TINA, PANAGTINA

Ti arte ti panangkolor iti sinulid, tela, ken dadduma pay a material ket pagaammon sipud pay idi kaaldawan ni Abraham ken nalabit kas kabayagen ti arte ti panagabel. Nagusar dagiti Israelita iti bambanag a kas iti asul a sinulid, cocus nga eskarlata a material, ken delana a natinaan iti lumabaga a purpura maipaay iti tabernakulo ken kadagiti kawes ti papadi. (Ex kap 25-28, 35, 38, 39) Idi agangay, ti panagtina, a kadawyan idi nga aramid iti pagtaengan, ket nagbalin a dakkel a negosio iti nadumaduma a lugar. Nalatak dagiti nagkauna nga Egipcio gapu iti narangrang a natinaan a lupotda (Eze 27:7), ket idi kimmapuyen ti Egipto, ti Tiro ken ti dadduma pay a siudad iti Fenicia ti nagbalin a sentro ti panagtina.

Dagiti Kadaanan a Proseso. Nagduduma ti proseso ti panagtina iti tunggal lugar. No dadduma, ti mismo a sinulid ti natinaan, idinto ta iti dadduma met a kaso, dagiti naabelen a tela ti natinaan. Ti sinulid ket mamindua a maitaneb iti tina, sa mapekkel kalpasan a mayaon iti maikadua a gundaway tapno sumagepsep ti tina. Kalpasanna, maidayday ti sinulid tapno mamagaan.

Matinaan ti tunggal material iti sabali a pamay-an. No dadduma, ti pagkolor ket nalaka a sumagepsep iti linabag a matinaan. Ngem no narigat a sumagepsep, ti material ket maikkan nga umuna iti mordant, maysa a substansia nga agpadpada a kumpet iti tina ken linabag. Tapno mausar kas mordant ti maysa a substansia, masapul a kumpet iti pagkolor, iti kasta mapaglaok dagitoy tapno makapataud iti di marunaw ken namaris a sangkap. Ipakita dagiti takkuat a nagaramat dagiti Egipcio kadagiti mordant iti panagtinada. Kas pagarigan, ti nalabaga, duyaw, ken asul ket sumagmamano laeng kadagiti maris nga inusarda, ket naikuna a saan a kumpet ti kakasta a tina no saan a maaramat dagiti oxide a sangkap ti arsenic, landok, ken lata kas mordant.

Nabatad a dagiti lalat ti animal ket makurti wenno mayuper nga umuna sakbay a natinaan. Uray pay iti kallabes a tawen idiay Siria, dagiti lalat ti kalakian a karkarnero ket nakurti nga umuna iti sumac (maysa a kita ti mula) sakbay a matinaan. No namagan ti tina, malanaan dagiti lalat sa mapasileng. Kasta a pamay-an ti pannakatina dagiti sapatos ken dadduma pay a banag a naaramid iti lalat nga inusar dagiti Bedouin, ken mabalin met a mangipalagip iti “lallalat ti kalakian a karnero a natinaan iti nalabaga” a nausar iti tabernakulo.​—Ex 25:5.

Mainaig kadagiti natinaan a material, makapainteres ti nailanad iti maysa a kitikit iti patakder ni Tiglat-pileser III nga ari ti Siria. Kalpasan ti panangdakamatna kadagiti namilitariaan a kampaniana maibusor iti Palestina ken Siria, kunaenna nga immawat iti impuesto manipud iti maysa a tao nga agnagan iti Hiram a taga Tiro ken iti dadduma pay nga agtuturay. Karaman kadagiti banag a nailista ti “kawkawes a lienso nga addaan kadagiti arkos a nadumaduma ti marisda, delana a natinaan iti asul, delana a natinaan iti purpura, . . . malaksid pay kadagiti nabennat a lalat dagiti kordero a natinaan iti purpura, (ken) kadagiti nakaukrad a payak dagiti atap a tumatayab a natinaan iti asul.”​—Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 282, 283.

Dagiti Pagtataudan ti Tina. Maala idi dagiti tina iti nadumaduma a banag. Idiay Palestina, dagiti duyaw a tina ket naala iti bulbulong ti almendro ken kadagiti namekmek nga ukis ti granada, nupay us-usaren met dagiti taga Fenicia ti turmeric ken kasaba. Mabalin a makaala dagiti Hebreo iti nangisit a tina manipud ukis ti kayo a granada ken nalabaga a tina manipud ramramut ti mula a madder (Rubia tinctorum). Dagiti mula nga anil (Indigofera tinctoria) a nalabit naisangpet iti Palestina manipud Egipto wenno Siria ket mabalin met a maaramat kas asul a tina. Tapno makoloran iti purpura ti delana, agpatnag a mayuper daytoy iti tubbog ti ubas sa mawarakiwakan iti napulbos a madder.

Dagiti tina a cocus nga eskarlata ken carmesi ket nagtaud iti kadadaanan a pagaammon a pagtina, maysa a parasitiko nga insekto a karaman iti pamilia a Coccidae (ti Coccus ilicis). Agsipud ta daytoy sibibiag a kabaian nga insekto a kadakdakkel ti bukel ti cherry ket umarngi iti berry, inawagan dayta dagiti Griego iti kokʹkos, a kaipapananna ti “berry.” Ti Arabiko a nagan maipaay iti daytoy nga insekto ket qirmiz wenno kermez, a nagtaudan ti Ingles a sao a “crimson” (“carmesi” iti Iloko). Masarakan daytoy nga insekto iti intero a Makintengnga a Daya. Dagiti laeng itlogna ti pakaalaan iti purpura-nalabaga a pagtina, nga aduan iti kermesic acid. Iti arinunos ti Abril, adun ti itlog ti awan payakna a kabaian nga insekto. Kalpasanna, kumpet daytoy nga insekto iti babassit a sanga wenno iti bulong ti kermes oak (Quercus coccifera), nga usarenna ti atiddog a sungona. Maummong ken maibilag dagiti larva, wenno kermes, ket adda maala a tina no maipaburek dagita iti danum. Daytoy ti nalabaga a tina a naaramat iti adu a ramramit ti tabernakulo ken iti pagan-anay nga inaramat ti nangato a padi ti Israel.

Ti purpura a tina ket naala iti kappo wenno kadagiti mollusk a kas iti Murex trunculus ken Murex brandaris. Iti pannakatengnged dagitoy a parsua, adda bassit a glandula nga aglaon laeng iti sangkatedted a pluido a maawagan “sabong.” Iti damo, kasla krema ti langa ken kapaletna, ngem no maanginanen ken malawagan in-inut nga agbalin a natayengteng a murado wenno lumabaga a purpura. Masarakan dagitoy a kappo kadagiti igid ti Baybay Mediteraneo, ken nagduduma ti maris a maala kadagita, depende iti ayanda a lugar. Maungap a saggaysa ti dadakkel a kappo ken siaannad a maikkat ti napateg a pluido, idinto ta ti babassit ket maburak kadagiti alsong. Yantangay bassit laeng a pluido ti maala iti tunggal kappo, narigat ti agurnong ken adu a tiempo ti mabusbos. Gapuna, nakanginngina daytoy a tina, ket ti kawkawes a natinaan iti purpura ket nagbalin a pagilasinan ti babaknang a tattao wenno dagidiay nangato ti saadda. (Est 8:15; Lu 16:19) Naikuna a gubuayan idi ti asul a tina ket ti sabali pay a kita ti kappo (ti tahong nga agpatpataud iti natayengteng nga asul).

Nagbalin a nalatak ti kadaanan a Tiro gapu iti tina a purpura wenno natayengteng a carmesi a pagaammo kas purpura ti Tiro wenno Imperial a purpura. Nupay naikuna a nagaramat dagiti taga Tiro iti doble a panagtina, saan nga ammo ti eksakto a pormula no kasano a napataudda daytoy a maris. Ti pangtina ket nabatad a naala kadagiti mollusk a Murex ken Purpura, ta ginabsuon a balay ti Murex trunculus ti nasarakan iti takdang ti Tiro ken iti asideg ti Sidon. Ti siudad ti Tiro iti Fenicia ket inladawan ni Jehova kas addaan iti delana a natinaan iti lumabaga a purpura ken dadduma pay a namaris a material ken aglaklako met iti kakasta nga aruaten.​—Eze 27:2, 7, 24; kitaenyo ti MARIS, DAGITI.