Sanayenyo ti Anakyo iti Umiso a Pamay-an​—Ken Aramiden Dayta Manipud Kinamaladaga!

“Ti panawen iti kinamaladaga di pagduaduaan nga isu ti kabaknangan. Dayta ti masapul a mausar babaen iti pannakaisuro ken isuamin a mabalin ken mapanunot a pamay-an. Ti panangsayang iti daytoy a panawen iti biag ti pulos a saan a masubadan. Imbes a di ikankano dagiti umuna a nasapa a tawtawen, rebbengentayo ti mangsukay kadakuada a siaannad unay.”​—Dr. Alexis Carrel.

MASAPUL ti panangiprograma agpadpada iti isip ken puso. Mabalin a masdaaw dagiti tattao kadagiti makakayaw a naaramidan ti isip, ngem ti Dios kitaenna ti puso. Ti pannakaammo mamagtangsit; ti ayat nga adda iti puso ti mangpabileg. Ti nasaririt nga isip kasapulanna ti naayat a puso, “ta ti naruay iti puso iyesngaw ti ngiwat.” Manipud iti daytoy a piguratibo a puso tumaud met dagiti ar-aramid a naimbag ken dakes. (Mateo 12:34, 35; 15:19; 1 Samuel 16:7; 1 Corinto 8:1) Gapuna nupay no napateg ti panangtignay iti isip ti ubing, napatpateg pay ti panangipasagepsep iti ayat iti puspusoda.

Adda ti naisigud a pangrugian iti daytoy iti pannakaipasngayda. Dayta ti maawagan pannakaisinggalut. Ti ina iggamanna, ubbaenna, aprosanna, ken kasaritana a buyogen ti lailo ti anakna. Ti ubing, met, matmatanna a naimbag ti inana. Ti pannakaisinggalut mapasamak, matignay dagiti naisigud a kababalin ti ina, ket ti ubing mariknana ti kinatalged. Dadduma nga autoridad mamatida nga “adda ti sensitibo a panawen iti umuna a sumagmamano a minutos ken or-oras kalpasan ti pannakaipasngay ti ubing a kasayaatan a pannakaisinggalut ti naganak iti anakna.”

Maysa a nasayaat a pangrugian, ket saan laeng a pangrugian. Ti ubing awan gawayna, agpannuray nangnangruna iti inana a maipaay iti dagdagus a kasapulanna​—agpadpada iti pisikal ken emosional. No awan ti taraonna ti ubing mabisinan; mabalin met a mabisinan iti emosional. Ti panangubba, panangungngo, panangilili, pannakiay-ayam, panangayat​—amin dagitoy tinayenna ti panagdakkel ti utek. Daytoy a pannakatignay ti naipadis iti maysa a sustansia a maipaay iti utek. No awan dayta ti utek mapakapuy ket matiltil ingganat’ tungpal-biag. Ket gapu iti daytoy a panangbaybay-a dayta ti mabalin nga agbalin met a nauyong, delingkuente, ken naranggas. Ti panangtaraken ti ina ket kangrunaan a maipaay iti ubing ken iti sosiedad​—napatpateg pay ngem ti aniaman a nailubongan a karera!

Ti Paset ti Ama

Ti ama saan met a mailaksid iti dayta. No isut’ adda iti panawen ti pannakaipasngay, ti singgalut ti ama iti maladaga mangrugin. Bayat nga aglabas dagiti lawlawas ken bulbulan, ti impluensia iti pasetna lumawa a nakaparpartak, kas ti impakita ni Dr. T. Berry Brazelton, maysa a propesional iti tay-ak ti panagdakkel ti ubing.

“Tunggal anak kasapulanna ti maysa nga ina ken maysa nga ama,” kunana, “ket tunggal ama makaipaay iti pagdumaan. Para iti maysa nga anak, ti kaadda ti maysa nga aktibo, nairaman iti panangaywan nga ama ket saan a kapada ti basta kaadda ti ad-adu a panangaywan ti ina.” Insitarna ti maysa a report a nangipakita iti nagdumaan iti pamay-an ti panangtaming dagiti inna ken amma kadagiti annak. “Dagiti inna ti naayat ken naalumamay a makisarita kadagiti annakda. Dagiti amma, iti kasumbangirna, ad-adda a mannakiay-ayamda, manggargari ken mangsutil kadagiti annakda ngem kadagiti innada.”

Ngem dagiti amma mangipaayda iti basta pagraragsakan kadagiti ubbing. “No adda ti aktibo nga ama,” kunana, “ti ubing dumakkel nga ad-adda a nabalballigi idiay eskuelaan, maaddaan iti kababalin a mannakiangaw ken nalaklaka a makibagay kadagiti dadduma nga ubbing. Ad-adda a mamati iti bagina met laeng ken ad-adda a matignay nga agsuro. Inton agtawenen iti innem wenno pito, ti IQ ti ubing nangatngatonton.”

Ibilin ni Jehova a Dios ti nasinged a relasion ti panangisuro iti nagbaetan ti ama ken ti anak: “Ket dagitoy a sasao nga ibilinko kenka iti daytoy nga aldaw, agyandanto ita pusom; ket isuromto a siaagawa dagitoy kadagiti annakmo, ket dagitoy ti sawemto kadakuada no situtugawka iti balaymo, ken no magmagnaka iti dalan ken no agiddaka, ken no bumangonka.” (Deuteronomio 6:6, 7) Awan ti panangrugi ti nagbaetan iti kaputotan ditoy!

Panangsanay Manipud Kinamaladaga

Addada dagiti tukad wenno paspaset iti panagdakkel iti maladaga bayat dagiti tawtawen manipud iti pannakaipasngay agingga iti innem a tawen kas iti: panagtutunos dagiti piskel, laing nga agsao, dagiti kualidad ti emosion, memoria, ti panagpampanunot, konsiensia, ken dadduma pay. No ti utek ti maladaga napartak ti panagdakkelna ket dagitoy a tukad dumtengda iti umiso a tiempoda, dayta ti tiempo a gundawayan a panangsanay kadagitoy a nagduduma nga abilidad.

Dayta ti tiempo a ti utek ti ubing agsepenna dagitoy nga abilidad wenno kualidad a kasla maysa nga espongha a naiyuper iti danum. No maayat, masursurona ti agayat. No kasarita ken maibasaan, masursurona agpadpada ti agsao ken agbasa. Ikabilmo kadagiti skis, ket agbalin a nalaing nga skier. No maisarang iti kinalinteg, dayta ti mangagsep kadagiti nalinteg a prinsipio. No dagitoy a nasayaat a tukad ti panagsuro mapalabesda nga awan ti umiso a maipakan, dagitoy a kualidad ken abilidad ti narigrigat a magun-odan kalpasanna.

Ti Biblia bigbigenna daytoy, gapuna balakadanna dagiti nagannak: “Iruammo ti ubing iti dalan a rebbengna a papanan; ket uray inton lakayen saannanto a pagpanawan.” (Proverbio 22:6) Ipatarus ti komentario ti Keil-Delitzsch dayta ti: “Ipaayyo iti ubing ti instruksion a maitunos iti pamay-anna.” Ti Hebreo a sao a naipatarus a “sanayen” kaipapananna met ti “rugian” ket ditoy ipamatmatna ti panangirugi nga umuna iti instruksion iti maladaga. Ipaay dayta sigun iti pamay-an ti ubing, maitunos iti pamay-anna, sigun iti tukad ti panagdakkelna a lumablabas. Dayta ti umiso a tiempo a panangagsepna iti dayta a silalaka, ket ti masursurona kadagitoy a tawtawen iti pannakaporma ti kinataona ti mabalin nga agtalinaed kenkuana.

Daytoy met ti kapanunotan ti kaaduan nga estudiante iti panagdakkel ti tao: “Awan kadagiti panagsirarak iti panagdakkel ti ubing ti nakaipakitaantayo iti nabileg a kabaelan a mangbalbaliw iti nasapa a padron ti personalidad, wenno dagiti nasapa a sosial a kababalin.” Aminenda a dayta ti mabalin a mapasamak, ngem “ad-adda a saan a mapasamak, saanto a maipamusposan.” Mabalin nga adu dagiti saan a mairaman, nupay kasta, babaen iti pannakabalin ti kinapudno iti Dios tapno maibanag ti panagbalbaliw.​—Efeso 4:22, 24; Colosas 3:9, 10.

Ti pagsasao ket nagsayaatan a pangarigan iti panangsanay a maipaay iti umiso a tiempo. Dagiti ubbing naiprograma iti genetico a maipaay iti pagsasao, ngem tapno ti kasta a naisigud a pannakabukel ti utek ket agandar iti kasayaatan, ti maladaga ti masapul a maisarang iti timek ti pagsasao iti umiso a tukad iti panagdakkel. Rumsua ti irarang-ay kadagiti sentro iti panagsao iti nagbaetan ti 6 ken 12 a bulbulan no masansan a makisarita dagiti nataengan iti maladaga. Iti nagbaetan ti 12 ken 18 a bulbulan daytoy nga irarang-ay pumartak bayat a ti maladaga maawatanna a dagiti sasao addaanda iti kaipapanan.

Isut’ makasursuro kadagiti sasao sakbay ti pannakabaelna a mangbalikas kadakuada. Bayat iti maikadua a tawen iti panagbiagna, daytoy maipempempen, wenno nalaka a masursuro, a bokabulario ti mabalin nga umadu manipud iti sumagmamano a sasao agingga iti sumagmamano a gasut. Impalagip ni apostol Pablo ken ni Timoteo a “manipud kinaubingmo naammuam dagiti nasantuan a sursurat.” (2 Timoteo 3:15) Ti literal a kaipapanan iti sao a “kinaubing” isu ti “di pay agsao.” Mabalin a ni Timoteo naibasaan iti Nasantuan a Kasuratan bayat a maladaga pay laeng, ket iti kasta, ammona dagiti adu a sasao iti Biblia sakbay a mabalikasna ida.

Ti punto ket, adda espisipiko a tiempo iti panagdakkel ti ubing a dagidiay a bambanag ti silalaka a masursuro, a ngangngani babaen iti panangagsep. Nupay kasta, no mapalabes dagidiay a tiempo nga awan ti kasapulan a pannakatignay, saan a naan-anay a maparang-ay dagiti abilidad. No, kas pangarigan, saan a makangngeg dagiti ubbing iti aniaman a panagsao agingga a sumagmamano a tawtawen kamaudiananna, ngarud masursurodanto dayta a nabannayat ken nakarigrigat, ket gagangay a saan unay a nasayaat.

Ibasaanyo ti Anakyo Manipud Kinamaladaga

Kaano ti panangrugiyo? Manipud iti pangrugian. Ibasaanyo ti kappasngay. ‘Ngem dina met maawatan!’ Kaano ti panangrugiyo a nakisarita kenkuana? ‘Ket, siempre, dagdagus.’ Naawatanna kadi ti ibagbagayo? ‘Bueno, saan, ngem . . . ’ Ngarud apay a dikay mangibasa kenkuana?

No adda iti saklotyo ti ubing, a nakaarakupkayo kenkuana, mariknana nga isut’ natalged, maay-ayat. Ti panangibasayo kenkuana ket maysa a nagsayaatan a kapadasan. Daytat’ mangipaay iti impresion kenkuana. Inaigna ti mariknana a rag-o iti panagbasa. Managtulad dagiti ubbing, ket dagiti nagannak pasetda ti pagtuladan. Tarigagayanna ti mangtulad kadakayo. Tarigagayanna ti agbasa. Agay-ayam a kasla agbasbasa. Kamaudiananna mapadasanna ti rag-o ti panagbasa.

Gapu itoy dumteng ti sabali pay a dakkel a gunggona​—gagangay nga isut’ saan nga agbalin nga adikto iti telebision. Saan nga agtugaw a nakamulengleng nga agbuybuya iti rinibribo a panagbinnagsol, panagpinnaltog, panangpapatay, panangrames, pannakiabig, ken pannakikamalala. Kabaelanna nga iddepen ti TV; ukagenna ti libro ket basaenna. Ket dayta maysa a naaramidan kadagitoy nga al-aldaw iti kinanengneng ken pannakaadikto iti TV!

Ti Panangayat iti Ubing Kasapulanna ti Tiempo

Siempre, ti panangibasa kadagiti ubbing kasapulanna ti tiempo. Ket kasapulanna ti tiempo ti makiay-ayam iti anakyo, ti panagay-ayam iti bullaga ken panagtipat, panangbuya iti dayta bayat ti panagsukimatna, ti panangtignay iti panagtignayna, ti panangsapul kadagiti kabbaro a pannakaammo, ti mangpennek iti kinausiuso, ti mangtignay iti panagpataud. Ti panangaywan kasapulanna ti tiempo. Ket nasaysayaat no rugianyo dayta bayat a dagiti annakyo ubbingda pay. Masansan a dayta ti panangrugi ti nagbaetan ti kaputotan; mammano nga agurayda agingga a makagtengda iti kinatin-edyer. Ni Robert J Keeshan, ti managibrodkas kadagiti ubbing a kas Kapitan Kangaroo, ibagana no kasano a mapasamak dayta:

“Aguray ti maysa nga ubing a bassit, a nakamulmol ti tanganna, a nakakepkep iti muniekana, a din makaur-uray, iti isasangpet ti naganak kenkuana. Tarigagayanna ti mangisalaysay kadagiti babassit a kapadasanna manipud iti pagay-ayamanna. Isut’ maragsakan a mangiraman iti ragsak a naammuanna iti dayta nga aldaw. Dimtengen ti oras, nga idadateng ti naganak. Gaput’ nabannog iti rigat iti pagtrabahuan ti naganak ti masansan a mangibaga iti ubing, ‘Saan nga ita, dungngo. Adut’ asikasok, inka agbuya iti telebision.’ Ti sasao a kanayon a mangmangngegan kadagiti adu a sangkabbalayan nga Americano ket, ‘Adut’ asikasok, inka agbuya iti telebision.’ No saan nga ita, kaano pay? ‘Madamdama.’ Ngem ti madamdama mammano a dumteng . . .

“Mapalabas dagiti tawtawen ket dumakkelen ti ubing. Ikkantayo kadagiti ay-ayam ken kawkawes. Ikkantayo kadagiti kawkawes nga inaramid dagiti nalatak a managdisenio ken stereo ngem ditay inikkan iti tarigagayanna unay, ti tiempotayo. Isut’ agtawenen ti sangapulo ket uppat, nakamulengleng dagiti matana, adda buybuyaenna. ‘Dungngo, aniat’ mapaspasamak? Makisaritaka kaniak, makisaritaka kaniak.’ Naladawen. Naladawen. Napalabesen ti panagayat. . . .

“No kunaentayo iti ubing, ‘Saan nga ita, madamdama.’ No kunaentayo, ‘Inka agbuya iti TV.’ No kunaentayo, ‘Dika agsaludsod iti nakaad-adu a salsaludsod.’ No ditay ipaayan dagiti agtutubotayo ti maysa a banag a sapsapulenda kadatayo, ti tiempotayo. No ditay ayaten ti ubing. Ditay mangipatpateg. Basta okupadotayo a mangayat iti maysa nga ubing.”

Pudno, ti panangayatyo iti anakyo kasapulanna ti tiempo. Saan laeng a tiempo a mangtaraon iti bagina ken mangkawes kenkuana no di ket tiempo a mangpunno iti pusona iti ayat. Saan a ti ayat a natimbang, nasukat, ken nakedngan no di ket ti aglaplapusanan ken “nainkalintegan nga ayat,” kas pangawag ni Burton L. White, autor iti The First Three Years of Life. Kinunana: “Saan a nainsiriban para kadagiti agtartrabaho a nagannak ti panangiyallatiw iti kangrunaan a trabaho a panangaywan iti ubing iti maysa a tao, nangnangruna ti panangaywan kadagiti pagaywanan kadagiti ubbing. Itan, adun a pammabalaw ti naipaay kaniak gapu iti dayta a sao, ngem ti pakaseknak isut’ no ania ti kasayaatan para kadagiti ubbing.” Matmatmatanna daytoy a kas “no ania ti kasayaatan para kadagiti ubbing.” Ngem ti pannakaammo iti daytoy a panggep saan a kanayon a posible iti ekonomia a sadiay ti maysa wenno ti pay dua a nagannak ti masapul nga agtrabaho.

Disiplina​—Narikut a Tema!

Adu met a pammababalaw ti naipaay iti Biblia gapu iti balakadna maipapan iti disiplina. “Ti mangiliklik iti pagbaot kagurana ni anakna; ngem ti agayat kenkuana saplitenna a siannad.” (Proverbio 13:24) Iti daytoy a bersikulo ti footnote ti New International Version Study Bible kunaenna: “pagbaot. Nalabit daytat’ maysa a piguratibo a sao a maipaay iti disiplina nga aniaman a kita.” Depinaren ti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words ti “pagbaot” a kas maysa a “setro, kas maysa a pagilasinan iti turay.”

Ti turay ti naganak mabalin a ramanenna ti panangbaot, ngem masansan di kasapulan dayta. Sigun iti 2 Timoteo 2:24, 25, dagiti Kristiano masapul a “naamo kadagiti isuamin, . . . mamatigmaan a siemma.” Ti sao a “mamatigmaan” ditoy ket naipatarus manipud iti Griego a sao a disiplina. Ti disiplina masapul a maipaay a maibagay iti rikna dagiti ubbing: “Ket dakayo nga amma, dikay ruroden dagiti annakyo, no di ket idalanyo ida iti disiplina ken pananturong-panunot ni Jehova.”​—Efeso 6:4.

Dagiti sikologo a mangitantandudo iti kinalulok kunaenda a no baotenyo ti anakyo kagurayo. Saan a pudno dayta. Ti kinalulok isu ti pananggura. Daytat’ nangipaay iti nakaad-adu a kinadelingkuente dagiti ubbing ken kriminalidad iti intero a daga ken nangpataud iti panagdanag kadagiti minilion a nagannak. Kas iti kunaen ti Proverbio 29:15: “Ti inanak a mabaybay-an ibabainna ni inana.” Iti sidong ti paulo a “Naistrikto kontra nalulok a nagannak,” ni Dr. Joyce Brothers kunaenna:

“Ti nabiit pay a panagadal iti ngangngani 2,000 a maika-lima ken maika-innem a grado​—a dadduma kadagitoy ti pinadakkel dagiti naistrikto a nagannak, ket dadduma dagiti nalulok​—ti nangpataud kadagiti nakaskasdaaw a resulta. Dagiti ubbing a napadakkel a buyogen iti istrikto a disiplina ikutanda ti nangato a panagraem iti bagida met laeng ken [dagitoy] nangato ti markada, iti sosial ken iti akademia.” Marurodda kadi kadagiti dadakkelda? Saan, “patienda a ti pagalagadan dagiti nagannak ti naipasdek a maipaay a pagimbagan dagiti ubbing​—ket daytat’ ebkas iti ayat ti nagannak.”

Kunaen ni White a no istriktokayo iti anakyo, dikay agamak “a nakurang ti panagayatna kadakayo ngem no nalulokkayo. Dagiti ubbing kadagiti dua nga umuna a tawtawen iti panagbiagda dida maisina kadagiti kangrunaan a manangaywanda a nakalaklaka; uray pay no kanayon a baotenyo ida, masarakanyonto a kanayon nga umayda kadakayo.”

Ti Kasayaatan a Pammagbaga kadagiti Amin

Dakayo a mismo. Ti ulidanyo. Dakayo ti pagtuladan ti anakyo. Umimdeng nga ad-adda iti kinataoyo ngem iti ibagbagayo. Denggenna dagiti sasaoyo, ngem tuladenna dagiti tigtignayyo. Ti anakyo managtutulad. Gapuna, ania ti kayatyo a pagbalinannanto? Naayat, naasi, managparabur, managadal, nalaing, nagaget, maysa nga adalan ni Jesus, maysa a managdaydayaw ni Jehova? Aniaman dayta, kastakay met koma.

Gapuna, sanayenyo ti anakyo manipud kinamaladaga, no ti utekna napartak ti panagdakkelna, nga iyuperyo dayta iti impormasion ken rikrikna a maipaay iti isip ken puso. Ngem no dagidiay a naririkut a tawtawen iti panagdakkel ket mapalabas ket saan a naipasagepsep iti anakyo ti nadiosan a personalidad, ngarud ania? Dikay maupay. Mapasamak pay laeng ti panagbalbaliw ket daytat’ mapaspasamak kadagiti minilion, agpadpada kadagiti agtutubo ken nataengan, babaen iti pannakabalin ti Dios. “Inuksobyo daydi tao a lakay agraman dagiti ar-aramidna,” kuna ti Sao ti Dios, “ket ikawesyo ti tao a baro, isu a mapabpabaro iti pannakaammo nga umasping iti Daydiay Namarsua kenkuana.”​—Colosas 3:9, 10.

[Dagiti ladawan iti panid 8]

Kadua ti amana: Panawen iti panagbasa, panawen iti panagay-ayam

[Ladawan iti panid 10]

Ti panawen ti panagdigos mabalin a pagragsakan