Dagiti Wader​—Kangrunaan a Managdaliasat iti Lubong

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

ILADAWANMO iti panunotmo a dua a bulan iti kalgaw a nagnaedka iti tay-ak a kaniebean idiay Arctic a kaamiananan a paset ti lubong. Saan a pulos a lumnek ti init sadiay. Inton asidegen ti tiempo ti lam-ek, mapankan idiay Abagatan nga America, Australia, wenno South Africa. Ket iti dadduma pay a paset ti tawen, agakar-akarka a mangsukisok kadagiti aplaya ti tunggal kontinente tapno agsapul kadagiti paboritom a taraon. Kasta ti gagangay a panagbiag ti adu kadagiti wader iti lubong.

Dagiti wader ket tumatayab a magusgustuanda ti agbirok iti taraonda iti ababaw a danum.a Iti bulbulan a nalamlamiis ti paniempona iti makin-amianan a kagudua ti Daga, agaaripuno dagitoy kadagiti nalutlot a sabangan, aplaya, igid ti baybay a malayus no agatab, wenno takdang nga aduan iti dadakkel a bato. Dandani awan a pulos ti matatao kadagita a lugar. Iti bulbulan ti kalgaw, inton agaaripuno dagiti turista iti aplaya, kaaduan a wader ket umakar idiay Arctic ken kadagiti kabangibangna a rehion. Kabayatan ti ababa a kalgaw sadiay, awan ti makasinga kadakuada ken addaanda iti aglaplapusanan a taraon a kasapulanda a mangpadakkel kadagiti sibongda.

Awan ti naisangsangayan ti kinatayengtengna a kolor dagiti wader. Nupay kasta, ti makapaamanga a panagtayabda ken dagiti napatak a garit kadagiti payakda ti magustuan ti nagadu nga agpalpaliiw kadagitoy. “Mabalin nga agtayab [dagiti shorebird] a dandani masagidda ti rabaw ti danum wenno iti kangato nga innem a kilometro iti tangatang wenno nasursurok pay. Kinapudnona, nakalalaingda nga agtayab ken agalindayag,” sigun iti libro a Shorebirds—Beautiful Beachcombers.

Agaaripunoda Tapno Natalgedda

Masansan nga agaaripuno ti dadakkel a pangen dagiti shorebird iti lugar a nawadwad ti taraon. Kasla agaaripunoda tapno natalgedda. Dagiti tumatayab nga agkaan kadakuada a kas kadagiti kali a peregrine falcon kaykayatda a biktimaen dagiti agsolsolo a tumatayab, idinto ta mabalin a saanda a darupen ti agiinnasideg a sangapangen. No ngarud rinibu a shorebird ti agsipsiput kadagiti agkaan kadakuada, nalakada la a malasin dayta sakbay a dumarup. Agaaripuno ti adu a kita ti wader tapno nataltalgedda.

No agtayaben ti sangapangen a shorebird, makapaamanga a buyaen. Sangsangkatunos ti agiinnasideg a panagtayab ti ginasut wenno rinibu pay ketdi kadakuada. Agkurba, agbuelta, agpangato, ken agpababada, a kas man la adda di makita nga ima a mangkonkontrol kadakuada amin. “Talaga a maysa a milagro ti agtitimpuyog ken nagpaspas a panagtayab ti rinibu a tumatayab a sangsangkatunos a makapagmaniobra a dagus,” kuna ti libro a Handbook of the Birds of the World. Idi inusig dagiti mangad-adal kadagiti tumatayab ti nakalawlawag a pannakai-video ti panagtayab ti adu a pangen dagiti dunlin, naawatanda a mabalin a maysa kadagitoy a tumatayab ti umuna nga agmaniobra. Kalpasanna, daytat’ tuladen a dagus ti amin a kameng ti pangen.

Makapagdaliasatda iti Intero a Lubong

Kinapudnona, biahero iti intero a lubong ti dadduma a wader. Kas pagarigan, dagiti red knot ken sanderling ket agpapaadu iti naam-amianan a paset ti daga ngem iti dadduma pay a tumatayab. Dagiti wader ket mabalin a masarakan kadagiti igid ti baybay iti dandani aniaman a paset ti daga. Mabalin met a daliasatenda ti agarup 32,000 a kilometro iti tinawen nga iyaakarda.

Nupay masapul a ballasiwen dagiti wader ti taaw iti dadduma nga iyaakarda, dida makalangoy ken dida pulos agdisso iti danum tapno aginanada. Masapul ngarud nga adu ti reserbada nga enerhia—ad-adu ngem iti pannakagasolina ti eroplano a jumbo jet. No tumayab daytoy nga eroplano adda gasolinana nga agdagsen iti agarup 40 a porsiento iti intero a kadagsenna. Kasano a makagun-od dagiti wader iti adu nga enerhia?

“Makaurnong ti bagida iti taba [enerhia] agsipud ta narawetda a mangan kadagiti igid ti baybay a malayus no agatab. No kalgaw, iti sumagmamano la a lawas, dandanin doble ti kadagsenda ngem iti dati a timbangda,” inlawlawag ni David Attenborough iti libro a The Life of Birds. “Ad-adu daytoy a reserbada a taba ngem iti mapattapatta, agsipud ta bumassit ti adu kadagiti lalaemda, agraman ti utek ken bagisda tapno adda paglugaran daytoy kanayonan a reserba ken tabada.”

Ti tumatayab a Pacific golden plover ti maysa a nakaskasdaaw a managdaliasat. Manipud Alaska, umakar kadagiti Isla ti Hawaii. Malaksid iti kired a kasapulanna iti diretso a panagtayabna iti 4,500 a kilometro, no pagsasaritaan ti panagdaliasat dagiti tumatayab, nakaskasdaaw ti abilidadna a mangsapul iti Hawaii iti tengnga ti taaw. Ti golden plover, a nasiputan ti panagtayabna, dinaliasatna dayta iti kurang nga uppat nga aldaw. Adda pay nataengan a tumatayab a nakapagdaliasaten iti mamin-20 nga agpapan-agawid!

Apaman a makasangpetda iti pagpapaaduanda idiay Arctic, makumikomen dagitoy a naandur a biahero. Iti dua a lawas, masapul nga agsapulda iti asawada, mangipasdekda iti teritoriada, ken agumokda. Kalpasanna, agukopda iti agarup tallo a lawas ken kanayonan pay a tallo a lawas a taraknenda dagiti sibongda. Inton agtapus ti Hulio, agdaliasatda manen nga agpaabagatan.

Dagiti Peggad iti Iyaakarda

Iti nawatiwat a panagdaliasat dagiti shorebird, maipasangoda iti adu a peggad. Dagiti tattao ti maysa a dakkel a peggad. Idi maika-19 a siglo, impadamag ti naturalista a ni John James Audubon nga adda grupo dagiti mangnganup a nangpaltog iti 48,000 nga American golden plover iti maysa la nga aldaw. Ita, medio immadu ti intero a populasion daytoy a kita, ngem nalabit bassit latta ngem iti bilang dagiti napapatay iti daydi nga aldaw.

Ti kaawanen dagiti aluguog ti dakdakkel pay a peggad kadagiti wader. Maikawa unay dagiti shorebird iti kaawanen dagita a disso. “Rinibu a tawenen ti gagangay a panagpaadu, panagakar, ken ipapan dagiti wader kadagiti nakairuamanda a pagpalabasan iti tiempo ti lam-ek isu a naglaka a baliwan wenno dadaelen ti tattao dagitoy a lugar,” inlawlawag ti libro a Shorebirds—An Identification Guide to the Waders of the World. Agtultuloy ti kaadda ti minilion a wader no la ketdi ta masalakniban ti sumagmamano a kangrunaan a pagdagasanda no tiempo ti iyaakarda.

Ti Delaware Bay, iti kosta ti abagatan a laud ti New Jersey, Estados Unidos ti kangrunaan a pagarigan. No kalgaw, agaaripuno sadiay ti agarup ginasut a ribu a red knot tapno agpennekda iti bugi dagiti kita ti rasa a horseshoe crab. Mabisin unay dagita a red knot, yantangay kagapgapuda iti “maysa kadagiti kaadaywan a diretso a panagdaliasat ti aniaman a kita ti tumatayab.” Iti dua a lawas, nadaliasatdan ti 8,000 a kilometro agingga iti daytoy a lugar manipud makin-abagatan a daya ti Brazil. Kabayatan dayta a tiempo, kimmuttongdan iti kagudua ti dati a timbang ti bagida.

Mabalin a makatulong ti panagregget dagiti mangsalsalaknib kadakuada tapno masierto nga agtultuloy ti kaadda dagita a kaay-ayo dagiti shorebird a pagdagasan. Nalabit adda kasta a lugar nga asideg iti pagnanaedam. Apaman a nakakitakan iti sangapangen a wader nga agtaytayab nga agsikkosikko ken agrikrikus iti ngatuen ti baybay wenno nangngegmon ti makaay-ayo nga unida, narigatmonton a malipatan ida.

Kas iti insurat ti maysa a mangad-adal kadagiti sibibiag a banag a ni Arthur Morris, “agpapada ti marikna ti amin nga agpalpaliiw kadagiti shorebird: namin-adun a nagtakder ti tunggal maysa kadakami iti awan matataona nga aplaya wenno igid ti baybay ket binuyami ti sangapangen a sandpiper nga addaan iti natayengteng ken nakusnaw a maris, a sangsangkatunos nga agsikkosikko ken agrikusrikus. Ket tunggal mapasamak dayta, kasta unay ti siddaaw ken panagamangami.”

[Footnote]

[Kahon/​Dagiti Ladawan iti panid 18]

Dagiti Eksperto a Managdaliasat iti Addayo a Lugar

Nalabit dagiti red knot ti mapadayawan kas dagiti managdaliasat iti kaadaywan a lugar. Dagidiay agpaadu iti makin-amianan nga ungto ti Canada gagangay a palabsenda ti tiempo ti lam-ek iti Makinlaud a Europa wenno iti murdong ti Abagatan nga America (nasurok a 10,000 a kilometro ti kaadayona)

[Credit Line]

KK Hui

Dagiti pangen ti dandani maysa a milion a dunlin ti napaliiw idiay Netherlands ken Mauretania

Nadumaduma ti papanan dagiti bar-tailed godwit no aggapuda kadagiti pagpapaaduanda idiay Siberia. Mapanda kadagiti masakupan ti Britania, South Africa, Makintengnga a Daya, Australia, wenno New Zealand

Dagiti sanderling ket mabalin a masarakan nga agtataray kadagiti dandani amin nga aplaya iti lubong. Dadduma ti mabalin nga agpaadu iti las-ud ti 950 a kilometro iti kaamiananan a paset ti daga

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Tapno maballasiwda ti nalalawa a taaw, masapul a maaddaan dagiti wader iti adu a reserba a taba, ta dida makapagdisso iti danum tapno aginana

[Ladawan iti panid 16, 17]

Agaaripuno dagiti sanderling tapno natalgedda

[Ladawan iti panid 17]

Eurasian oystercatcher

[Ladawan iti panid 17]

Agsapsapul ti maysa nga spotted redshank iti taraonna iti aluguog

[Credit Line iti panid 16]

Dagiti ladawan nga akaba ti pannakaretratoda iti ngato ken baba: © Richard Crossley/VIREO