MAKARIMON A BANAG, kasta met ti MAKARUMEN A BANAG

Dagiti Hebreo a nombre a sheʹqets (makarumen a banag) ken shiq·qutsʹ (makarimon a banag) nagtaudda iti sao a sha·qatsʹ, a naaramat iti anag a ‘karumen’ (Le 11:11, 13) ken, iti mangpasamak a porma (causative form), “pagbalinen a makarumen.” (Le 11:43; 20:25) Dagitoy a Hebreo a termino tumukoyda iti daydiay makapasugkar no ti pudno a panagdaydayaw ken Jehova ti pangibatayan. Iti adu a patarus, kadawyanna a naipatarus dagitoy iti sasao a kas iti “karimon,” “nakarimrimon,” wenno “pakarimonan.” (Da 11:31; 12:11) Da Mateo ken Marcos a mannurat iti Ebanghelio inaramatda ti Griego a bdeʹlyg·ma a pangipatarus iti Hebreo a shiq·qutsʹ (pangadu a porma, shiq·qu·tsimʹ). (Da 9:27; Mt 24:15; Mr 13:14) Kadawyanna, daytoy a Griego a termino ipasimudaagna daydiay pakaigapuan ti pannakarimon.​—Kitaenyo ti NAKARIMRIMON A BANAG.

Ti Mosaiko a Linteg imparitna ti pannangan iti sumagmamano a parsua, ken indeklarana dagita kas “narugit” maipaay iti dayta a panggep (kasta met iti panagisakripisio). Gapuna, mainaig kadagitoy, maibilang ti kasta a parsua kas “makarumen a banag” ket ti asinoman a tao a mangan iti kasta a parsua (wenno mangusar iti dayta maipaay a sakripisio) pagbalinenna ti bagina a “makarumen,” yantangay iti kasta a pamay-an ipakpakitana ti panangumsi iti bilbilin ti Dios. (Le 7:21; 11:10-13, 20-23, 41, 42; 20:25; Isa 66:17) Nupay kasta, makita iti dadduma pay a teksto a dagiti naiparit nga animal saan nga interamente a karumen. Kas pagarigan, nupay ti asno “narugit” maipaay a taraon wenno sakripisio, patinayon idi nga us-usaren dagiti Israelita maipaay a pagsakayan ken pagawit (Ex 23:4, 5; Mt 21:2-5); addaan idi ni Ari David kadagiti pangen dagiti kamelio, ket ti dutdot ti kamelio naaramat a pagan-anay (1Cr 27:30, 31; Mt 3:4); ket ti agila naaramat kas maitutop a pangyasping ken pangipadis a mangirepresentar iti mangsalaknib a panangaywan ti Dios iti Israel bayat ti Ipapanaw. (Ex 19:4; De 32:9-12) Iti pannakawaswas ti Linteg ti tulag, nagpatingga ti pammilin a ti aniaman kadagita a parsua ket maibilang a “makarumen” kas pagtaraon.​—Ara 10:9-15; 1Ti 4:1-5; kitaenyo ti AN-ANIMAL.

Nupay ti Hebreo a sao a sheʹqets naaramat laeng mainaig kadagiti “narugit” nga animal, ti sao a shiq·qutsʹ kangrunaanna a naaramat mainaig kadagiti idolo ken idolatroso nga ar-aramid. Idi tiempo ti Ipapanaw, binilin ni Jehova dagiti Israelita nga ibellengda “ti makarimon a bambanag” ken dagiti “makadurmen nga idolo ti Egipto,” ngem adda dagiti indibidual a saan a nagtulnog, iti kasta tinabbaawanda ti nagan ti Dios. (Eze 20:6-9) Iti panagturongna iti Naikari a Daga, limmasat ti Israel iti nagtetengngaan ti pagano a nasnasion ket nakitana “ti makarimon a bambanagda ken dagiti makadurmen nga idoloda, a kayo ken bato, pirak ken balitok.” Naibilin kadakuada a ‘karumenda a naan-anay’ ti kakasta a narelihiosuan a ladladawan kas “banag  . .  a naikeddeng iti pannakadadael,” a saanda nga iserrek dayta kadagiti pagtaenganda. (De 29:16-18; 7:26) Ti ulbod a didios ken didiosa dagitoy a nasion, a pakairamanan ni Milcom, wenno Molec, kasta met da Kemos ken Astoret, ket ‘makarimonda a bambanag.’ (1Ar 11:5, 7; 2Ar 23:13) Idi inannurot ti Israel ti kasta nga idolatria, nagbalin met a makapasugkar dayta kadagiti mata ti Dios, ket ti pannakatulaw ti templo idi agangay babaen iti idolatroso a bambanag nangyeg iti rungsot ti Dios iti dayta a nasion, nga idi kamaudiananna nagbanag iti pannakalangalang dayta. (Jer 32:34, 35; Eze 7:20-22; Os 9:10) Babaen iti kasta a “panagserbi iti kayo ken bato,” agar-aramidda iti “imoral a pannakidenna,” naespirituan a pannakiabig, a ginessatda ti pannakikomunikarda iti Dios.​—Eze 20:30-32; idiligyo ti Jer 13:27.

Ti sumagmamano nga ar-ari nakaiyegda kadagiti periodo ti bendision iti nasion babaen laeng iti napinget ken natured a panagtignay a mangikkat iti idolatria manipud iti daga. (2Ar 23:24; 2Cr 15:8-15) Imbatad ti Dios a babaen laeng iti naan-anay a panangdalusda iti bagbagida manipud kakasta nga aramid, masigurado dagiti Israelita ti pannakaisublida manipud um-umay a pannakakautibo ket tagiragsakenda ti pannakaibilang manen kas ilina. (Eze 11:17-21) Iti umasping a padto, dagiti panangtukoy ken David kas ari daytoy nadalusan nga ili ken kas ‘maymaysa a pastorda’ ken “panguluenda agingga iti tiempo a di nakedngan,” silalawag nga ipatuldona ti maysa a dakdakkel a kaitungpalan iti nasion ti naespirituan nga Israel, ti kongregasion Kristiano, iti sidong ti napulotan nga Agtawid iti trono ni David, ni Kristo Jesus.​—Eze 37:21-25; idiligyo ti Lu 1:32; Jn 10:16.

Iti Nahum 3:6, ti padto maibusor iti kabesera ti Asiria, ti Nineve, ipadtona ti panagpatingga dagiti napolitikaan ken sangalubongan a panagbalangkantisna ket ni Jehova ‘mangipuruak kenkuana iti makarimon a bambanag [Heb., shiq·qu·tsimʹ].’ Ti kakasta a makarimon a bambanag nabatad a tumukoy, saan a kadagiti idolatroso a banag, no di ket iti bambanag a kaaduanna a narugit wenno makapasugkar, kas iti mureng ken rugit, iti kasta mamagbalin iti nagaramugam a siudad kas makapasimron kadagiti mata ti isuamin. (Na 3:4-7) Ti bambanag a namansaan iti dara ken makarimon a maikkat kadagiti ngipen ti Filisteo (Zac 9:6, 7) nalabit mainaig iti pagano nga aramid a pannangan kadagiti sakripisio nga animal agraman ti dara dagita.​—Idiligyo ti Eze 33:25.

Dagiti Judio nga umili, ken nangnangruna ti papanguluen ti relihionda idi kaaldawan ni Jesus ditoy daga, nabatad a nakaing-ingetda a mangliklik iti aniaman a nainaig kadagiti literal nga idolo. Nupay kasta, nakabasolda iti makarimon nga ar-aramid a kas iti panagrukbab iti bagi, kinasukir, panaginsisingpet, kinaagum, ken kinaulbod. Ket kinuna ni Jesus a, kas kadagidi ammada, pinagbalinda ti templo a “rukib dagiti mannanakaw.” (Mt 23:1-15, 23-28; Lu 16:14, 15; idiligyo ti Mt 21:13 ken Jer 7:11, 30.) Daytoy a dakes a kasasaad ken kababalin ti puso ti nangiturong kadakuada nga agrebelde iti kasta unay babaen ti pananglaksidda iti mismo nga Anak ti Dios, ket impakita ni Jesus a mangyeg kadakuada daytoy iti sigurado a pannakadadael.​—Mt 21:33-41; Lu 19:41-44.

‘Dagiti Makarimon a Banag a Mangiturong iti Pannakalangalang.’ Ti padto ni Daniel impakpakaunana nga addanto “dagiti makarimon a banag” a nainaig iti pannakalangalang. (Da 9:27) Ti nalatak a panangmatmat kaaduanna a naibatay iti nagkauna a Judio a tradision a daytoy a sasao ket agaplikar iti pannakatabbaaw ti templo ni Jehova idiay Jerusalem idi tawen 168 K.K.P. babaen ken Antiochus IV (Epiphanes) nga ari ti Siria. Iti pananggandatna a mangikisap iti panagdaydayaw ken Jehova, nangibangon ni Antiochus iti maysa nga altar iti rabaw ti dakkel nga altar ni Jehova, ket iti daytoy nga altar nangisakripisio iti maysa a baboy agpaay ken Zeus (Jupiter) ti Olimpia. Ti sasao nga umasping iti sasao ni Daniel (a dagiti makarimon a banag nainaigda iti pannakalangalang) ket agparang iti Apokripa a libro nga 1 Macabeo (1:54) kas agaplikar iti daytoy a pasamak.

Ngem daytoy ket interpretasion laeng dagiti Judio, saan a naipaltiing a palgaak. Impakita ni Kristo Jesus a biddut daytoy a panangmatmat idi impaayna ti pakdaar kadagiti adalanna: “Gapuna, inton makitayo ti makarimon a banag a mamaglangalang, kas naisao babaen ken ni Daniel a mammadto, a sitatakder iti maysa a nasantuan a disso, (ti agbasa usarenna koma ti panangilasin,) iti kasta dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang iti bambantay.” (Mt 24:15, 16) Ipakita dagitoy a sasao a “ti makarimon a banag a mamaglangalang” saan pay idi a napasamak iti napalabas no di ket iti masanguanan.

Ti pagano a panangtulaw ni Antiochus iti altar ti templo, nupay makarimon iti imatang ti Dios, saan a nagbanag iti pannakalangalang​—maipaay iti Jerusalem, iti templo, wenno iti nasion dagiti Judio. Ngem 33 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus, dagiti Kristiano ‘nakitada ti makarimon a banag a mamaglangalang a sitatakder iti maysa a nasantuan a disso.’ (Mt 24:15) Idi 66 K.P., ti pagano a buybuyot ti Roma pinalikmutanda ti “nasantuan a siudad” a Jerusalem, a sentro itan ti iyaalsa dagiti Judio maibusor iti Roma. Gapuna, umad-adani idin ti ‘panamaglangalang’ ti makarimon a banag, ket ngarud daytoy ti maudi a pagilasinan dagiti Kristiano nga addaan pannakaawat tapno ‘agkamangda iti bambantay.’ (Mt 4:5; 27:53; 24:15, 16; Lu 19:43, 44; 21:20-22) Kalpasan ti itatalawda, napasamak ti pannakalangalang ti siudad ken nasion, nadadael ti Jerusalem idi tawen 70 K.P., ket ti kaudian a salindeg dagiti Judio, ti Masada, natnag kadagiti Romano idi 73 K.P.​—Idiligyo ti Da 9:25-27.

Kanayonan a padpadto maipapan iti makarimon a banag. Nupay kasta, maimutektekan koma a ti Daniel 11:31-35 ken 12:9, 11 inaigda ti “makarimon a banag a mamaglangalang” iti “tiempo ti panungpalan.” Nainkalintegan a ti itatanor daytoy naud-udi a nadakamat a sasao maipapan iti “makarimon a banag a mamaglangalang” iti tiempo ti panungpalan umas-asping la ketdi iti pangkaaduan a wagas a pannakapasamak dayta idi umuna a siglo K.P., nupay saan laeng a ti daga ti Israel ti pagaplikaranna.

Ti pannakalangalang ti Jerusalem idi 70 K.P. pinagpatinggana ti “nasantuan a disso,” nga isu ti Jerusalem, a “nasantuan a siudad.” (Mt 27:53) Nupay kasta, ti Kasuratan iturongna ti atensiontayo iti maysa a “nailangitan a Jerusalem,” ti Mesianiko a Pagarian, a dagiti napulotan a Kristiano ti mangireprepresentar iti dayta ditoy daga. (Heb 12:22) Adda met sabsabali pay a siuulbod nga agkunkuna nga ireprepresentarda dayta a Pagarian, ket ipakita ti Apocalipsis kapitulo 17 a dagiti narelihiosuan a disso a pagtigtignayanda paglangalangento ti “sangapulo a sara” (ar-ari) ti maysa a simboliko nga “atap nga animal.”

Makarimon a Bambanag ti Babilonia a Dakkel. Iti naimpadtuan a sirmata iti Apocalipsis 17, nailadawan ti simboliko nga imoral a babai, ti Babilonia a Dakkel. Naawagan “ti ina dagiti balangkantis ken ti makarimon a bambanag iti daga.” Adda ig-iggamanna a maysa a nabalitokan a kopa a ‘napno iti makarimon a bambanag ti pannakiabigna iti ar-ari ti daga.’ Nupay lamlamiongenna dagiti pagarian ditoy daga, nga isu situtugaw iti rabaw ti simboliko nga atap nga animal a buklen dagita a pagarian, dumteng ti tiempo a daytoy nga “animal” agkitakiten a mangawit kenkuana, ket bueltaenna, ken naan-anay a paglangalangenna.​—Kitaenyo ti BABILONIA A DAKKEL.

Kas ipakita ti Apocalipsis 21:9, 10, 27, dagiti tattao nga agtultuloy iti panagaramid iti “makarimon a banag” awanen a pulos ti gundawayda a makastrek iti “Baro a Jerusalem,” ti nadalus a klase “nobia” ti Kordero.