Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda

Adalen Numero 1​—Isasarungkar iti Naikari a Daga

Dagiti rehion ti pagilian, dagiti pisikal a partena, dagiti bantay ken gingetna, dagiti karayan ken danawna, ken ti klima, daga, ken nagduduma a mulana.

1. (a) Apay a maikanatad unay ti nagan a “Naikari a Daga”? (b) Ania a nadayag a namnama ti pampanunotentayo bayat a sukimatentay ti geograpia dayta a daga?

INKEDDENG ni Jehova a Dios dagiti beddeng ti kadaanan a Naikari a Daga. (Ex. 23:31; Num. 34:1-12; Jos. 1:4) Iti adu a siglo tinukoy daytoy dagiti dadduma kas daga ti Palestina, nagan a naala iti Latin a Palaestina ken ti Griego a Pa·lai·stiʹne. Daytoy naudi a sao naggapu iti Hebreo a Peleʹsheth. Iti Hebreo a Kasuratan, ti Peleʹsheth naipatarus a “Filistia,” ket tukoyenna laeng ti teritoria dagiti Filisteo, a kabusor ti ili ti Dios. (Ex. 15:14) Ngem, gapu ta inkari ni Jehova daytoy ken matalek nga Abraham ken dagiti kaputotanna, maikanatad unay ti nagan a “Naikari a Daga,” wenno “Daga ti Kari.” (Gen. 15:18; Deut. 9:27, 28; Heb. 11:9) Karkarna daytoy a daga ta nagdudumat’ geograpiana, bassit a disso ngem linaonna dagiti naisalumina ken nagpaiduma a kasasaad a masarakan iti intero a daga. No nabalinan ni Jehova nga impatawid kadagiti saksina idi ugma ti kasta a daga a naikari buyogen ti amin a nagduduma a kinaimnasna, sigurado ngarud met a maitedna kadagiti dedikado nga agdaydayaw kenkuana ti nadaydayag a baro a lubong a paraiso nga agsaknap iti intero a daga, nga addaan kadagiti bantay, ginget, karayan, ken danaw, a pakaay-ayuanda. Buyaentay itan a siinget dagiti paset ti geograpia ti Daga a Naikari, babaen iti arapaap nga ibibisitatayo.a

SAPASAP A KADAKKELNA

2. Kasanot’ kalawa ti nagtaengan dagiti Judio iti Naikari a Daga, ken iti ania pay a kanayonan a teritoria?

² Sigun kadagiti inted-Dios a beddengna kas nadakamat ti Numeros 34:1-12, ti daga a naikari iti Israel ket akikid a teritoria. Agarup 480 kilometro manipud amianan nga agpaabagatan ken agarup 56 kilometro ti promedio ti kaakabana. Sada la sinakup ti intero a disso babaen iti militar idi turay da Ari David ken Salomon, idi nga inturayanda dagiti sinakupda nga umili. Ngem, ti paset nga aktual a nagianan dagiti Judio ket gagangay a nadeskribir a mangrugi iti Dan inggat’ Beer-seba, nga agarup 240 kilometro ti kaatiddogna manipud amianan agpaabagatan. (1 Ar. 4:25) Ti kaakabana manipud Bantay Carmelo inggat’ Baybay ti Galilea ket ag-51 kilometro, ket idiay abagatan a pagsikuan ti Mediterano nga agpalaud nga abagatan, nasurok 80 kilometro manipud Gaza inggat’ Natay a Baybay. Daytoy natagitao a disso a lauden ti Karayan Jordan agrukod laeng ti agarup 15,000 kilometro kuadrado. Ngem, idi agangay dagiti Israelita nagnaedda iti daya ti Jordan (daga a di sakup dagidi orihinal a naikari a beddeng), a namagbalin iti dagup ti teritoria a nagtaenganda a gistay 26,000 kilometro kuadrado.

DAGITI NATURAL A REHION

3. Usarenyo ti mapa “Dagiti Natural a Rehion ti Naikari a Daga” agraman ti parapo, sayo inaganan biit dagiti disso a saklawen dagiti sumaganad a natural a dibision ti pagilian: (a) dagiti tanap iti laud ti Jordan, (b) kabambantayan iti laud ti Jordan, (c) bambantay ken kapatagan iti daya ti Jordan.

³ Dagitoy dagiti natural a dibision ti pagilian a lasatentayo bayat a sarungkarantay ti Naikari a Daga. Ti sumaruno a balabala isut’ mangilawlawag iti kaduana a mapa, a mangipakita kadagiti pattapatta a beddeng dagiti disso a nasao.

Dagiti Rehion ti Geograpia

A. Igid ti Dakkel a Baybay.​—Jos. 15:12.

B. Dagiti Tanap iti Laud ti Jordan

1. Tanap ti Aser.​—Oc. 5:17.

2. Igid ti Baybay ti Dor.​—Jos. 12:23.

3. Pagpastoran ti Saron.​—1 Cron. 5:16.

4. Tanap ti Filistia.​—Gen. 21:32; Ex. 13:17.

5. Sentral a Ginget ti Daya nga Agpalaud

a. Tanap ti Megiddo (Esdraelon).​—2 Cron. 35:22.

b. Nababa a Tanap ti Jezreel.​—Oc. 6:33.

C. Kabambantayan ti Laud ti Jordan

1. Turturod ti Galilea.​—Jos. 20:7; Isa. 9:1.

2. Turturod ti Carmelo.​—1 Ar. 18:19, 20, 42.

3. Turturod ti Samaria.​—Jer. 31:5; Amos 3:9.

4. Sefela.​—Jos. 11:2; Oc. 1:9.

5. Katurodan a Pagilian ti Juda.​—Jos. 11:21.

6. Let-ang ti Juda (Jesimon).​—Oc. 1:16; 1 Sam. 23:19.

7. Negeb.​—Gen. 12:9; Num. 21:1.

8. Let-ang ti Paran.​—Gen. 21:21; Num. 13:1-3.

D. Ti Dakkel nga Araba (ti Yuyeng a Ginget).​—2 Sam. 2:29; Jer. 52:7.

1. Kalayab ti Hula

2. Likmut ti Baybay ti Galilea.​—Mat. 14:34; Juan 6:1.

5. Araba (agpaabagatan manipud ti Asin a Baybay).​—Deut. 2:8.

1. Daga ti Basan.​—1 Cron. 5:11; Sal. 68:15.

2. Daga ti Gilead.​—Jos. 22:9.

4. Patag a Bantay ti Edom.​—Num. 21:4; Oc. 11:18.

F. Bambantay ti Libano.​—Jos. 13:5.

A. IGID TI DAKKEL A BAYBAY

4. Ania dagiti kasasaad ken klima iti igid ti baybay?

⁴ No irugitay ti agpasiar ditoy laud, makitatay nga umuna ti igid ti baybay ti naimnas, asul a Mediterano. Gaput’ nalawa a kadaratan, ti kakaisuna a nasayaat a natural a puerto iti baba ti Bantay Carmelo isut’ Joppa; ngem iti amianan ti Carmelo adut’ nasayaat a natural a puerto. Dagidi Feniceo, a nagnaed ditoy a kapanagan, bumibilogda. Ti promedio a tinawen a temperatura daytoy main-initan a kapanagan isut’ nalamiis a 19° C., ngem no kalgaw nakapudpudot, a ti promedio a temperatura no aldaw isut’ 34° C. sadi Gaza.

B–1 TANAP TI ASER

5, 6. Deskribirenyo biit (a) ti Tanap ti Aser, (b) ti igid ti baybay ti Dor.

⁵ Daytoy a tanap iti igid ti baybay agpaamianan manipud Bantay Carmelo iti ag-40 kilometro. Ag-13 kilometro ti kalawaan a pasetna, ket sakup daytoy ti naituding iti tribo ti Aser. (Jos. 19:24-30) Akikid a tanap a nadam-eg ken nabunga, nga inabastuannat’ naarian a lamisaan ni Salomon.​—Gen. 49:20; 1 Ar. 4:7, 16.

B–2 IGID TI BAYBAY TI DOR

⁶ Daytoy nga akikid a daga taraigidannat’ Kabambantayan ti Carmelo iti ag-32 kilometro. Ag-4 kilometro ti kalawana. Akikid a kapanagan daytoy iti baet ti Carmelo ken Mediterano. Idiay abagatan, masarakan ti siudad a puerto ti Dor, ket iti abagatanenna, mangrugi ti kadaratan. Dagiti turod iti likudan ti Dor pinarnuayda dagiti naimas a taraon kadagiti bankete ni Salomon. Maysa kadagiti balasang ni Salomon ti nayasawa iti panguluen daytoy a rehion.​—1 Ar. 4:7, 11.

B–3 PAGPASTORAN TI SARON

7. (a) Kasano a natukoy ti Saron no iti padto, ken apay? (b) Idi panawen dagiti Hebreo aniat’ nakausaran daytoy a rehion?

⁷ Gaput’ agdindinamag nga imnas dagiti sabongna, maikanatad a ti Saron nadakamat iti propetiko a sirmata ni Isaias maipapan iti naisubli a daga ti Israel. (Isa. 35:2) Nadam-eg, aduan danum a daga daytoy. Aglawa manipud 16 inggat’ 19 kilometro, nga ag-64 kilometro ti kaatiddogna nga agpaabagatan manipud kapanagan ti Dor. Idi tiempo dagiti Hebreo roble a kakayuan ti nangpunno iti makin-amianan ti Saron. Adut’ arban a nagarab sadiay apaman a maani dagiti irik. Isu a nanaganan a pagpastoran ti Saron. Idi tiempo ni Ari David, impastorda idiay Saron dagiti pangen ti ari. (1 Cron. 27:29) Ita nagadu a citrus ti naimula ditoy a lugar.

B–4 TANAP TI FILISTIA

8. Sadinot’ yan ti Tanap ti Filistia, ket ania dagiti pasetna?

⁸ Daytoy a deppaar ket abagatanen ti pagpastoran ti Saron, nga ag-80 kilometrot’ kaatiddogna iti igid ti baybay ket ag-24 kilometro ti kalawana. (1 Ar. 4:21) Dagiti kadaratan idiay kapanaganna dumanonda iti 6 kilometro a kalawa. Agallo-allon daytoy a tanap, a no dadduma 30 metro ti kangatona ket dumanon iti 200 metro iti likudan ti Gaza iti abagatan. Nadam-eg ti dagana; ngem nakiddit ti tudo, ket nalaka nga agtikag.

B–5 SENTRAL A GINGET TI DAYA NGA AGPALAUD

9. (a) Ania dagiti dua a paset ti sentral a ginget ti daya nga agpalaud, ket aniat’ praktikal a pategna? (b) Usarenyo ti diagrama ti “Mangiladawan a ‘Cross Sections’ ti Naikari a Daga,” deskribirenyo ti sapasap a topograpia daytoy a lugar.

⁹ Ti sentral a ginget ti daya nga agpalaud nagkadua a paset, ti Ginget a Tanap ti Megiddo, wenno Esdraelon, idiay laud, ken ti Nababa a Tanap ti Jezreel idiay daya. (2 Cron. 35:22; Oc. 6:33) Ti intero a sentral a ginget isut’ nalaka a pangapatan manipud yuyeng a ginget ti Jordan agingga iti Kosta ti Mediterano, ket nagbalin a napateg a rota ti komersio. Ti naapres a ginget ti Kison isut’ nagayusan ti danum ti Tanap ti Megiddo, sa lumasat iti akikid a gutbaw iti baet ti Bantay Carmelo ken dagiti turod ti Galilea santo agturong iti Tanap ti Aser sa agayosen iti Mediterano. Daytoy ababa a karayan gistay mamagaan no kalgaw, ngem aglayus no kadagiti dadduma a bulan.​—Oc. 5:21.

10. (a) Deskribirenyo ti Nababa a Tanap ti Jezreel. (b) Nainaig daytoy a disso kadagiti ania a pasamak iti Biblia?

¹⁰ Ti danum ti Nababa a Tanap ti Jezreel agpaabagatan a daya idiay Jordan. Daytoy a ginget, ti Tanap ti Jezreel, ag-3.2 kilometro ti kalawana ket 19 kilometro ti kaatiddogna. Mangrugi iti kangato a nasurok 90 metro sa agsalog a di agressat iti ag-120 metro a nababbaba ngem ti patas ti baybay idiay asideg ti Bet-sean. Nakadamdam-eg ti intero a sentral a ginget, ket ti Jezreel isut’ kadadam-egan a paset ti intero a pagilian. Ti Jezreel kaipapananna “Ti Dios Agmulanto ti Bukel.” (Os. 2:22) Saritaen ti Kasuratan ti imbag ken imnas daytoy a distrito. (Gen. 49:15) Ti Megiddo ken Jezreel parehoda nga importante kadagiti gubat ti Israel maikontra kadagiti kaparanget a nasion, ket ditoy ti nakilabanan da Barak, Gideon, Ari Saul, ken ni Jehu.​—Oc. 5:19-21; 7:12; 1 Sam. 29:1; 31:1, 7; 2 Ar. 9:27.

C–1 TURTUROD TI GALILEA

11, 12. (a) Kasanot’ kasaknap ti ministerio ni Jesus sadi Galilea, ket asinodat’ naggapu itoy a distrito? (b) Idiligyo ti Makimbaba a Galilea iti Makingngato a Galilea.

¹¹ Kadaklan a paset ti panangikasaba ni Jesus iti nagan ken Pagarian ni Jehova ti naangay iti umabagatan a seksion dagiti turod ti Galilea (ken iti likmut ti Baybay ti Galilea). (Mat. 4:15-17; Mar. 3:7) Kaaduan a pasurot ni Jesus, agraman dagidi 11 a matalek nga apostolna, naggapudat’ Galilea. (Ara. 2:7) Ditoy a distrito, a maaw-awagan no dadduma iti Makimbaba a Galilea, talaga a nakaay-ayat a lugar, dagiti turod ag-600 metro lat’ katayagda. Manipud otoño inggat’ primavera, bastante ti tudo itoy nakaay-ayo a daga, gapuna saan a disierto. No primavera napnot’ sabsabong dagiti katurodan, ket amin a ginget agdawada. Dagiti babassit a patag a turod, nadam-eg a pagmulaan, ket dagiti turod maikanatad a pagmulaan kadagiti oliba ken ubas. Dagiti nalatak nga ili ti Biblia ditoy isu ti Nazaret, Cana, ken Nain. (Mat. 2:22, 23; Juan 2:1; Luc. 7:11) Daytoy a deppaar ti nangalaan ni Jesus ti nawadwad nga ilustrasionna.​—Mat. 6:25-32; 9:37, 38.

¹² Idiay umamianan, wenno Makingngato a Galilea, nasurok a 1,100 metro dagiti turod, a bale, isudat’ sakaanan dagiti Bantay ti Libano. Ti Makingngato a Galilea napantok ken naangin, sa natutudo. Idi panawen ti Biblia napuskol ti bakir ti lumaud a bakrangna. Naituding daytoy a rehion iti tribo ti Neftali.​—Jos. 20:7.

C–2 TURTUROD TI CARMELO

13. (a) Ania a talaga ti Carmelo? (b) Aniat’ nadakamat ti Biblia maipapan iti dayta?

¹³ Ti bakras ti Bantay Carmelo sidadayag a dumawdaw idiay Baybay Mediterano. Ti Carmelo talaga a katurodan, nga ag-48 kilometro ti kaatiddogna, ket ag-545 metro ti kangatona manipud patas ti baybay. Mangrugi kadagiti turod ti Samaria inggat’ Mediterano, ket ti pantokna, a mangbukel iti kangrunaan a katurodan iti amianan a laud, napalalot’ pintas ken imnasna. (Kanta ni Sal. 7:5) Ti Carmelo kayuloganna “Kaprutasan,” ket maikanatad itoy nadam-eg a katurodan, a napno kadagiti nalatak a kaubasan ken kaolibaan. Ti Isaias 35:2 inusarna kas simbolo ti nabunga a dayag ti naisubli a daga ti Israel: ‘Maitedto kenkuana ti kinadaeg ti Carmelo.’ Ditoy ti nangkaritan ni Elias kadagiti padi ni Baal ket “ti apuy ni Jehova immulog” kas prueba ti kinatan-okna, ket idiay tuktok ti Carmelo nga intudo ni Elias daydi nagparang a bassit nga ulep a nagbalin a napigsa a tudo, a datdatlag a namagngudo iti tikag ti Israel.​—1 Ar. 18:17-46.

C–3 TURTUROD TI SAMARIA

14. Aniada a tribo ti nagtaeng kadagiti turod ti Samaria, ket ania dagiti maikanatad a maapit ditoy?

¹⁴ Naturturod ti umabagatan a paset daytoy a rehion, a dumanon ti 900 metro idiay daya. (1 Sam. 1:1) Masansan ken ad-adut’ tudo ditoy ngem iti Juda idiay abagatan. Daytoy a rehion ti nagtaengan dagiti kaputotan ni Efraim, ti inaudi nga anak ni Jose. Ti umamianan a paset daytoy, a naituding iti kagudua a tribo ni Manases, ti inauna nga anak ni Jose, sakupenna dagiti ginget ken babassit a tanap a linikmut dagiti turod. Saan unay a nadam-eg ti katurodan, ngem adut’ kaubasan ken kaolibaan, ta kinabiteda kas terasa dagiti nababbaba a turod. (Jer. 31:5) Ngem, dagiti nalawlawa a ginget ekselenteda a pagmulaan ti trigo ken pagtalonan. Adut’ siudad ditoy a rehion idi panawen ti Biblia. Idi tiempo ti makin-amianan a pagarian, pinartuat ni Manases dagiti tallo a nagsasaganad a kabisera​—ti Siquem, Tirza, ken Samaria​—ket ti intero a rehion nanaganan Samaria, maigaput’ kabisera.​—1 Ar. 12:25; 15:33; 16:24.

15. (a) Kasano a natungpal iti rehion ti Samaria ti pamendision ni Moises ken Jose? (b) Kasano nga ad-adda pay a nabendisionan ti daga idi tiempon Jesus?

¹⁵ Ti pamendision ni Moises ken Jose talaga a natungpal itoy a daga. “Maipapan ken Jose kinunana: ‘Sapay koma ta ti dagana naynay a bendisionan ni Jehova kadagiti napateg a banag ti langit, iti linnaaw, . . . ken kadagiti napateg a banag, dagiti bunga ti init, ken kadagiti napateg a banag, ti bunga dagiti bulan, ken kadagiti kapatgan manipud kadagiti bantay ti daya, ken kadagiti kapatgan a banag kadagiti turod nga agnanayon.’” (Deut. 33:13-15) Wen, nakaay-ayat daytoy a pagilian. Napuskol ti kakayuan dagiti bantayna, nabunga dagiti gingetna, ket napno kadagiti siudad a nabaknang ken aduan tao. (1 Ar. 12:25; 2 Cron. 15:8) Kadagiti naud-udi a tiempo ni Jesus nangasaba iti daga ti Samaria, agraman dagidi disipulona, ket adut’ simmurot iti Kinakristiano sadiay.​—Juan 4:4-10; Ara. 1:8; 8:1, 14.

C–4 SEFELA

16. (a) Aniat’ kasasaad ti Sefela? (b) Aniat’ pategna daytoy a distrito idi panawen ti Biblia?

¹⁶ Idinto ta ti Sefela kayatna a sawen “Bangkag,” kinapudnona katurodan daytoy nga ag-450 metro ti kangatona iti abagatan a naballaetan kadagiti ginget ti daya nga agpalaud. (2 Cron. 26:10) Ngumato idiay dayaen ti kapanagan ti Filistia ken maibilang a bangkag no maidilig kadagiti nangatngato a turod ti Juda idiay daya. (Jos. 12:8) Dagiti turodna, a namulaan kadagiti sikamoro, aduanen kadagiti kaubasan ken kaolibaan. (1 Ar. 10:27) Adu idit’ siudadna. Idi panawen ti Biblia isut’ nangtuben kadagiti Filisteo a nangraut iti Israel wenno dadduma pay nga armada a nagtarigagay a sumrek iti Juda nga aggapu iti kapanagan.​—2 Ar. 12:17; Abd. 19.

C–5 TI KATURODAN A PAGILIAN TI JUDA

17. (a) Kasanot’ kabunga ti katurodan ti Juda idi panawen ti Biblia, ket ita ngay? (b) Naibilang ti Juda a nasayaat para iti ania?

¹⁷ Nangato ken nabato a lugar daytoy nga ag-80 kilometro ti kaatiddogna ken gistay 32 kilometro ti kaakabana, ket ti kangatona manipud 600 inggat’ 1,000 metro manipud patas ti baybay. Idi panawen ti Biblia napno daytoy kadagiti kayo a para truso, nangruna iti lumaud a bakrangna, dagiti turod ken gingetna nabaknangda kadagiti trigo, oliba, ken kaubasan. Distrito daytoy a namataud kadagiti adu nga irik, lana, ken arak para iti Israel. Napalalo ti kaingin nangruna iti likmut ti Jerusalem nanipud idi panawen ti Biblia isu a nakalbon no idilig iti dati. No kalam-ekna, agtinnag ti niebe idiay katurodan a sentrona, kas idiay Betlehem. Idi ugma naibilang ti Juda a nasayaat a lugar dagiti siudad ken sarikedked, ket no delikado ti tiempo kumamang dagiti umili kadagitoy a kabambantayan tapno maispalda.​—2 Cron. 27:4.

18. (a) Kaano a ti Jerusalem nagbalin a kabisera ti Israel ken Juda? (b) Aniat’ sumagmamano a makapainteres a paset ti siudad?

¹⁸ Ti Jerusalem, a naawagan pay Sion gapu iti pantokna, karkarna sigun iti historia ti Juda ken Israel. (Sal. 48:1, 2) Idi punganay Cananeo a siudad daytoy ni Jebus, a nagsaad iti nangato a disso iti ngatuen ti nagsapalan ti Ginget ti Hinnom ken ti Kidron. Idi naparmek ni David dayta sana pinagbalin a kabisera, insaknapna inggat’ amianan a laud, ket idi agangay sinakupna ti Ginget ti Tiropeo. Idi kuan ti Ginget ti Hinnom naawagan Gehenna. Gapu ta dagiti Judio nagdatonda kadagiti idolo sadiay, naikeddeng a narugit ket pinagbalinda a tambakan dagiti basura ken dagiti bangkay dagiti kriminal. (2 Ar. 23:10; Jer. 7:31-33) Gapuna, dagiti apuyna nagbalin a simbolo ti interamente a pannakaikisap. (Mat. 10:28; Mar. 9:47, 48) Limitado ti danum a maala ti Jerusalem iti Bubon ti Siloam, idiay laud ti Ginget ti Kidron, isu a sinalakniban ni Ezekias idi nangbangon ti makinruar a pader tapno adda daytoy iti uneg ti siudad.​—Isa. 22:11; 2 Cron. 32:2-5.

C–6 LET-ANG TI JUDA (JESIMON)

19. (a) Kasano a maikanatad ti nagan a Jesimon? (b) Ania dagiti naangay ditoy a pasamak iti Biblia?

¹⁹ Jesimon ti pangnagan ti Biblia iti Let-ang ti Juda. “Disierto” ti kaipapananna. (1 Sam. 23:19, footnote) Anian a nagbatad ken maikanatad daytoy a nagan! Ti let-ang saklawenna ti narangkis a dumaya a bakras ti nabato a disso dagiti turod ti Judea, nga agsalog iti nasurok 900 metro iti 24 kilometro a kaatiddog agingga iti Natay a Baybay, a sadiay adda ti kasla pader dagiti natarid a rangkis. Awan ti siudad ket mammano ti agnanaed iti Jesimon. Daytoy a let-ang ti Juda ti nagkamangan ni David idi inanup ni Ari Saul, iti baet daytoy a let-ang ken ti Jordan ti nangasabaan ni Juan a Mammautisar, ket ditoy a rehion ti naginanaan ni Jesus idi nagayunar iti 40 nga aldaw.b​—1 Sam. 23:14; Mat. 3:1; Luc. 4:1.

C–7 NEGEB

20. Deskribirenyo ti Negeb.

²⁰ Iti abagatan dagiti turod ti Juda isut’ yan ti Negeb, a nagnaedan da patriarka Abraham ken Isaac iti adu a tawen. (Gen. 13:1-3; 24:62) Tukoyen pay ti Biblia ti makin-abagatan a pasetna kas “ti let-ang ti Zin.” (Jos. 15:1) Ti naganggangan a Negeb mangrugi iti distrito ti Beer-seba iti amianan inggat’ Cades-barnea iti abagatan. (Gen. 21:31; Num. 13:1-3, 26; 32:8) Agpasalog ti daga manipud katurodan ti Juda babaen kadagiti agsasaruno nga akikid a turod, nga agpadaya ken agpalaud, ket agserbi kas natural a bangen no adda lumasat wenno rumaut manipud abagatan. Pumatag ti daga manipud katurodan iti daya ti Negeb no dumanon iti disierto a tanap iti laud, iti igid ti baybay. No kalgaw nakaang-angrag ti daga kas ti disierto, malaksid no iti denna dagiti naapres a ginget. Nupay kasta, adda danum no agbubonda. (Gen. 21:30, 31) Ti moderno nga estado ti Israel pasayakanna ken mulmulaannat’ paset ti Negeb. “Ti karayan ti Egipto” isut’ nangbeddeng ti abagatan a laud ti Negeb ken paset pay ti makin-abagatan a beddeng ti Naikari a Daga.​—Gen. 15:18.

C–8 LET-ANG TI PARAN

21. Sadino ti Paran, ket aniat’ pasetna sigun iti historia ti Biblia?

²¹ Iti abagatan ti Negeb ken tumipon iti Let-ang ti Zin isut’ Let-ang ti Paran. Idi pinanawanda ti Sinai, dagiti Israelita linasatda daytoy a let-ang idi agturongda iti Naikari a Daga, ket manipud Paran imbaon ni Moises ti 12 nga espia.​—Num. 12:16–13:3.

D. TI DAKKEL NGA ARABA (TI YUYENG A GINGET)

22. No usarenyo ti mapa iti panid 272 ken dagiti diagrama iti panid 273, agraman daytoy a parapo, deskribirenyo biit dagiti kangrunaan a parte ti Araba (Yuyeng a Ginget) ken ti pannakainaigda kadagiti kaparanget a teritoria.

²² Maysa a karkarna a kasasaad ti daga ditoy a planeta isu ti dakkel a Yuyeng a Ginget. Ditoy Biblia, ti paset a nanggudua iti Naikari a Daga manipud amianan nga agpaabagatan isut’ naawagan “ti Araba.” (Jos. 18:18) Idiay 2 Samuel 2:29 daytoy a rengngat ti rupa ti daga nadeskribir a yuyeng. Iti amianan isu ti Bantay Hermon. (Jos. 12:1) Iti sakaanan ti Hermon, agsalog a sipapartak ti Yuyeng a Ginget nga agpaabagatan aginggat’ ag-800 metro iti baba ti patas ti baybay idiay tukok ti Natay a Baybay. Manipud makin-abagatan nga ungto ti Natay a Baybay, agtultuloy ti Araba, a sumang-at iti nasurok 200 metro manipud patas ti baybay idiay nagbaetan ti Natay a Baybay ken ti Gulfo ti ʽAqaba. Kalpasanna sumalogen a diretso kadagiti medio napudot a danum ti makindaya a sanga ti Nalabaga a Baybay. Dagiti agparang a seksion a mapa ipakitada ti relasion ti Yuyeng a Ginget kadagiti kaparanget a pagilian.

D–1 KALAYAB TI HULA

23. Aniat’ nakainaigan ti rehion a Hula idi panawen ti Biblia?

²³ Manipud sakaanan ti Bantay Hermon, ti Yuyeng a Ginget agsalog a diretso iti nasurok 490 metro ingga iti rehion a Hula, nga agarup patas ti baybay. Nasayaat ti pannakasibug daytoy a distrito ket kanayon a nagimnas ti kinaberdena uray no kapudot ti kalgaw. Ditoy a disso ti nagtaengan dagiti Danita iti siudad ti Dan, a nagserbi nga idolatroso a sentro ti panagrukbab idi tiempo dagiti ukom aginggat’ tiempo ti sangapulo-tribo a pagarian ti Israel. (Oc. 18:29-31; 2 Ar. 10:29) Idiay Cesarea Filipos, ili nga asideg iti kadaanan a Dan, a pinasingkedan ni Jesus kadagiti disipulona nga isut’ Kristo, ket adut’ mamati nga idiay asideg a Bantay Hermon ti nagbaliwan ti langana innem nga aldaw kalpasanna. Manipud Hula, sumalog ti Yuyeng a Ginget inggat’ Baybay ti Galilea, nga ag-210 metro iti baba ti patas ti baybay.​—Mat. 16:13-20; 17:1-9.

D–2 LIKMUT TI BAYBAY TI GALILEA

24. (a) Ania pay ti dadduma a nagan ti Baybay ti Galilea sigun iti Biblia? (b) Aniat’ itsura dagiti likmutna idi tiempon Jesus?

²⁴ Nakaay-ayat ti Baybay ti Galilea ken dagiti kaparangetna.c Manayonan ti panaginteres itoy a rehion gapu ta adu nga insidente iti ministerio ni Jesus ti naangay ditoy. (Mat. 4:23) Ti baybay naawagan met a Danaw ti Genezaret, wenno Cineret, ken ti Baybay ti Tiberias. (Luc. 5:1; Jos. 13:27; Juan 21:1) Kinapudnona sinan puso a danaw daytoy, a gistay 21 kilometro ti kaatiddogna ken ag-11 kilometro ti kalawaan a pasetna, ket nasken a gubuayan ti danum ti intero a pagilian. Dandani linakub nga interamente dagiti turod. Ti rabaw ti danaw ket agarup 210 metro iti baba ti patas ti baybay, nga agresulta iti nasalibukag, kalalaingan ti pudotna no kalam-ekna ken dagiti naunday, napudot a kalgaw. Idi tiempon Jesus, sentro daytoy ti moderno nga industria ti panagdaklis, ket dagiti nabaknang a siudad ti Corazin, Betsaida, Capernaum, ken Tiberias asidegda iti danaw. Ti nalinak a danaw nalaka a dumawel no agbagio. (Luc. 8:23) Ti bassit a tanap ti Genezaret, a sinan triangulo, masarakan iti amianan a laud ti danaw. Nadam-eg ti daga, a gistay patubuenna amin a maani iti Naikari a Daga. No primavera dagiti nagimar ti kolorna a bakras nakapimpintas ti panagraniagda ket awan iti daga ti Israel ti makaartap.d

D–3 DISTRITO TI GINGET TI JORDAN (TI GOR)

25. Ania dagiti kangrunaan a paset ti Ginget ti Jordan?

²⁵ Daytoy intero a yuyeng a sumalog kas ginget nanaganan met “ti Araba.” (Deut. 3:17) Awagan ita dagiti Arabo daytoy kas Ti Gor, kayatna a sawen “Rengngat.” Agrugi ti ginget idiay Baybay ti Galilea ket sapasap a nalawa daytoy​—a no dadduma ag-19 kilometro ti kaakabana. Ti mismo a Karayan Jordan ag-46 metro ti nagsaadanna iti baba ti tanap, nga agkillo-killo pay iti kaatiddog a 320 kilometro sananto maturpos ti 105 kilometro inggat’ Natay a Baybay.e Lagtuen ken suekenna ti 27 a pagdissuoran, ag-180 metrontot’ simmalogannan no makagteng iti Natay a Baybay. Ti makimbaba a Jordan nataraigidan kadagiti kayo ken mula, lallalo kadagiti tamarisko, oleander, ken willow, nga ayuyang dagiti leon ken dagiti urbonda idi panawen ti Biblia. Maaw-awagan itan a Zor ket malayus ti dadduma no primavera. (Jer. 49:19) Iti ngatuen ti agsinnumbangir daytoy kasla kabakiran a ginget isu ti Qattara, naangrag a beddeng ti langalang a daga dagiti bangkag ken rangkis nga agturong iti tanap ti mismo a Gor. Dagiti tanap idiay makin-amianan Ti Gor, wenno Araba, nasayaat ti pannakamulada. Uray iti umabagatan, nga agturong iti Natay a Baybay, ti patag a turod ti Araba, a naangrag ita, idi naglabas kunada a nagtubo dagiti nadumaduma a kita ti palma a dates, agraman dadduma a prutas ti tropiko. Ti Jerico isut’ kalatakan a siudad idi ken ita iti Ginget ti Jordan.​—Jos. 6:2, 20; Mar. 10:46.

D–4 TI ASIN (NATAY) A BAYBAY

26. (a) Ania dagiti karkarna nga impormasion ti Natay a Baybay? (b) Aniat’ natalged a pammaneknek ti itden daytoy a rehion maipapan kadagiti panangukom ni Jehova?

²⁶ Maysa daytoy kadagiti karkarna a nalawa a danum iti rabaw ti daga. Umnot’ naganna a natay, ta awan ikan nga agbiag ditoy ket narasay ti mula iti asidegna. Inawagan ti Biblia nga Asin a Baybay, wenno Baybay ti Araba, gapu ta masarakan iti yuyeng a ginget ti Araba. (Gen. 14:3; Jos. 12:3) Ti baybay ag-75 kilometro manipud amianan nga agpaabagatan ket 15 kilometro ti kalawana. Ti rabawna ag-400 metro iti baba ti patas ti Baybay Mediterano, gapuna isut’ kababaan a disso ditoy daga. Iti makin-amianan a pasetna, ag-400 metro ti kaadalemna. Iti agsinnumbangir, ti baybay linipit dagiti naganggangan a turod ken dagiti rangkis. Nupay nayonan ti Karayan Jordan ti presko a danum, awan sabali a pagruaran ti danum malaksid ti alingasaw, a kas kapartak ti mainayon a danum. Ti baybay naglaon ti agarup 25 porsiento a nanawnaw a solido a banag, kaaduannat’ asin, ket sabidong kadagiti ikan ken naapges iti mata ti tao. Dagiti bumisita iti likmut ti Natay a Baybay maklaatdat’ kinalangalang ken kinadadaelna. Lugar daytoy ti natay. Nupay ti intero a rehion idi ket “nasayaat ti pannakapadanumda . . . kas iti minuyongan ni Jehova,” ti likmut ti Natay a Baybay ad-adda itan “a langalang” ket gistay 4,000 tawen a kastan, bilang natalged a pammaneknek a di agbalbaliw dagiti panangukom ni Jehova nga impakatna iti Sodoma ken Gomorra.​—Gen. 13:10; 19:27-29; Sof. 2:9.

D–5 ARABA (AGPAABAGATAN MANIPUD TI ASIN A BAYBAY)

27. Ania a klase a teritoria ti umabagatan nga Araba, ket asinot’ nangsakup itoy idi ugma?

²⁷ Daytoy ultimo a seksion ti Yuyeng a Ginget agpaabagatan iti nasurok 160 kilometro. Bale disierto amin daytoy a rehion. Nakiddit ti tudo, ket parigaten ti init. Awagan met ti Biblia daytoy “ti Araba.” (Deut. 2:8) Idiay medio katengngaanna, 200 metro ti kangatuan a pasetna iti patas ti baybay sa sumalog manen nga agpaabagatan iti Gulfo ti ʽAqaba, makindaya a sanga ti Nalabaga a Baybay. Ditoy puertot’ Ezion-geber ti nagaramidan ni Salomon kadagiti adu a barkona. (1 Ar. 9:26) Bayat ti kaaduan a periodo dagiti ari ti Juda, sinakup ti pagarian ti Edom daytoy a paset ti Araba.

E. BAMBANTAY KEN KAPATAGAN ITI DAYA TI JORDAN

28. Aniat’ pateg dagiti daga ti Basan ken Gilead no iti panagtalon, kasano a nainaig daytoy a rehion iti historia ti Biblia?

²⁸ “Ti ballasiw ti Jordan nga agpadaya” sumang-at a diretso manipud Yuyeng a Ginget a pakapormaan dagiti patag a bantay. (Jos. 18:7; 13:9-12; 20:8) Idiay amianan isut’ daga ti Basan (E-1), ket, karamanna ti kaguduat’ Gilead, naipatawid iti tribo ti Manases. (Jos. 13:29-31) Kabakaan daytoy, daga para kadagiti mannalon, nadam-eg a patag a bantay nga agpromediot’ 600 metro manipud patas ti baybay. (Sal. 22:12; Ezeq. 39:18; Isa. 2:13; Zac. 11:2) Idi tiempon Jesus adu nga irik ti nailako, ket ita nabunga dagiti talonna. Sumaruno, idiay abagatan, isut’ daga ti Gilead (E-2), ti makimbaba a guduana naituding iti tribo ti Gad. (Jos. 13:24, 25) Gapu ta kabambantayan a rehion a dumanon ti 1,000 metro, a bastante ti tudona no kalam-ekna ken napuskol ti linnaaw no kalgaw, nasayaat a pagtaraknan ti pangen ket naglatak gaput’ balsamo. Ita agdinamag kadagiti kasayaatan nga ubas. (Num. 32:1; Gen. 37:25; Jer. 46:11) Ditoy Gilead ti nagkamangan ni David idi inanup ni Absalom, ket iti makinlaud, nangasaba ni Jesus “kadagiti rehion ti Decapolis.”​—2 Sam. 17:26-29; Mar. 7:31.

29. Iti daya ti Jordan, ania dagiti daga iti abagatanenna, ket nalatakda iti ania?

²⁹ “Ti daga dagiti annak ni Ammon” (E-3) abagatanen latta ti Gilead, ket kaguduanat’ naited iti tribo ti Gad. (Jos. 13:24, 25; Oc. 11:12-28) Agallo-allon a turod, ket nasayaat a pagaraban dagiti karnero. (Ezeq. 25:5) Idiay abagatanna pay isu “ti daga ti Moab.” (Deut. 1:5) Dagidi Moabita nalaingda nga agtaraken ti karnero, ket agingga ita dakkel a pagsapulan ti panagtaraken ti karnero. (2 Ar. 3:4) Ket, iti abagatan a daya ti Natay a Baybay, makitatay ti patag a bantay ti Edom (E-4). Adda pay la itat’ rebba dagiti nabaknang a sarikedked ti komersio, kas iti Petra.​—Gen. 36:19-21; Abd. 1-4.

30. Aniat’ nangbeddeng iti daya dagiti patag a bantay?

³⁰ Iti daya dagitoy a turod ken patag a bantay addat’ nalawa a nabato a let-ang nga isut’ mangpawil iti diretso a biahe manipud Naikari a Daga nga agturong ti Mesopotamia, ket inkapilitan a manglikawda iti adu a kilometro nga agpaamianan. Iti abagatan daytoy a let-ang kamangenna dagiti kapanagan ti dakkel a disierto ti Arabia.

F. BAMBANTAY TI LIBANO

31. (a) Aniat’ mangbukel kadagiti bantay ti Libano? (b) Ania dagiti paset ti Libano ti nagtalinaed kas idi panawen ti Biblia?

³¹ Ti nakamimminar a mabuya iti Naikari a Daga isu dagiti bantay ti Libano. Kinapudnona, singin nga intar a kabambantayan dagitoy a kasda la agkuykuyog. Dagiti sakaanan ti kangrunaan a Lebanon Range dumanon idiay Makingngato a Galilea. Kadagiti dadduma a lugar sumalog dagitoy a turod idiay baybay. Ti kangatuan a pantok ditoy nga intar ket 3,000 metro manipud patas ti baybay. Ti kangatuan a pantok idiay kasinginna nga Anti-Lebanon Range isut’ naimnas a Bantay Hermon, nga agtayag ti 2,814 metro manipud patas ti baybay. Ti malunag a niebena isut’ kangrunaan a gubuayan ti danum ti Karayan Jordan ken gubuayan ti linnaaw no mangrugi ti tikag iti arinunos ti primavera. (Sal. 133:3) Nagdinamag ti Bambantay Libano gapu kadagiti natayag a kantingen, ti sedro a nausar iti templo ni Salomon. (1 Ar. 5:6-10) Nupay narasayen ti kantingen ita, ti makimbaba a bakrasda namulaan kadagiti kaubasan, kaolibaan, ken kaprutasan, a kas met idi panawen ti Biblia.​—Os. 14:5-7.

32. Kasano a siuumiso a dineskribir ni Moises ti Daga a Naikari?

³² Ita ta agturposen ti isasarungkartayo iti Daga nga Inkari ni Jehova, a nagbaetan ti nakaam-amak a let-ang idiay daya ken ti Dakkel a Baybay, mailadawantayo daydi dayagna idi tiempot’ Israel. Talaga, daydi ket “nasayaat unay a daga . . . , a pagayusan ti gatas ken diro.” (Num. 14:7, 8; 13:23) Kastoy ti panangtukoy ni Moises: “Ni Jehova a Diosmo yegnaka iti maysa a nasayaat a daga, a yan ti naapres a ginget ti danum, burburayok ken ub-ubbog nga agayus iti ginget a tanap ken iti kabambantayan, daga a katriguan ken kasebadaan ken kaubasan ken kaigosan ken kagranadaan, daga a kaolibaan ken kadiruan, daga a panganamto a di agkirang, nga awanto ti pagkurangam, daga a dagiti batona landokda ket kadagiti bantayna agkutkotkanto iti gambang. Inton makapanganka ket mapnekkanto, bendituemto ni Jehova a Diosmo gapu iti nasayaat a daga nga intedna kenka.” (Deut. 8:7-10) Sapay koma ta amin dagiti agayat ken Jehova agyamanda met ita ta pinanggepna a pagbalinen ti intero a daga a nadayag a paraiso, a kas iti daydi Daga a Naikari idi ugma.​—Sal. 104:10-24.

[Footnotes]

[Mapa iti panid 272]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DAGITI NATURAL A REHION ti NAIKARI A DAGA

(ken kaparanget a teritoria)

MI 0 10 20 30 40 50 60

KM 0 20 40 60 80

(Para iti “cross section” a V​—V, W​—W, X​—X, Y​—Y, ken Z​—Z, kitaenyo ti kasumbangir a panid)

KAYULOGAN DAGITI NUMERO

Baybay Mediterano

A Igid ti Dakkel a Baybay

Joppa

B-1 Tanap ti Aser

B-2 Igid ti Baybay

ti Dor

B-3 Pagpastoran ti Saron

B-4 Tanap ti Filistia

Asdod

Askelon

Ekron

Gat

Gaza

Bet-sean

C-1 Turturod ti Galilea

Cana

Nain

Nazaret

Tiro

C-2 Turturod ti Carmelo

C-3 Turturod ti Samaria

Betel

Jerico

Samaria

Tirza

Siquem

C-4 Sefela

Lakis

C-5 Katurodan a Pagilian ti Juda

Betlehem

Geba

Hebron

Jerusalem

C-6 Let-ang ti Juda (Jesimon)

C-7 Negeb

Beer-seba

Cades-barnea

Karayan ti Egipto

C-8 Let-ang ti Paran

D-1 Kalayab ti Hula

Dan

Filipos ti Cesarea

D-2 Likmut ti Baybay ti Galilea

Betsaida

Capernaum

Corazin

Baybay ti Galilea

Tiberias

D-3 Distrito ti Ginget ti Jordan (Ti Gor)

Karayan Jordan

D-4 Ti Asin (Natay) a Baybay (Baybay ti Araba)

Asin a Baybay

D-5 Araba (agpaabagatan manipud ti Asin a Baybay)

Ezion-geber

Nalabaga a Baybay

E-1 Daga ti Basan

Damasco

Edrei

E-2 Daga ti Gilead

Rabba

Ramot-galaad

Naapres Ginget ti Jabbok

E-3 Daga ti Ammon ken ti Moab

Hesbon

Kir-hareset

Medeba

N. G. ti Arnon

N. G. ti Zered

E-4 Patag a Bantay ti Edom

Petra

F Bambantay ti Libano

Sidon

Bambantay ti Libano

Bt. Hermon

[Dagiti Mapa iti panid 273]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MANGILADAWAN A “CROSS SECTION” TI NAIKARI A DAGA

(Para kadagiti lugar, kitaenyo ti kasinnumbangir a mapa)

Ti kangatoda ket gistay mamin-10 daras ngem ti linear a rukodda

Laud-Agpadaya a Seksion a Lumasat iti Efraim (V​—V)

Baybay Mediterano

B-3 Pagpastoran ti Saron

C-3 Turturod ti Samaria

D-3 Araba wenno Ginget ti Jordan

(Ti Gor)

Qattara

Zor

E-2 Daga ti Galaad

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Dagiti numero iti katigid ket METRO Dagiti numero iti kanawan ket PIE

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Patas iti baybay) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

Laud-Agpadaya a Seksion a Lumasat iti Juda (W​—W)

Baybay Mediterano

B-4 Kadaratan

Tanap ti Filistia

C-4 Sefela

C-5 Katurodan ti Juda

Jerusalem

C-6 Let-ang ti Juda

D-4 Yuyeng a Ginget

E-3 Daga ti Ammon ken ti Moab

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Dagiti numero iti katigid ket METRO Dagiti numero iti kanawan ket PIE

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Patas ti Baybay) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

Laud-Agpadaya a Seksion a Lumasat iti Juda (X​—X)

Baybay Mediterano

B-4 Kadaratan

Tanap ti Filistia

C-4 Sefela

C-5 Katurodan ti Juda

C-6 Let-ang ti Juda

D-4 Yuyeng a Ginget

Asin a Baybay

E-3 Daga ti Ammon ken ti Moab

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Dagiti numero iti katigid ket METRO Dagiti numero iti kanawan ket PIE

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Patas ti Baybay) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

−900 −3,000

Abagatan-Agpaamianan a Seksion iti Bambantay a Laud ti Jordan (Y​—Y)

C-7 Negeb

C-5 Katurodan ti Juda

C-3 Turturod ti Samaria

B-5 Nababa a Tanap ti Jezreel

C-1 Turturod ti Galilea

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Dagiti numero iti katigid ket METRO Dagiti numero iti kanawan ket PIE

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Patas ti Baybay) 0

Abagatan-Agpaamianan a Seksion iti Araba wenno Yuyeng a Ginget (Z​—Z)

D-5

D-4 Asin a Baybay

D-3 Araba wenno Ginget ti Jordan (Ti Gor)

D-2 Baybay ti Galilea

D-1 Kalayab ti Hula

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Dagiti numero iti katigid ket METRO Dagiti numero iti kanawan ket PIE

+900 +3,000

+600 +2,000

+300 +1,000

0 (Patas ti Baybay) 0

−300 −1,000

−600 −2,000

−900 −3,000