Siaanus a Nagur-urayak ken Jehova Sipud Pay iti Kinaubingko
KAS INSALAYSAY NI RUDOLF GRAICHEN
Kas iti kimat, dimteng ti trahedia iti pamiliak idi 12 ti tawenko pay laeng. Umuna, naibalud ni tatang. Kalpasanna, siak ken ti kabsatko a babai pinilitdakami nga inyadayo iti pagtaengan sa pinagnaeddakami kadagiti dimi am-ammo. Idi agangay, inarestodakami ken ni nanang dagiti Gestapo. Naibaludak, ket isu naipan iti kampo konsentrasion.
DAYTA a nagsasaruno a pasamak pangrugian laeng ti periodo ti nasaem a pannakaidadanes a sinagabak bayat ti kinaagtutubok kas maysa a Saksi ni Jehova. Inkagumaan dagiti nakadakdakes a Gestapo ti Nazi ken idi agangay ti Stasi ti Makindaya nga Alemania a dadaelen ti kinatarnawko iti Dios. Ita, kalpasan ti 50 a tawen a napasnek a panagserbi kenkuana, maikunak ti kas ti naikuna ti salmista: “Namin-adu a pinarparigatdak nanipud kinaubingko: nupay kasta didak nagballigian.” (Salmo 129:2) Anian a yamanko ken Jehova!
Naipasngayak idi Hunio 2, 1925, iti bassit nga ili ti Lucka nga asideg iti Leipzig, Alemania. Uray idi sakbay pay a mayanakak, nabigbigen dagiti dadakkelko, da Alfred ken Teresa, ti kinapudno ti Biblia kadagiti publikasion dagiti Estudiante ti Biblia, kas awag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Malaglagipko pay a tunggal aldaw matmatak dagiti ladawan ti eksena iti Biblia a naisab-it kadagiti diding ti pagtaenganmi. Adda ladawan a nangipakita iti lobo ken ti kordero, ti urbon a kalding ken ti leopardo, ti urbon a baka ken ti leon—natalnada amin, nga idaldalan ti maysa nga ubing. (Isaias 11:6-9) Ti kakasta a ladawan diak pulos malipatan.
Agingga a mabalin, inramandak dagiti dadakkelko kadagiti aktibidad ti kongregasion. Kas pagarigan, idi Pebrero 1933, sumagmamano laeng nga aldaw kalpasan a naagaw ni Hitler ti poder, ti “Photo-Drama of Creation”—a buklen dagiti slide, motion picture, ken naiplaka a salaysay—naipabuya iti bassit nga ilimi. Anian a gagarko, kas ubing nga agtawen laeng iti pito, a nakalugan iti likud ti pickup a trak nga agsursor iti intero nga ili kas paset ti martsa a mangyan-anunsio iti “Photo-Drama”! Iti kastoy ken iti sabsabali pay a gundaway, imparikna dagiti kakabsat a napategak a kameng ti kongregasion nupay ubingak. Gapuna manipud iti kinaubingko, sinursuruannakon ni Jehova ken inimpluensiaannak ti Saona.
Nasanay nga Agtalek ken Jehova
Gapu iti nainget a Nakristianuan a neutralidad, saan a nakinamin dagiti Saksi ni Jehova iti politika ti Nazi. Kas resultana, idi 1933 nangipatungpal dagiti Nazi iti linteg a mangipawil kadakami a mangasaba, aggigimong, ken uray agbasa kadagiti mismo a literaturami iti Biblia. Idi Setiembre 1937 inaresto ti Gestapo amin a kakabsat iti kongregasionmi, agraman ni tatang. Pinagleddaangnak unay dayta. Nasentensiaan ni tatang a maibalud iti lima a tawen.
Rimmigat unay ti kasasaadmi iti pagtaengan. Ngem dagus a nasursuromi ti agtalek ken Jehova. Maysa nga aldaw idi nakaawidak manipud eskuelaan, agbasbasa ni nanang iti Pagwanawanan. Kayatnak nga isaganaan iti simple a pangngaldaw, gapuna indissona ti magasin iti rabaw ti bassit a kabinet. Kalpasan ti pangngaldaw, bayat nga agkalkalunkonkami, adda nagtuktok iti napigsa iti ruangan. Maysa a polis a kayatna ti agsukisok iti literatura ti Biblia iti apartment-mi. Nagbutengak unay.
Naidumduma ti kinabara daydi nga aldaw. Gapuna ti immuna nga inaramid ti polis ket inikkatna ti helmetna sana imparabaw iti lamisaan. Kalpasanna nangrugin nga agsukisok. Kabayatan nga agbirbirok iti sirok ti lamisaan, immayas ti helmetna. Gapuna dagus a ginammatan ni nanang ti helmet sana imparabaw iti kabinet iti mismo a rabaw ti Pagwanawanan! Sinukisok ti polis ti apartment-mi ngem awan a pulos nasarakanna a literatura. Siempre, dina napanunot a kitaen ti nakaiparabawan ti helmetna. Idi pumanawen, siaalumamay a nagpadispensar ken ni nanang bayat a ginaw-atna ti helmetna iti likudanna. Anian a pannakabang-arko!
Ti kakasta a kapadasan insagananak kadagiti narigrigat pay a suot. Kas pagarigan, idiay eskuelaan pinilitdak a makiraman iti organisasion a Hitler Youth, a pakasanayan idi dagiti ubbing iti disiplina a para militar ken masursuruanda kadagiti pilosopia ti Nazi. Dadduma a mannursuro kalatda a manggun-od iti 100-porsiento a pannakipaset dagiti estudiante. Sigurado a narikna ti maestrok a ni Herr Schneider a napaay a namimpinsan gapu ta, saan a kas iti amin a sabsabali a mannursuro iti eskuelaanmi, agkurang iti maysa nga estudiante tapno maaddaan iti 100-porsiento a pannakipaset. Siak dayta nga estudiante.
Maysa nga aldaw impakaammo ni Herr Schneider iti intero a klase: “Ubbing, agpasiarto ti klase inton bigat.” Immanamongda amin iti kapanunotanna. Sana innayon: “Aminkayo masapul nga isuotyo ti unipormeyo a Hitler Youth tapno inton agmartsatayo kadagiti lansangan, makita ti amin a natudiokayo nga ub-ubbing ni Hitler.” Iti kabigatanna dimteng amin dagiti ubbing a nakauniporme malaksid kaniak. Inayabannak ti maestro iti sanguanan ti klase sa kinunana kaniak: “Kitaem ti dadduma nga ubbing sa kitaem ta bagim.” Innayonna: “Ammok a nakurapay dagiti nagannak kenka ket saandaka a maigatangan iti uniporme, ngem adda ipakitak kenka.” Inkuyognak iti ayan ti lamisaanna, linuktanna ti uuyosan, sana kinuna: “Itedko kenka daytoy kabarbaro nga uniporme. Napintas, di ngamin?”
Kaykayatko laengen ti matay ngem ti isuot ti uniporme ti Nazi. Idi makita ti maestrok nga awan essemko a mangisuot iti dayta, nakapungtot, ken kinantiawandak ti intero a klase. Kalpasanna impasiarnakami ngem inkagumaannak nga ilemmeng iti nagtetengngaan ti dadduma nga ubbing a nakauniporme. Nupay kasta, makitadak ti adu a tattao iti ili tangay naidumdumaak kadagiti kaklasek. Ammo ti amin a siak ken dagiti dadakkelko ket Saksi ni Jehova. Agyamanak ken Jehova iti panangitedna kaniak iti kasapulan a naespirituan a bileg idi ubingak pay.
Kimmaro ti Panangidadanes
Maysa nga aldaw idi 1938, siak ken ti kabsatko a babai innaladakam iti eskuelaan sa inlugandakami iti lugan dagiti polis ken impandakam iti maysa a repormatorio idiay Stadtroda, agarup 80 kilometro ti kaadayona. Apay? Inkeddeng ti korte nga iyadayodakami manipud impluensia dagiti dadakkelmi ket pagbalinendakami nga ubbing a Nazi. Di nagbayag napaliiw ti manangaywan iti repormatorio a nadayaw ken natulnogkami nga agkabsat, nupay natibker iti Nakristianuan a neutralidadmi. Nasdaaw unay ti direktor ta tinarigagayanna a maam-ammo ni nanang iti personal. Nangaramid iti eksepsion, ket napalubosan ni nanang a sumarungkar kadakami. Dakami nga agkabsat, ken ni nanang, naragsakankam unay ken agyamankam ken Jehova iti panangipaayna kadakami iti gundaway nga agkakadua tapno agpipinnaregta nga agmalmalem. Talaga a kasapulanmi idi dayta.
Nagtalinaedkami iti repormatorio iti agarup uppat a bulan. Kalpasanna pinagnaeddakami iti maysa a pamilia idiay Pahna. Naibilin kadakuada a didakam iyasideg kadagiti kakabagianmi. Uray ni nanang di napalubosan a sumarungkar. Nupay kasta, iti sumagmamano a gundaway, naipamuspusanna ti makisarita kadakami. Iti pananggundawayna kadagidiay a manmano nga oportunidad, inaramid ni nanang ti amin a kabaelanna tapno maitukit kadakami ti determinasion nga agtalinaed a matalek ken Jehova, aniaman a suot ken kasasaad ti ipalubosna.—1 Corinto 10:13.
Ket dimteng dagiti suot. Idi Disiembre 15, 1942, idi agtawenak laeng iti 17, tiniliwdak dagiti Gestapo ken imbaluddak idiay Gera. Kalpasan ti agarup makalawas, naaresto met ni nanang ket nagkaduakami iti isu met laeng a pagbaludan. Tangay menor de edadak pay laeng, saandak a maisaklang. Gapuna nagtalinaedkami ken ni nanang iti innem a bulan iti pagbaludan bayat nga ur-urayen ti korte ti maika-18 a kasangayko. Iti mismo nga aldaw a panagtawenko iti 18, inusigdakami ken ni nanang.
Sakbay a nautobko, nalpasen ti pannakausig ti kaso. Diak impagarup a saankonto gayamen a makita ni nanang. Ti maudi a lagipko kenkuana ket idi makitak a nakatugaw iti abayko iti maysa a nangisit a bangko iti uneg ti korte. Agpadakami a nakedngan a nakabasol. Nasentensiaanak a maibalud iti uppat a tawen ken maysa ket kagudua a tawen ken ni nanang.
Kadagidi nga aldaw rinibu a Saksi ni Jehova ti naipan kadagiti pagbaludan ken kampo. Nupay kasta, naibaludak idiay Stollberg, a siak laeng idi ti Saksi sadiay. Naibartolinaak iti nasurok a makatawen, ngem kaduak ni Jehova. Ti ayat a napatanorko para kenkuana sipud pay kinaubingko isu ti tulbek iti naespirituan a pannakaispalko.
Idi Mayo 9, 1945, kalpasan ti dua ket kagudua a tawen a kaaddak iti pagbaludan, nakaawatkami iti naimbag a damag—nagpatinggan ti gubat! Iti daydi nga aldaw nawayawayaanak. Kalpasan ti pannagnak iti 110 a kilometro, nakaawidak, a talaga a masakit gapu iti bannog ken bisin. Adu a bulan ti naglabas sakbay a napasublik ti salun-atko.
Apagsangpetko, pinagleddaangnak ti adu a dakes a damag. Umuna, maipapan ken ni nanang. Kalpasan a naibalud iti maysa ket kagudua a tawen, binilin dagiti Nazi a pirmaanna ti dokumento a mangilaksid iti pammatina ken Jehova. Nagkedked. Gapuna impan dagiti Gestapo iti kampo konsentrasion dagiti babbai, idiay Ravensbrück. Sadiay a natay gapu iti tipus idi dandanin agngudo ti gubat. Nakaturtured a Kristiano—maingel a mannakidangadang a di pulos simmuko. Sapay koma ta siaasi a laglagipen ni Jehova.
Adda met damag maipapan ken ni manongko, ni Werner, a di pulos nagdedikar ken Jehova. Nakikappon iti buyot nga Aleman ket napapatay idiay Russia. Ni tatang? Nakaawid met, ngem nakalkaldaang, karaman kadagiti sumagmamano a Saksi a nagpirma iti nakadakdakes a dokumento a mangilaklaksid iti pammatida. Idi makitak, desperado ken marirriribukan ti langana.—2 Pedro 2:20.
Apagbiit a Panawen ti Naregget a Naespirituan a Panagtrabaho
Idi Marso 10, 1946 ti damo a pannakiasambleak idiay Leipzig kalpasan ti gubat. Anian a ragsakko idi naipakaammo nga adda maaramid a panagbautisar iti dayta met laeng nga aldaw! Nupay adu a tawenen nga indedikarko ti biagko ken Jehova, daytoy ti umuna a gundawayko nga agpabautisar. Diakto pulos malipatan dayta nga aldaw.
Idi Marso 1, 1947, kalpasan ti panagpayunirko iti makabulan, naayabanak idiay Bethel idiay Magdeburg. Medio nadadael dagiti opisina ti Sosiedad gapu iti panagbomba. Anian a pribilehio ti tumulong iti panagtarimaan! Kalpasan dayta a kalgaw naidestinoak iti siudad ti Wittenberge kas special pioneer. Iti sumagmamano a bulan nangbusbosak iti nasurok a 200 nga oras a nangaskasaba iti sabsabali maipapan iti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios. Anian a ragsakko idi a nawayaak manen—awan gubat, awan panangidadanes, awan pagbaludan!
Nakalkaldaang a kunaen, di nagpaut dayta a wayawaya. Kalpasan ti gubat nabingay ti Alemania, ket sinakup dagiti Komunista ti lugar a pagnanaedak. Idi Setiembre 1950 dagiti sekreta ti Makindaya nga Alemania, a pagaammo kas Stasi, rinugianda nga arestaren dagiti kakabsat iti sistematiko a wagas. Di nakappapati dagiti pammabasolda kaniak. Napabasolak a maysa nga espia ti gobierno nga Amerikano. Impandak iti kadaksan a pagbaludan ti Stasi iti pagilian, idiay Brandenburg.
Tulong Manipud Kadagiti Naespirituan a Kakabsatko
Sadiay didak paturogen dagiti Stasi no aldaw. Kalpasanna palpalutpotendak iti agpatnag. Kalpasan ti kastoy a pannakaparigatko iti sumagmamano nga aldaw, kimmaro ti bambanag. Maysa nga agsapa, imbes nga isublidak iti seldak, impandak iti maysa kadagiti kadaksan nga U-Boot Zellen (pagaammo kas dagiti submarino a selda gapu ta addada iti tukok ti bodega iti sirok). Linuktanda ti daan, aglatlati a ruangan a landok ket binilindak a sumrek. Nasken a layawek ti nangato a lalaktawan. Idi ibaddekkon ti sakak, nadlawko a ti suelo naan-anay a natinep iti danum. Pinanalbaagda ti ruangan a napakuyogan iti makapleng nga aweng. Awan silaw ken awan tawa. Nakasipsipnget.
Gapu iti sumagmamano a pulgada ti danum iti suelo, saanak a makatugaw, makaidda, wenno makaturog. Kalpasan ti panagur-urayko iti kasla awan patinggana, innaladak manen tapno ituloyda ti agpalutpot kabayatan a naisarangak kadagiti nakaranraniag a silaw. Diakon ammo no ania ti narigrigat—ti agmalmalem a nakatakder iti danum iti gistay naan-anay a kinasipnget wenno agibtur iti makasisirap a silaw a naisarang a mismo kaniak iti agpatpatnag.
Namin-adu nga impangtadak a paltogan. Kalpasan ti sumagmamano a rabii a pannakapalpalutpot, maysa bigat sinarungkarannak ti Ruso nga opisial ti militar a nangato ti ranggona. Naaddaanak iti gundaway a mangibaga kenkuana a dakdakes pay ti panangtrato kaniak dagiti Aleman nga Stasi ngem dagiti Gestapo ti Nazi. Imbagak kenkuana a dagiti Saksi ni Jehova neutralda iti sidong ti gobierno a Nazi ken neutralda met iti sidong ti gobierno ti Komunista ket saankami a makinamnamin iti politika uray sadinoman a paset iti lubong. Iti kasunganina, kinunak, adu kadagiti opisial ti Stasi ita ket dati a miembro ti organisasion a Hitler Youth, a nalabit sadiay a nasursuroda ti nadangkok a panangidadanes kadagiti inosente a tattao. Bayat nga agsasaoak, agpigpigergerak iti lammin, bisin, ken bannog.
Nakaskasdaaw, saan a nakaunget kaniak ti opisial a Ruso. Imbes ketdi, inulesan ken trinatonak a siaasi. Di nagbayag kalpasan ti isasarungkarna, naisubliak iti nasaysayaat a selda. Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, inyawatdak iti korte ti Aleman. Bayat a di pay nataming ti kasok, tinagiragsakko ti nagsayaat a pribilehio a makikadua iti selda ti lima pay a Saksi. Kalpasan ti panangibtur iti adu a naulpit a pannakatrato, anian a pannakabang-arko a makikadua kadagiti naespirituan a kakabsatko!—Salmo 133:1.
Iti korte naideklara a nakabasolak iti panagespia ket nasentensiaanak a maibalud iti uppat a tawen. Naibilang dayta a nalag-an a sentensia. Dadduma a kakabsat nasentensiaan iti nasurok a sangapulo a tawen. Naipanak iti pagbaludan a nainget a maguguardiaan. Iti panagkunak uray bao di makapagkarayam a sumrek wenno rummuar iti dayta a pagbaludan—nakaing-inget ti pannakaguardiana. Kaskasdi, iti tulong ni Jehova naipamuspusan dagiti natured a kakabsat ti mangipuslit iti kompleto a Biblia. Naiyeg daytoy a saggaysa sa napagsisina iti tunggal libro ket nagpipinnasaan dagiti balud a kakabsat.
Kasanomi nga inaramid dayta? Nakarigrigat. Ti kakaisuna a gundaway nga agkikitakami ket no ipandakami kadagiti pagdigusan kada dua a lawas. Iti naminsan, bayat nga agdigdigusak, inyarasaas kaniak ti maysa a kabsat a nangilemmeng iti sumagmamano a binulong ti Biblia iti tualiana. Kalpasan a nakadigusak masapul nga alaek ti tualiana imbes a ti tualiak.
Maysa kadagiti guardia ti nakakita nga adda iyar-arasaas kaniak ti kabsat ket sipipigsa a pinang-orna iti batuta. Masapul a gammatak a dagus ti tualia sa makipulapol iti sabsabali pay a balud. Naimbag laengen ta saanak a natiliwan nga addaan kadagiti binulong ti Biblia. Ta no saan nagpeggad koma ti programami a naespirituan a pannakapakan. Adu dagiti agkakaarngi a kapadasanmi. Ti panagbasami iti Biblia kanayon a maaramid iti nalimed ken nakapegpeggad. Maitutop unay ti sasao ni apostol Pedro, “Agtalinaedkayo a sipupuot, managbantaykayo koma.”—1 Pedro 5:8.
Gapu iti sumagmamano a rason, inkeddeng dagiti autoridad nga iyalis-alisda ti dadduma kadakami iti pagbaludan. Iti las-ud ti nasurok nga uppat a tawen, nayakarak iti agarup sangapulo a pagbaludan. Kaskasdi, kanayon a makasarakak kadagiti kakabsat. Impategko unay amin dagitoy a kakabsat, ket naladingitanak unay a mangpanaw kadakuada tunggal mayakarak.
Kamaudiananna naipanak idiay Leipzig, ken sadiay a nawayawayaanak. Ti guardia iti pagbaludan a nangwayawaya kaniak saan a nangipaay iti pammakada, imbes ketdi kinunana, “Di agbayag makitadakanto manen.” Dakes ti pampanunotenna ta kayatna a maibaludak manen. Masansan a malaglagipko ti Salmo 124:2, 3, a kunana: “No saan koma a ni Jehova ti nakikanapon kadatayo, idi a dagiti tattao timmakderda a bumusor kadatayo; inalun-ondatayo koman idi a sibibiag, idi a ti gurada simged a maibusor kadatayo.”
Ispalen ni Jehova Dagiti Nasungdo nga Adipenna
Ita nawayaak manen. Ti kasinginko a babai, ni Ruth, ken ni Sister Herta Schlensog addada idiay ruangan nga agur-uray kaniak. Kabayatan ti amin a tawen a pannakaibaludko, binulan a patulodannak ni Herta iti bassit a pakete ti taraon. Talaga a mamatiak a no awan dagidiay babassit a pakete, natayak koman iti pagbaludan. Sapay koma ta siaasi a laglagipen ni Jehova.
Nanipud nawayawayaanak, binendisionannak ni Jehova iti adu a pribilehio ti serbisio. Nagserbiak manen kas special pioneer, idiay Gronau, Alemania, ken kas manangaywan ti sirkito kadagiti Kabambantayan ti Alemania. Idi agangay naawisak nga agpasalista iti maika-31 a klase ti Watchtower Bible School of Gilead para kadagiti misionero. Naangay ti panagturposmi idiay Yankee Stadium iti panawen ti internasional nga asamblea dagiti Saksi ni Jehova idi 1958. Naaddaanak iti pribilehio nga agpalawag iti dakkel a bunggoy dagiti kakabsat ken mangisalaysay iti sumagmamano kadagiti kapadasak.
Kalpasan ti panagturpos napanak idiay Chile tapno agserbi kas misionero. Sadiay nagserbiak manen kas manangaywan ti sirkito, iti kaabagatanan a paset ti Chile—literal a naibaonak kadagiti pungto ti daga. Idi 1962, nagkallaysakami ken ni Patsy Beutnagel, napintas a misionera manipud San Antonio, Texas, E.U.A. Tinagiragsakmi a dua ti adu a nakaay-ayat a tawen a panagserbi ken Jehova.
Iti nasurok a 70 a tawen ti panagbiagko, napasarak ti adu a nararagsak a kanito ken adu a didigra. Kinuna ti salmista: “Adu dagiti siksikor ti nasingpet; ngem ni Jehova ispalenna kadakuada amin.” (Salmo 34:19) Idi 1963, bayat nga addakami idiay Chile, napasaranmi ken ni Patsy ti nakalkaldaang nga ipapatay ti maladagami a babai. Kalpasanna, nagsakit iti nakaro ni Patsy, ket immakarkami idiay Texas. Idi 43 pay laeng ti tawenna, pimmusay, iti sidong met ti nakalkaldaang a kasasaad. Masansan nga ikarkararagko a sapay koma ta siaasi a lagipen ni Jehova ti napintas nga asawak.
Ita, nupay managsakit ken lakayakon, tagtagiragsakek ti pribilehio a panagserbi kas regular pioneer ken panglakayen idiay Brady, Texas. Pudno, saan a kanayon a nanam-ay ti biag, ken mabalin nga adda sabsabali pay a suot a kasapulan a sanguek. Nupay kasta, kas iti salmista maikunak: “O Dios, sika insuronak nanipud kinaagtutubok; ket agpapan ita impalpalawagko dagiti nakaskasdaaw nga ar-aramidmo.”—Salmo 71:17.
[Dagiti Ladawan iti panid 23]
(1) Agserserbiak ita kas panglakayen ken payunir, (2) kaduak ni Patsy, sakbay la unay ti kallaysami, (3) iti pagisursuruan ni Herr Schneider, (4) ni nanangko a Teresa, a natay idiay Ravensbrück