ABEL
1. [mabalin a, Sang-aw; Kinaubbaw]. Ti maikadua nga anak da Adan ken ni Eva nga asawana, ken adingen ti inauna nga anakda, ni Cain.—Ge 4:2.
Uray idi sibibiag pay ni Abel, nalabit addan kakabsatna a babbai; dakamaten ti rekord a naaddaan dagiti nagannakna iti annak a babbai, ngem saan a nairekord dagiti naganda. (Ge 5:1-4) Kas maysa a lalaki, isu nagbalin a managtaraken iti karnero; ni kabsatna, maysa a mannalon.—Ge 4:2.
Kalpasan ti di masinunuo a panawen, ni Abel ket nagidaton ken Jehova a Dios. Kasta met ni Cain. Tunggal maysa inyegna ti adda kenkuana: nangyeg ni Abel manipud kadagiti inauna dagiti arbanna; ni Cain ket manipud iti apitna. (Ge 4:3, 4) Agpadada a mamati iti Dios. Awan duadua nga insuro kadakuada dagiti nagannakda ti maipapan Kenkuana ken ammodan no apay nga addada amin iti ruar ti minuyongan ti Eden ken no apay a maiparit a sumrekda iti dayta. Impasimudaag dagiti datonda a bigbigenda a naisinada iti Dios ken tartarigagayanda ti anamong ti Dios. Nupay mabalin a nagusarda kadagiti altar a pangidataganda kadagiti datonda, saan nga ipakita ti rekord no inaramidda dayta wenno saan.
Inanamongan ti Dios ti daton ni Abel ngem inlaksidna ti daton ni Cain. Saan nga ipakita ti rekord no kasano ti pannakaiparangarang ti pananganamong ken ti panangilaksid ti Dios, ngem awan duadua a pagaammo unay dayta dagitoy dua a lallaki. Nailawlawag iti naud-udi a sursurat no apay a ti laeng daton ni Abel ti inanamongan ti Dios. Adda dagiti mangibagbaga a ti daton ni Abel ket naggapu kadagiti ‘inauna ti arbanna, agraman dagiti tabada,’ idinto ta ti daton ni Cain ket maikuna a kasayaatan a bungbunga. Napanunot ngata ni Abel a napatpateg a daton ti panangibukbok iti dara ti maysa a sibibiag a parsua, a nalabit inut-utobna ti kari ti Dios iti Genesis 3:15 maipapan iti bin-i a maiparukpok ti darana? Ginasut a tawen kalpasan ti kaaldawan ni Abel, ti panangidaton iti nasalun-at nga urbon a karnero ket nausar a mangiladawan iti panangidaton ti Dios iti perpekto nga Anakna. (Jn 1:29) Ngem sigurado nga adu kadagita ti saan a naawatan ni Abel. Iti Hebreo 11:4, ni apostol Pablo inlanadna ni Abel kas umuna a tao nga addaan pammati, ket impakitana a gapu daytoy ti sakripisiona a “dakdakkel ti pategna” ngem iti daton ni Cain. Iti sabali a bangir, ipakita ti 1 Juan 3:11, 12 a dakes ti linaon ti puso ni Cain; ket naiparangarang daytoy idi inlaksidna ti balakad ken pakdaar ti Dios, kasta met ti implanona a panangpapatay ken kabsatna nga Abel.
Impakita ni Jesus a ni Abel ti kaunaan a martir ken puntiria ti relihioso a panangidadanes ti nakuspag a kabsatna a ni Cain. Idi impakitana dayta, ni Jesus dinakamatna ni Abel kas sibibiag idi “pannakabangon ti lubong.” (Lu 11:48-51) Koʹsmos ti Griego a sao maipaay iti “lubong” ket iti daytoy a teksto, tuktukoyenna ti lubong ti sangatauan. Ti termino a “pannakabangon” ket pakaipatarusan ti Griego a ka·ta·bo·leʹ ken literal a kaipapananna ti “pannakaipuruak [ti bin-i].” (Heb 11:11, Int) Nabatad a ti tuktukoyen ni Jesus iti sasao a “pannakabangon ti lubong,” ket pannakaipasngay dagiti annak babaen kada Adan ken Eva, iti kasta timmaud ti lubong ti sangatauan. Ni Pablo inramanna ni Abel kadagiti “ulep dagiti saksi” sakbay ti panawen Kristiano.—Heb 11:4; 12:1.
Kasano a ti dara ni Jesus “agsao iti nasaysayaat a pamay-an ngem iti dara ni Abel”?
Gapu ta agtultuloy pay laeng a mangpampaneknek ti rekord ti pammatina ken ti anamong ti Dios kenkuana, maikuna a ni Abel, “nupay natay, agsasao pay laeng.” (Heb 11:4) Iti Hebreo 12:24, ti apostol tukoyenna “ni Jesus a manangibabaet iti maysa a baro a tulag, ken iti dara a pangwarsi, nga agsao iti nasaysayaat a pamay-an ngem iti dara ni Abel.” Nupay naibukbok iti kinamartir, awan ti asinoman a sinubbot wenno sinaka ti dara ni Abel, a kas met laeng iti dara ti insakripisiona a karnero. Arigna imkis ti darana iti Dios maipaay iti panangbales ken mammapatay a Cain. Ti dara ni Jesus a nadakamat kas mangpatalged iti baro a tulag ket agsasao iti nasaysayaat a pamay-an ngem iti dara ni Abel agsipud ta dumawdawat iti Dios iti asi maipaay iti amin a tattao nga addaan pammati a kas ken Abel, ken dayta ti pamay-an tapno masubbotda.
Yantangay nabatad a nayanak ni Set di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Abel ken idi agtawen ni Adan iti 130, mabalin nga agarup 100 ti tawen ni Abel idi napapatay kas martir.—Ge 4:25; 5:3.
2. [Pagay-ayusan ti Danum]. Maysa nga ili a naawagan met iti Abel-bet-maaca wenno Abel ti Bet-maaca. Iti dadduma pay a teksto, naaramat dayta kas pangrugian dagiti nagan ti nadumaduma a lugar.—2Sm 20:18; kitaenyo ti ABEL-BET-MAACA.
3. Iti 1 Samuel 6:18 dinakamat ti King James Version ti “dakkel a bato ni Abel,” nupay kuna ti notasion iti marhin, “Wenno, dakkel nga Abel, kayatna a sawen, panagleddaang.” Nupay kasta, “dakkel a bato” laeng ti mabasa kadagiti moderno a patarus. (Idiligyo iti AT, NC [Espaniol], NW, JB, ken dadduma pay.) Nupay ʼA·velʹ ti sao nga inaramat ti Hebreo a Masoretiko a teksto iti daytoy a bersikulo, impatarus dayta ti Griego a Septuagint ken dagiti Aramaiko a Targum kas ʼeʹven, kayatna a sawen, “bato.” Tumunos daytoy iti bersikulo 14 iti isu met laeng a kapitulo. Saan a mabalin a tumukoy dayta iti Abel ti Bet-maaca, ta naaramid iti asideg ti Bet-semes iti Juda ti pasamak a nairekord iti 1 Samuel 6:18.