ITALIA
[mabalin a manipud Latin, vitulus, “kigaw a baka”].
Ti peninsula a sinanbotas ti langana nga agpaabagatan a daya manipud kontinente ti Europa nga agturong iti Baybay Mediteraneo. Ti kaatiddogna ket agarup 1,130 km (700 mi) manipud Alps iti amianan agingga iti “pannakatanganna” iti Lipit ti Messina iti abagatan. Nagduduma ti kaakabana manipud 160 agingga iti 240 km (100 agingga iti 150 mi) a ti Baybay Adriatiko ti beddengna iti daya ken ti Baybay Tyrreniano ti beddengna iti laud. Ti kabambantayan ti Apennine ti pannakadurina iti tengnga daytoy a peninsula, nga addaan iti nadadam-eg a ginget nga agpababa kadagiti tanap iti igid ti baybay. Dagiti kangrunaan a karayanna ket ti Tiber ken Po. Gistay agkadkadakkel ti Italia ken ti Pilipinas.
Idi damo, sigun ken Antiochus ti Siracusa (idi maikalima a siglo K.K.P.), ti nagan nga Italia ket tumukoy laeng iti probinsia ti Calabria iti abagatan a nagnaedan dagiti Itali. Agparang a daytoy a nagan ket Griego a porma ti Vitelia, nainaig iti Latin a vitulus, a kaipapananna ti “kigaw a baka.” Dayta a nagan ket mabalin a tumukoy iti daytoy a rehion gapu kadagiti pagpaarabanna ken bakbakana wenno gapu ta ibagbaga dagiti agnanaed sadiay a kaputotan ida ti pagdaydayawanda a dios-toro. Idi umuna a siglo K.P., limmawa ti saklawen ti nagan nga Italia ta nagbalin a sakupna ti gistay kalawlawana ti teritoria a saklawna ita.
Iti panaglabas dagiti siglo, adda dagiti tattao a nagduduma ti pulida nga immakar iti daytoy nakadamdam-eg a daga. Karaman iti nagkauna a pakasaritaan ti Italia ket ti gubgubat iti nagbaetan dagidiay siguden nga agnanaed sadiay ken dagiti kassangpet a bunggoy a masansan a rumaut iti dayta a daga. Gapuna, idi nagnaed ken nagiinnassawa ti nagduduma a tattao, daytoy a peninsula ket nagpupuniponanen ti nadumaduma a pagsasao, puli, ken kaugalian.
Nasapa a nakadanon idiay Italia ti Nakristianuan a mensahe, ta idi aldaw ti Pentecostes, 33 K.P., nasaksian dagiti Italiano a proselita kasta met dagiti Judio manipud Roma ti pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu ken dimngegda iti panangilawlawag ni Pedro; awan duadua a ti sumagmamano kadakuada ket karaman iti “agarup tallo ribu” a nabautisaran iti daydi a gundaway. (Ara 2:1, 10, 41) Idi nagsublida idiay Italia, mabalin nga isuda ti nagbalin a pannakapundasion ti kongregasion Kristiano idiay Roma a nangiturongan ni Pablo iti maysa kadagiti suratna kalpasan ti sumagmamano a tawen. (Ro 1:1-7) Mabalin a kameng da Aquila ken Priscila iti dayta a kongregasion idiay Italia idi imbilin ni Emperador Claudio a pumanawda iti dayta a pagilian, idi agarup tawen 49 K.P. wenno iti nasapa a paset ti 50 K.P. Napanda idiay Corinto idi agangay sakbay a dimteng sadiay ni Pablo iti umuna nga isasarungkarna iti dayta a siudad bayat ti maikadua a panagdaliasatna kas misionero.—Ara 18:1, 2.
Adda pagtaengan ni Cornelio idiay Cesarea, ken awan duadua nga isu ket Italiano ken maysa nga opisial ti buyot iti “bunggoy nga Italiano.” (Ara 10:1) Idiay Cesarea nga inyapelar ni Pablo ti kasona ken Cesar, idi maus-usig iti saklang ni Festo. Kalpasanna, nailugan iti barko nga agturong idiay Mira, a sadiay nayakar a kaduana ti dadduma pay a balud, iti maysa a barko a nagkarga iti bukbukel a naggapu iti Alejandria ken agturong idiay Italia. (Ara 25:6, 11, 12; 27:1, 5, 6) Gapu ta narebba ti barkoda iti panaglayagda, kasapulan a palabsenda ti tiempo ti lam-ek idiay isla ti Malta. Kalpasanna, nalabit idi primavera ti 59 K.P., damo a nakadap-aw ni Pablo iti daga ti Italia idiay Regio iti “pannakaramay” ti Italia, ket di nagbayag kalpasan dayta dimsaag idiay Puteoli iti Luek ti Pozzuoli (Naples). Iti daytoy a lugar a nasurok a 160 km (100 mi) iti abagatan ti Roma, makalawas a nakikadua ni Pablo iti lokal a kongregasion sakbay a napan idiay Roma babaen iti Kalsada ni Appio, nga iti dayta a kalsada isu ket sinabat dagiti kakabsat manipud Roma, idiay “Plasa ni Appio ken idiay Tallo a Taberna.” (Ara 28:11-16) Nalabit, idi dandanin agngudo ti damo a pannakaibalud ni Pablo idiay Roma, wenno di nagbayag kalpasan ti pannakaluk-atna idi agarup 61 K.P., insuratna ti libro a napanaganan iti Hebreo bayat nga adda pay laeng idiay Italia.—Heb 13:24.