LAYUS

Ti didigra a nangdadael iti tattao ken an-animal babaen iti manglapunos a dandanum idi kaaldawan ni Noe, 2370 K.K.P. Impagteng ni Jehova daytoy kadakkelan a didigra iti intero a pakasaritaan ti tao agsipud ta dagiti nadangkes a tattao pinunnoda ti daga iti kinaranggas. Naisalakan ti nalinteg a ni Noe ken ti pamiliana, walo a kararua amin, agraman dagiti napili nga animal, babaen iti maysa a dakkel a daong, wenno lakasa.​—Ge 6:9–9:19; 1Pe 3:20; kitaenyo ti DAONG Num. 1; NOE Num. 1.

Kasaknap ti Layus. Daytoy ket saan a kellaat a panaglayus wenno bumayakabak a tudo iti maysa a piho a lugar. Kinapudnona, ti Griego a sao a naaramat iti Biblia a tumukoy iti Layus ket ka·ta·kly·smosʹ, maysa a didigra. (Lu 17:27, Rbi8 ftn) Dagiti gagangay a layus agbayag laeng iti sumagmamano nga aldaw; nagpaut daytoy a layus iti nasurok a makatawen, nga ad-adu a tiempo ti nabusbos maipaay iti panages-es ti danum. Anian a di nainkalintegan a patien a nangbusbos ni Noe iti nalabit 50 a tawen a panangbangon iti maysa a nakadakdakkel a sasakayan nga agarup 40,000 m ku (1,400,000 pie ku) tapno maisalakan ti pamiliana ken ti sumagmamano nga animal! No koma bassit laeng a disso ti naapektaran, apay a kasapulan pay a maiserrek iti daong dagiti kakikita ti “tunggal sibibiag a parsua ti tunggal kita ti lasag” tapno ‘mataginayon a sibibiag ti kaputotan dagita iti rabaw ti intero a daga’? (Ge 6:19; 7:3) Awan duadua a sangalubongan a layus daytoy, nga awan pay napasamak a kapadpadana sakbay ken kalpasan dayta. “Ti dandanum linapunosda ti daga iti kasta unay nga amin dagiti natayag a bantay nga adda iti baba ti intero a langlangit natinep. Agingga iti sangapulo ket lima a kasiko [a. 6.5 m; 22 pie] linapunos ida ti dandanum ket ti bambantay naabbongan.” (Ge 7:19, 20) “Ti panungpalan ti isuamin a lasag dimtengen iti imatangko,” kinuna ni Jehova, gapuna “punasekto ti tunggal adda a banag nga inaramidko manipud iti rabaw ti daga.” Ket pudno a kasta ti napasamak. “Isuamin nga iti dayta aktibo kadagiti abut ti agongna ti anges ti puersa ti biag, kayatna a sawen, isuamin nga adda iti namaga a daga, natay. . . . Ni laeng Noe ken dagidiay naikuyog kenkuana iti daong ti nagtultuloy a nakalasat.”​—Ge 6:13; 7:4, 22, 23.

Tiempo a Pannakapasamak ti Layus. Saan a kellaat a dimteng ti Layus nga awan pammakdaar. Adu a tawen ti nabusbos iti panangibangon iti daong, tiempo nga inusar met ni Noe a “manangaskasaba iti kinalinteg” iti panangpakdaar iti dayta nadangkes a kaputotan. (2Pe 2:5) Kamaudiananna dimteng ti naikeddeng a tiempo “idi maikanem a gasut a tawen ti panagbiag ni Noe, iti maikadua a bulan, iti maikasangapulo ket pito nga aldaw ti bulan.” Ti “kalakian ken kabaian ti tunggal kita ti lasag” naiserreken iti daong agraman ti pamilia ni Noe, kasta met ti umdas nga abasto a taraon maipaay iti amin, ket “kalpasan dayta inrikep ni Jehova ti ruangan.” Kalpasanna “naluktan dagiti aribengbeng ti langlangit.” (Ge 7:11, 16) Iti “uppat a pulo nga aldaw ken uppat a pulo a rabii,” awan ressat ti bumayakabak a tudo; “ti dandanum nagtultuloy a linapunosda ti daga” iti sangagasut ket limapulo nga aldaw. (Ge 7:4, 12, 24) Lima a bulan kalpasan ti panangrugi ti bumayakabak a tudo, ti daong “naisadsad iti bambantay ti Ararat.” (Ge 8:4) Gistay dua ket kagudua a bulan ti napalabas sakbay a “nagparang dagiti tapaw ti bambantay” (Ge 8:5), adda pay sabali a tallo a bulan sakbay nga inikkat ni Noe ti “takkab” ti daong tapno makitana a dandanin maatianan ti daga (Ge 8:13), ken kalpasan ti gistay dua a bulan naluktan ti ruangan ket dagiti nakalasat bimmaddekda manen iti namaga a daga.​—Ge 8:14-18.

Simrek ni Noe ken ti pamiliana iti daong idi maika-600 a tawen ti panagbiagna, ti maika-2 a bulan (Oktubre-Nobiembre), ti maika-17 nga aldaw. (Ge 7:11) Makatawen kalpasanna (tawen a buklen ti 360 nga aldaw) isu ti maika-17 nga aldaw, maika-2 a bulan, maika-601 a tawen. Sangapulo nga aldaw kalpasan dayta isu ti maika-27 nga aldaw ti maika-2 a bulan, idi rimmuarda; ngarud 370 nga aldaw ti nabusbosda iti uneg ti daong. (Ge 8:13, 14) Iti rekord a sinalimetmetan ni Noe, agparang a nagusar iti bulan nga addaan 30 nga aldaw, iti kasta ti 12 a bulan agdagup iti 360 nga aldaw. Gapu itoy a pamay-an, naliklikanna dagiti amin a nainaig a naririkut a fraction (saan a sibubukel a numero) no koma siiinget a nagaramat iti lunar a bulbulan a buklen ti nasurok bassit a 29¹⁄2 nga aldaw. Ti pannakausar ti kakasta a kalkulasion iti salaysay ket nabatad a maigapu ta ti lima-bulan a periodo ket buklen ti 150 nga aldaw.​—Ge 7:11, 24; 8:3, 4.

Dandanum ti Layus. Naikuna a no ti isuamin nga alnaab iti atmospera kellaat a mapalusposan kas tudo, awan pay dua a pulgada ti kaaduna no maisaknap iti rabaw ti daga. Naggubuayan ngarud daytoy a nakadakdakkel a layus idi kaaldawan ni Noe? Sigun iti salaysay ti Genesis, ni Jehova kinuna ken Noe: “Adtoy iyegko ti layus [wenno, “nailangitan a taaw”; Heb., mab·bulʹ] ti dandanum iti rabaw ti daga.” (Ge 6:17, Rbi8 ftn) Iti panangdeskribirna iti napasamak, kunaen ti sumaganad a kapitulo: “Nagpussuak dagiti amin nga ubbog ti nakadakdakkel a nadanum a yuyeng ket naluktan dagiti aribengbeng ti langlangit.” (Ge 7:11) Nakadakdakkel unay daydi a Layus ta ‘natinep amin a natatayag a bantay nga adda iti baba ti intero a langlangit.’​—Ge 7:19.

Nagtaudan daytoy a “nailangitan a taaw”? Iti salaysay ti Genesis maipapan iti panamarsua, nailanad no kasano nga iti maikadua nga “aldaw” nangaramid ni Jehova iti maysa a tangatang iti aglikmut ti daga, ket nagpaay daytoy a tangatang (naawagan “Langit”) kas paglasinan iti nagbaetan ti dandanum iti babana (dagiti taaw) ken ti dandanum iti ngatuenna. (Ge 1:6-8) Ti dandanum nga adda iti ngatuen ti tangatang ket nabatad a nagtalinaed sadiay manipud maikadua nga “aldaw” ti panamarsua agingga a dimteng ti Layus. Daytoy ti tuktukoyen ni apostol Pedro idi kinunana nga adda “langlangit nanipud idi ugma ken maysa a daga nga agtaktakder a sititibker manipud iti danum ken iti tengnga ti danum babaen ti sao ti Dios.” Ti “langlangit” ken ti dandanum iti ngatuen ken babada isu ti inaramat ti sao ti Dios, ket ‘babaen kadagita nagpasar iti pannakadadael ti lubong iti daydi a tiempo idi nalayus iti danum.’ (2Pe 3:5, 6) Adda nadumaduma a naidatag a panangilawlawag no kasano a nagintek ti danum iti ngato agingga idi Layus ken no kasano a nagtinnag dayta. Ngem pattapatta laeng dagitoy. Kunaen laeng ti Biblia a ti Dios inaramidna ti tangatang ken ti dandanum iti ngatuen daytoy ken kalpasanna nangyeg iti Layus. Nalaka nga aramiden ti Dios dayta agsipud ta isu mannakabalin-amin.

Yantangay, kas kunaen ti salaysay ti Genesis, “amin dagiti natayag a bantay” natinep iti danum, ayan itan amin dagita a danum? Nabatad nga adda a mismo ditoy daga. Patien ti dadduma nga adda idi tiempo a babbabassit dagiti taaw ken daddadakkel dagiti kontinente no idilig ita, kas paneknekan dagiti atitiddog a nagayusan ti karkarayan nga adda iti lansad dagiti taaw. Maimutektekan met koma a kinuna dagiti sientista a ti bambantay idi un-unana nababbabada nga amang ngem iti agdama, ket adda pay ketdi bambantay a nagpangato manipud lansad dagiti baybay. Maipapan iti kasasaadtayo ita, naikuna a “ti danum iti taaw sangapulo a daras nga ad-adu ngem iti daga nga adda iti ngatuen ti patar ti baybay. No amin daytoy a daga maisaknap a maigabur iti baybay, ti intero a daga matinep iti danum a maysa ket kagudua a milia ti kaadalemna.” (National Geographic, Enero 1945, p. 105) Gapuna, kalpasan a nagtinnag ti dandanum ti layus (sakbay ti ingangato ti bambantay ken ti panagbaba dagiti lansad ti baybay ken sakbay a nagbalay dagiti yelo kadagiti polar a rehion), addan aglaplapusanan a danum a mangtinep iti ‘amin a natatayag a bantay,’ kas kunaen ti naipaltiing a rekord.​—Ge 7:19.

Epektona iti Daga. Adda dagiti dadakkel a panagbalbaliw gapu iti Layus, kas pagarigan, sipapartak unay nga immababa ti kaatiddog ti biag ti tattao. Patien ti sumagmamano a sakbay ti Layus, ti dandanum iti ngatuen ti tangatang sinarapada ti sumagmamano a makadangran a radiasion, ket idi awanen dagita a dandanum, immadu dagiti radiasion manipud law-ang a makadangran iti genes ti tao. Nupay kasta, awan dakamaten ti Biblia maipapan iti dayta a banag. Kabayatanna, ti aniaman a panagbalbaliw ti radiasion nangibunga la ketdi iti panagbalbaliw ti kapartak ti pannakaporma ti radioaktibo a carbon-14, iti kasta agbalin nga awan serbi dagiti amin a panagpetsa a naibatay iti radiocarbon sakbay ti Layus.

Gapu iti kellaat a panagpussuak dagiti ‘ubbog ti nadanum a yuyeng’ ken ti panaglukat dagiti “aribengbeng ti langlangit,” nalayus ti daga iti binilbilion a tonelada ti danum. (Ge 7:11) Mabalin a daytoy ti nakaigapuan ti kasta unay a pannakabalbaliw ti rabaw ti daga. Ti makinrabaw a palunapin (crust) ti daga ket naingpis ken nagduduma ti kapuskolna, a nayaplag iti rabaw ti nalaka a mabaliwan a masa ti daga ken rinibu a kilometro ti diametrona. Ngarud, gapu ta nanayonan ti dagsen ti danum, mabalbalin nga adda dakkel a panaggaraw ti makinrabaw a palunapin ti daga. Idi agangay, nabatad nga adda baro a bambantay a timpuar, ti sigud a nangato a bambantay ad-adda pay a ngimmato, immadalem dagiti ababaw a lansad ti baybay, ket naadda dagiti baro nga igid ti baybay, a nagbanag dayta iti pannakaabbong ti daga iti agarup 70 porsiento a danum. Ti adu a panagbaliwbaliw ti porma ti daga, kas ti ingangato dagiti sigud nga igid ti baybay ket mabalin a gapu iti panaggaraw ti makinrabaw a palunapin ti daga. Pattapattaen ti sumagmamano a ti mismo a puersa ti danum ket katupag ti “2 a tonelada iti kada kuadrado pulgada,” nga umdasen a sipapartak a mamagbalin a fossil iti an-animal ken mulmula.​—Kitaenyo ti The Biblical Flood and the Ice Epoch, ni D. Patten, 1966, p. 62.

Ania nga ebidensia ti mangpaneknek a pudno nga adda napasamak a sangalubongan a layus?

Dagitoy ti dadduma pay a posible a pammaneknek maipapan iti nakaro a panagbalbaliw: Nasarakan iti nadumaduma a paset ti daga ti bangkay dagiti mammoth (higante nga elepante) ken dagiti rhinoceros. Nasarakan ti sumagmamano kadagitoy iti rangrangkis ti Siberia; ti dadduma ket napreserba kadagiti yelo ti Siberia ken Alaska. (LADAWAN, Tomo 1, p. 328) Kinapudnona, nasarakan ti sumagmamano nga animal nga addaan iti taraon a di pay narunaw kadagiti tianda wenno di pay nangalngal kadagiti ngipenda, a mangipasimudaag a kellaat ti ipapatayda. Sigun iti negosio a panagangkat kadagiti marfil a saong, napattapatta nga adda nasarakan a pinullo a ribu a tultulang ti kakasta a mammoth. Dagiti fossil a bangkay ti adu a sabsabali pay nga animal, kas kadagiti leon, tigre, oso, ken dadakkel nga ugsa, ket nasarakan met iti maymaysa a palunapin ti daga, a mabalin a mangipasimudaag a naggigiddan a nadadael amin dagitoy. Ti sumagmamano impatuldoda ti kakasta a takkuat kas nalawag a pisikal a pammaneknek nga adda napartak a panagbalbaliw ti klima ken kellaat a pannakadadael nga imbunga ti maysa a sangalubongan a layus. Nupay kasta, ad-adda a patien ti dadduma a natay dagitoy nga animal saan a gapu iti maysa a sangalubongan a didigra. Ti pammaneknek a napasamak ti Layus ket saan nga agpannuray iti kakasta a fossil ken iti bangbangkay ti animal a timmangken iti yelo.

Sarsarita Maipapan iti Layus. Ti didigra a kas iti Layus, a nangpunas iti intero a lubong iti daydi a tiempo, ket saan a pulos malipatan dagiti nakalasat. Sigurado nga isarsaritada dayta iti annakda ken iti annak ti annakda. Nagbiag pay ni Sem iti 500 a tawen kalpasan ti Layus, ket insalaysayna dayta a pasamak iti adu a kaputotan. Natay ni Sem sangapulo a tawen laeng sakbay ti pannakayanak ni Jacob. Tinaginayon ni Moises ti pudpudno a salaysay iti Genesis. Maysa a tiempo kalpasan ti Layus, idi a dagiti tattao a sumupsupring iti Dios binangonda ti Torre ti Babel, riniribuk ni Jehova ti pagsasaoda ket inwarawarana ida “iti isuamin a rabaw ti daga.” (Ge 11:9) Gagangay laeng nga intugot dagitoy a tattao dagiti sarsarita maipapan iti Layus ket dagiti amma inyallatiwda dagita iti annakda. Nalabit ginasut (saan laeng a manmano) ti nagduduma a sarsarita maipapan iti dakkel a Layus, ket ti kakasta a sarsarita masarakan kadagiti tradision ti adu a nagkauna a puli iti intero a lubong. Agserbi dagitoy kas nabileg a pammaneknek nga amin dagita a tattao addaanda iti maymaysa a namunganayan ket dagiti nagkauna nga inapoda padapada nga inyallatiwda dayta a kapadasan mainaig iti Layus.​—TSART, Tomo 1, p. 328.

Dagitoy a sariugma a salaysay maipapan iti Layus tumunosda iti sumagmamano a kangrunaan a paset ti salaysay a masarakan iti Biblia: (1) maysa a pagkamangan maipaay iti sumagmamano a nakalasat, (2) adda nagpaiduma a sangalubongan a pannakadadael ti biag babaen ti danum, ken (3) adda nataginayon a bin-i ti tao. Dagiti Egipcio, Griego, Tsino, Druid ti Britania, taga Polynesia, dagiti eskimo iti Alaska ken Greenland, Africano, Hindu, ken Indian iti America​—ket addaanda amin iti sarsarita maipapan iti Layus. Kunaen ti The International Standard Bible Encyclopedia (Tomo 2, p. 319): “Natakuatan nga iti gistay amin a nasion ken tribu, adda dagiti sarsarita maipapan iti Layus. Nupay kadawyan unay dagita iti kontinente ti Asia ken kadagiti asideg nga isla iti abagatan ken iti kontinente ti Norte America, nasarakan dagita iti amin a kontinente. Ti dagup a bilang dagiti pagaammo a sarsarita dumanon iti agarup 270 . . . Yantangay nakasaksaknap dagiti salaysay maipapan iti layus, maibilbilang dagita kas pammaneknek iti sapasap a pannakadadael ti sangatauan babaen iti layus ken pammaneknek iti panagwaras ti puli ti tao manipud maysa a lugar ken manipud pay ketdi iti maymaysa a pamilia. Nupay dagiti tradision saanda amin a tukoyen dayta a layus, nabatad a dayta ti tuktukoyen ti kaaduan. Saan a mapaneknekan ti maipilpilit a kapanunotan a ti kaaduan kadagitoy a sarsarita maipapan iti layus ket nagtaud iti pannakilangen kadagiti misionero. Ti ngamin adu kadagitoy a sarsarita ket inummong dagiti antropologo a di maseknan iti pannakaitandudo ti Biblia, kasta met a napnuan dagita iti parparbo ken pinapagano a kapanunotan a nabatad a resulta ti pannakayallaallatiw a napasamak iti las-ud dagiti naunday a panawen iti maysa a pagano a kagimongan. Kanayonanna, ti sumagmamano kadagiti kadaanan a salaysay ket insurat ti tattao a bumusbusor unay iti tradision dagiti Hebreo ken Kristiano.”​—Inurnos ni G. Bromiley, 1982.

Kadagiti napalabas a tiempo, ti sumagmamano a nagkauna a tattao (idiay Australia, Egipto, Fiji, Society Islands, Peru, Mexico, ken dadduma pay a lugar) tinaginayonda ti nalabit nabatbati a paset dagitoy a tradision maipapan iti Layus babaen ti panangngilinda iti maysa a ‘Piesta dagiti Inapo’ wenno ‘Piesta dagiti Natay’ iti Nobiembre. Iyanninaw ti kakasta a kaugalian ti pannakalagip iti pannakadadael nga impagteng ti Layus. Sigun iti libro a Life and Work at the Great Pyramid, ti piesta idiay Mexico ket maang-angay iti maika-17 ti Nobiembre agsipud ta “addaanda iti tradision nga iti dayta a tiempo nadadael idi ti lubong; ket mabutengda di la ket ta ti maysa nga umasping a didigra talipuposenna manen ti natauan a puli, kalpasan ti nabayag a tiempo.” (Ni Propesor C. Piazzi Smyth, Edinburgh, 1867, Tomo II, p. 390, 391) Kunaen ti libro a The Worship of the Dead: “Daytoy a piesta [dagiti natay] ket . . . inangay ti isuamin iti mismo nga aldaw wenno iti petsa nga asideg iti pannakapasamak ti Layus sigun iti salaysay ni Moises, awan sabali, ti maikasangapulo ket pito nga aldaw ti maikadua a bulan​—ti bulan a gistay katupag ti bulantayo a Nobiembre.” (Ni J. Garnier, London, 1904, p. 4) Makapainteres, ipadamag ti Biblia a nangrugi ti Layus “iti maikadua a bulan, iti maikasangapulo ket pito nga aldaw ti bulan.” (Ge 7:11) Dayta a “maikadua a bulan” katupagna ti maud-udi a paset ti Oktubre ken ti umuna a paset ti Nobiembre iti kalendariotayo.

Nainkasuratan a Pammatalged. Ti pammasingked nga inlanad ti dadduma pay a napaltiingan a mannurat ti Biblia ket nabilbileg pay a pammaneknek a pudpudno a napasamak ti Layus no idilig kadagiti pagano a tradision dagiti nagkauna a tattao. Ti kakaisuna a sabali pay a teksto a nagparangan ti isu met laeng a Hebreo a sao (mab·bulʹ, layus) iti ruar ti salaysay ti Genesis ket iti samiweng ni David a nangdeskribiranna ken Jehova kas situtugaw “iti rabaw ti layus.” (Sal 29:10) Nupay kasta, ti dadduma a mannurat, kas ken Isaias, tukoyenda ken patalgedanda ti salaysay ti Genesis. (Isa 54:9) Pasingkedan met ni Ezequiel ti kinaumiso ti pakasaritaan ni Noe. (Eze 14:14, 18, 20) Namin-adu a dinakamat ni Pedro ti salaysay ti Layus kadagiti suratna. (1Pe 3:20; 2Pe 2:5; 3:5, 6) Paneknekan ni Pablo ti dakkel a pammati nga imparangarang ni Noe iti panangibangonna iti daong a pakaisalakanan ti sangakabbalayanna. (Heb 11:7) Ni Lucas inlanadna ni Noe iti linia ti kapuonan ti Mesias.​—Lu 3:36.

Ad-adda pay a napateg ti kinuna ni Jesus maipapan iti kaaldawan ti Layus, kas inrekord da Lucas ken Mateo. Ti sasao ni Jesus saanda laeng a pasingkedan ti kinaagpayso ti salaysay ti Layus, no di ket ad-adda pay nga ipakitada ti mangiladawan ken naimpadtuan a kaipapanan dagidiay a pasamak idi ugma. Kas sungbat iti saludsod dagiti adalanna nga, “Anianto ti pagilasinan ti kaaddam ken ti panungpalan ti sistema ti bambanag?” kinuna ni Jesus, malaksid iti dadduma pay a banag: “Ta kas idi kaaldawan ni Noe, kastanto ti kaadda ti Anak ti tao. Ta kas kadakuada kadagidi nga aldaw kasakbayan ti layus, a mangmangan ken umin-inumda, mangas-asawa dagiti lallaki ken mayas-asawa dagiti babbai, agingga iti aldaw a simrek ni Noe iti daong; ket saanda a nangikankano agingga nga immay ti layus ket inyanudna amin ida, kastanto ti kaadda ti Anak ti tao.” (Mt 24:3, 37-39; Lu 17:26, 27) Ngarud adda naruay a pammaneknek manipud iti mismo a naipaltiing a Nasantuan a Kasuratan a mangpatalged iti kinaumiso ken kinapudno ti salaysay maipapan iti Layus. Saan nga agpannuray kadagiti tradision laeng ti tattao, iti sarsarita dagiti nagkauna a tattao, wenno kadagiti takkuat ti geolohia ken arkeolohia.