ABRAHAM

[Ama ti Maysa a Bunggoy (Umariwekwek)].

Ti nagan nga inted ni Jehova ken Abram (a ti kaipapananna ket “Ni Ama ket Nangato (Natan-ok)”) idi agtawen iti 99, ken idi pinasingkedan manen ti Dios ti karina nga umadu dagiti putot ni Abraham.​—Ge 17:5.

Nagtaudanna a Pamilia ken Nagkauna a Pakasaritaanna. Ni Abraham ti maikasangapulo a kaputotan manipud ken Noe babaen ken Sem ken nayanak 352 a tawen kalpasan ti Layus, idi 2018 K.K.P. Nupay nailista kas umuna kadagiti tallo nga annak ni Tare, iti Genesis 11:26, saan a ni Abraham ti inauna. Ipakita ti Kasuratan nga agtawen ni Tare iti 70 idi nayanak ti inauna nga anakna a lalaki, ket ni Abraham nayanak 60 a tawen kalpasanna idi agtawen iti 130 ni Tare a tatangna. (Ge 11:32; 12:4) Nalawag a ni Abraham ti nailista kas umuna kadagiti annak ni amana gapu iti naisangsangayan a kinamatalekna ken kinalatakna iti Kasuratan, sigun iti kadawyan a maan-annurot no maipapan iti adu a sabsabali pay a naisangsangayan a tattao nga addaan iti pammati, kas kada Sem ken Isaac.​—Ge 5:32; 11:10; 1Cr 1:28.

Ni Abraham ket nayanak iti Ur a siudad dagiti Caldeo, maysa a nadur-as a kabesera a masarakan iti daga ti Sinar, iti asideg ti agdama-aldaw a pagsabtan dagiti karayan a Eufrates ken Tigris. Dayta ket agarup 240 km (150 mi) iti abagatan a daya ti sigud a naarian a siudad ti Babel, wenno Babilonia, nga imbangon ni Nimrod, ken nagdindinamag unay gapu iti di nalpas a Torre ti Babel.

Idi tiempo ni Abraham, ti siudad ti Ur ket naigamer iti Binababilonia nga idolatria ken iti panagdayaw iti patronna a dios-bulan a ni Sin. (Jos 24:2, 14, 15) Nupay kasta, ni Abraham ket tao nga addaan pammati ken Jehova a Dios, kas met laeng kadagidi inapona a da Sem ken Noe; ket kas nagbanaganna, nagun-odna ti reputasion bilang “ama dagidiay amin nga addaan iti pammati bayat ti kaaddada iti di pannakakugit.” (Ro 4:11) Yantangay ti pudno a pammati ket naibatay iti umiso a pannakaammo, mabalin a nagun-odan ni Abraham ti pannakaawatna babaen ti personal a pannakitimpuyog ken Sem (150 a tawen ti nagsinnakniban ti panagbiagda). Ammo ni Abraham ti nagan ni Jehova, ket inusarna dayta; kas panangadaw kenkuana: “Jehova a Kangatuan a Dios, Namataud iti langit ken daga,” “Jehova, ti Dios ti langlangit ken ti Dios ti daga.”​—Ge 14:22; 24:3.

Idi agnanaed pay laeng ni Abraham iti Ur, “sakbay a nagtaeng idiay Haran,” binilin ni Jehova nga umakar nga agturong iti ganggannaet a daga, ket panawanna dagiti gagayyem ken kakabagianna. (Ara 7:2-4; Ge 15:7; Ne 9:7) Idiay pagilian nga ipakitana ken Abraham, kinuna ti Dios a mangaramid manipud kenkuana iti dakkel a nasion. Iti daydi a tiempo, ni Abraham asawana ni Sara a kabsatna iti ama, ngem awan anakda ket lakay ken baketdan. Kasapulan ngarud ti dakkel a pammati tapno agtulnog, ket pudno nga isu nagtulnog.

Ni Tare, nga agarup 200 ti tawenna itan ken isu pay laeng ti patriarka a pannakaulo ti pamilia, immanamong a kumuyog kada Abraham ken Sara iti daytoy nawatiwat a panagdaliasat, ket daytoy ti rason a ni Tare, kas ama, isu ti maibilang a nangilungalong iti iyaakar idiay Canaan. (Ge 11:31) Agparang a ti kaanakan ni Abraham a ni Lot, nga ulila iti ama, ket inampon ti awanan anak nga uliteg ken ikitna, ngarud kimmuyog kadakuada. Ti sangkakuyogan a bunggoy ket nagturong iti amianan a laud, agarup 960 km (600 mi), agingga a nakadanonda iti Haran, a maysa a napateg a pagsardengan dagiti ruta ti komersio manipud daya nga agpalaud. Masarakan ti Haran iti disso a sadiay agsabet ti dua a wadi (karayan) a mangbukel iti maysa nga agus a dumanon iti Karayan Balikh iti kalam-ekna, agarup 110 km (68 mi) iti ngatuen ti pagtapuakan ti Balikh iti Karayan Eufrates. Nagtalinaed ditoy ni Abraham agingga iti ipapatay ni amana a Tare.​—MAPA, Tomo 1, p. 330.

Temporario a Panagnaed Idiay Canaan. Agtawenen ni Abraham iti 75 idi inrugina nga iyakar ti sangakabbalayanna manipud Haran nga agturong iti daga ti Canaan, a sadiay ti nagtaenganna bayat ti nabatbati a sangagasut a tawen ti panagbiagna kadagiti tolda kas maysa a ganggannaet ken agakar-akar nga agnanaed. (Ge 12:4) Kalpasan ti ipapatay ni amana a Tare, pimmanaw ni Abraham manipud Haran idi 1943 K.K.P. ket binallasiwna ti Karayan Eufrates, nalawag nga iti maika-14 nga aldaw ti bulan nga idi agangay naawagan iti Nisan. (Ge 11:32; Ex 12:40-43, LXX) Iti daydi a tiempo a nangrugi a maipatungpal ti tulag iti nagbaetan ni Jehova ken ni Abraham, ken nangrugi ti 430-tawen a periodo ti temporario a panagnaed agingga iti pannakaaramid ti Linteg ti tulag iti Israel.​—Ex 12:40-42; Ga 3:17.

Nalawag a ni Abraham, agraman dagiti arban ken pangenna, nagdaliasat a lumasat iti Damasco ket naglayon agingga iti Siquem (masarakan 48 km [30 mi] iti amianan ti Jerusalem), iti asideg dagiti dadakkel a kayo ti More. (Ge 12:6) Ditoy a ni Jehova nagparang manen ken Abraham, ket pinatalgedan ken pinalawana ti tulag a karina babaen ti panangikunana: “Iti bin-im itdek daytoy a daga.” (Ge 12:7) Saan laeng a nangbangon ni Abraham iti altar sadiay a maipaay ken Jehova no di ket, bayat ti panagpaabagatanna a lumasat iti pagilian, nangbangon iti sabsabali pay nga altar bayat nga adda iti dalan; ket immawag iti nagan ni Jehova. (Ge 12:8, 9) Idi agangay, napilitan ni Abraham nga umakar pay laeng idiay Egipto gapu iti nakaro a bisin, ket tapno masalakniban ti biagna, inyam-ammona ni Sara kas kabsatna. Nagbanag daytoy iti panangala ni Faraon ken napintas a Sara ket impanna iti sangakabbalayanna tapno agbalin nga asawana, ngem sakbay a matulawanna, ni Jehova tinignayna ni Faraon nga isublina ni Sara. Idin nagsubli ni Abraham idiay Canaan iti pagpakarsuan iti nagbaetan ti Bethel ken Ai ket immawag manen “iti nagan ni Jehova.”​—Ge 12:10−13:4.

Gapu ta umad-adu dagiti arban ken pangenda, nasken itan nga agsina da Abraham ken Lot. Pinili ni Lot ti labneng ti makimbaba a Jordan, maysa a nasayaat-pannakapadanumna a rehion a “kas iti minuyongan ni Jehova,” ket idi agangay impasdekna ti pakarsona iti asideg ti Sodoma. (Ge 13:5-13) No maipapan ken Abraham, kalpasan a naibaga kenkuana a daliasatenna ti kaatiddog ken kaakaba ti daga, nagnaed iti tengnga dagiti dadakkel a kayo ti Mamre idiay Hebron, 30 km (19 mi) iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Jerusalem.​—Ge 13:14-18.

Idi a dagiti uppat a nagaaliansa nga ar-ari, nga indauluan ni Kedorlaomer nga ari ti Elam, nagballigida a nangduprak iti panagalsa dagiti lima a Canaanita nga ar-ari, nasamsaman ti Sodoma ken Gomorra, ket nakautibo ni Lot agraman ti isuamin a sanikuana. Apaman a naammuan daytoy ni Abraham, sidadaras nga inurnongna ti 318 kadagiti nasanay nga adipen ti sangakabbalayanna. Kaduana dagiti kakapponna a da Aner, Escol, ken Mamre, sibibileg a nagmartsa a kimmamat iti nalabit agarup 300 km (190 mi) nga agpaamianan agingga iti labes ti Damasco ket, iti tulong ni Jehova, inabakna ti adayo a napigpigsa a puersa. Iti kasta, naispal ni Lot, ket nabawi ti natakaw a sanikua. (Ge 14:1-16, 23, 24) Bayat ti panagsubli ni Abraham manipud iti daytoy a dakkel a panagballigi, maysa a “padi . . . ti Kangatuan a Dios,” ni Melquisedec, nga isu met ti ari ti Salem, rimmuar ken binendisionanna ni Abraham, ket kalpasanna, ni Abraham “nangted kenkuana . . . iti apagkapullo ti isuamin.”​—Ge 14:17-20.

Panagparang ti Naikari a Bin-i. Yantangay nagtultuloy a lupes ni Sara, agparang a ti umawatto iti tawid ni Abraham ket ni Eliezer a taga Damasco ken matalek a mayordomo ti balay. Nupay kasta, ni Jehova impasiguradona manen ken Abraham a saanto a mabilang dagiti mismo a putotna, kas kadagiti bituen ti langit, ket ngarud ni Abraham “naaddaan iti pammati ken Jehova; ket imbilangna dayta kenkuana kas kinalinteg,” uray pay no napasamak daytoy adu a tawen sakbay a nakugit ni Abraham. (Ge 15:1-6; Ro 4:9, 10) Idin ni Jehova pinatalgedanna ken Abraham ti maysa a pormal a tulag babaen kadagiti sakripisio nga animal, kasta met nga impalgakna a maparigatto dagiti putot ni Abraham iti periodo nga 400 a tawen, a maipandanto pay iti pannakaadipen.​—Ge 15:7-21; kitaenyo ti TULAG.

Naglabas ti tiempo. Agarup sangapulo a tawenen nga addada iti Canaan, kaskasdi a lupes latta ni Sara. Gapuna, insingasingna a ti Egipcio nga adipenna a babai a ni Agar ti mangisuno kenkuana tapno maaddaan iti anak babaen ken Agar. Immannugot ni Abraham. Ket ngarud, idi 1932 K.K.P., idi agtawen ni Abraham iti 86, naipasngay ni Ismael. (Ge 16:3, 15, 16) Naglabas ti adu pay a tiempo. Idi 1919 K.K.P., idi agtawen ni Abraham iti 99, kas pagilasinan wenno selio a mangpaneknek iti naisangsangayan a tulag ti pannakirelasion iti nagbaetanda ken Abraham, imbilin ni Jehova a makugit amin a lallaki iti sangakabbalayan ni Abraham. Iti daydi met laeng a tiempo, binaliwan ni Jehova ti naganna manipud Abram tapno agbalin nga Abraham, “agsipud ta pagbalinenkanto nga ama ti maysa a bunggoy dagiti nasion.” (Ge 17:5, 9-27; Ro 4:11) Di nagbayag kalpasanna, tallo a naglasag nga anghel, a siaayat a sinangaili ni Abraham iti nagan ni Jehova, inkarida a mangyinaw ken mangipasngay a mismo ni Sara iti anak a lalaki, wen, iti uneg ti um-umay a tawen!​—Ge 18:1-15.

Ket anian a napnuan pasamak daydi a tawen! Nadadael ti Sodoma ken Gomorra. Gistay di nakalasat ti kaanakan ni Abraham ken ti dua nga annakna a babbai. Immakar ni Abraham idiay Gerar a kaduana ni Sara, tapno laeng ti ari iti dayta a siudad dagiti Filisteo alaenna ni Sara kas kamalalana. Nakibiang ni Jehova; nawayawayaan ni Sara; ket iti naituding a tiempo, idi 1918 K.K.P., ni Isaac, ti nabayagen a naikari nga agtawid, nayanak idi agtawen ni Abraham iti 100 ket ni Sara agtawen iti 90. (Ge 18:16–21:7) Lima a tawen kalpasanna, idi a ti 19 ti tawenna a ni Ismael a kabsat ni Isaac iti ama sutsutilenna ni Isaac, napilitan ni Abraham a mamagtalaw ken ni Ismael agraman ni Agar nga inana. Iti daydin a nangrugi ti 400 a tawen a pannakaparigat dagiti putot ni Abraham, idi 1913 K.K.P.​—Ge 21:8-21; 15:13; Ga 4:29.

Ti kadakkelan a subok iti pammati ni Abraham napasamak agarup 20 a tawen kalpasanna. Sigun iti nabayagen a patpatien dagiti Judio, agtawen idin ni Isaac iti 25. (Jewish Antiquities, ni F. Josephus, I, 227 [xiii, 2]) Kas panagtulnog kadagiti pammilin ni Jehova, ni Abraham innalana ni Isaac ket nagdaliasat nga agpaamianan manipud Beer-seba iti Negeb nga agturong iti Bantay Moria, nga adda iti mismo nga amianan ti Salem. Nangibangon sadiay iti altar ket nagsagana a mangidaton ken Isaac, ti naikari a bin-i, kas mapuoran a sakripisio. Ket pudno a ni Abraham “kaslanan indaton ni Isaac,” ta “pinanunotna nga isu kabaelan ti Dios nga ibangon uray pay manipud kadagiti natay.” Idi laeng maudin a kanito a ni Jehova bimmallaet ket nangipaay iti kalakian a karnero a maisukat ken Isaac kas daton iti altar ti sakripisio. No kasta, gapu iti daytoy awan panagduaduana a pammati a napakuyogan iti naan-anay a panagtulnog, natignay ni Jehova a mangpasingked nga ad-adda pay iti tulagna ken Abraham babaen iti sinapataan a kari, maysa a naisangsangayan a legal a pammatalged.​—Ge 22:1-18; Heb 6:13-18; 11:17-19.

Idi natay ni Sara idiay Hebron idi 1881 K.K.P. iti edad a 127, nasken a gumatang ni Abraham iti disso a pagitabonan, ta iti kinapudnona isu ket maysa laeng a ganggannaet nga agnanaed nga awan kukuana a daga idiay Canaan. Ngarud, gimmatang manipud annak ni Het iti maysa a talon agraman ti rukib dayta idiay Macpela iti asideg ti Mamre. (Ge 23:1-10; kitaenyo ti GINATANG.) Tallo a tawen kalpasanna, idi nagtengan ni Isaac ti edad nga 40, pinagsubli ni Abraham ti kalakayan nga adipenna, mabalin a ni Eliezer, a mapan idiay Mesopotamia tapno isapulanna ni Isaac iti mayanatup nga asawa, maysa met a pudno a managdaydayaw ken Jehova. Ni Rebecca, nga apoko ti kabsat ni Abraham, ti pinili ni Jehova.​—Ge 24:1-67.

“Kanayonanna pay, nangala manen ni Abraham iti asawa,” ni Ketura, ket kalpasanna pinutotna ti innem a kanayonan nga annak a lallaki, iti kasta timmaud ken Abraham saan laeng a dagiti Israelita, Ismaelita, ken Edomita no di ket kasta met dagiti Medanita, Midianita, ken dadduma pay. (Ge 25:1, 2; 1Cr 1:28, 32, 34) Kasta ti pannakatungpal ken Abraham ti naimpadtuan a sao ni Jehova: “Pagbalinenkanto nga ama ti maysa a bunggoy dagiti nasion.” (Ge 17:5) Kamaudiananna, iti naimbag a kinalakay, iti edad a 175, natay ni Abraham idi 1843 K.K.P., ket intabon ti annakna a da Isaac ken Ismael iti rukib ti Macpela. (Ge 25:7-10) Sakbay ti ipapatayna, nangted ni Abraham iti sagsagut kadagiti annak ti segundario nga assawana ket pinapanawna ida, tapno ni Isaac ti kakaisuna nga agtawid iti “isuamin nga adda kenkuana.”​—Ge 25:5, 6.

Pannakaulo a Patriarka ken Mammadto. Ni Abraham ket nakabakbaknang a tao a nakaad-adu ti arban ken pangenna, adu ti pirak ken balitokna, ken nakadakdakkel ti sangakabbalayanna nga addaan iti ginasut nga adipen. (Ge 12:5, 16; 13:2, 6, 7; 17:23, 27; 20:14; 24:35) Gapu iti daytoy, isu imbilang dagiti ar-ari ti Canaan kas mannakabalin a “panguluen” ken maysa a rumbeng a pakipinnatalgedan kadagiti tulag ti kappia. (Ge 23:6; 14:13; 21:22, 23) Ngem saan a pulos impalubos ni Abraham a ti materialismo kullaapanna ti panangmatmatna ken Jehova ken kadagiti karina wenno mamagbalin kenkuana a napannakkel, napalangguad, wenno managimbubukodan.​—Ge 13:9; 14:21-23.

Tumukoy ken Abraham ti damo a panagparang ti sao a “mammadto” iti Hebreo a Kasuratan, nupay ti dadduma a kas ken Enoc nagipadtoda iti kasakbayanna. (Ge 20:7; Jud 14) Ni Abraham ti kaunaan a nayam-ammo iti Kasuratan kas maysa a “Hebreo.” (Ge 14:13) Ni Abraham, kas kada Abel, Enoc, ken Noe, ket tao nga addaan pammati. (Heb 11:4-9) Ngem ti damo a panagparang ti sasao a “naaddaan iti pammati ken Jehova” ket nainaig ken Abraham.​—Ge 15:6.

Pudno unay, daytoy a tao nga addaan naisalsalumina a pammati ket nakipagna iti Dios, immawat kadagiti paltiing manipud kenkuana babaen kadagiti sirmata ken tagtagainep, ken sinangailina dagiti mensaherona nga anghel. (Ge 12:1-3, 7; 15:1-8, 12-21; 18:1-15; 22:11, 12, 15-18) Pagaammona unay ti nagan ti Dios nupay iti daydi a tiempo saan pay nga impalgak ni Jehova ti naan-anay a kaipapanan ti naganna. (Ex 6:2, 3) Masansan a nagibangon ni Abraham kadagiti altar ken nagidaton kadagiti sakripisio iti nagan ken iti pakaidayawan ken dayag ti Diosna a Jehova.​—Ge 12:8; 13:4, 18; 21:33; 24:40; 48:15.

Kas pannakaulo a patriarka, saan nga impalubos ni Abraham a maadda ti idolatria wenno di kinanadiosan iti sangakabbalayanna no di ket patinayon nga insurona amin nga annak ken ad-adipenna a “salimetmetanda ti dana ni Jehova tapno aramidenda ti kinalinteg ken panangukom.” (Ge 18:19) Tunggal lalaki a kameng ti sangakabbalayan ni Abraham ket adda iti sidong ti linteg ni Jehova a masapul nga agpakugit. Ti Egipcio nga adipen a babai a ni Agar immawag iti nagan ni Jehova iti kararag. Ket ti kalakayan nga adipen ni Abraham imparangarangna ti bukodna a pammati iti Dios ni Abraham babaen ti makatukay-puso a kararagna ken Jehova. Ni met Isaac, iti nasapa a paset ti kinabarona, pinaneknekanna ti pammatina ken panagtulnogna ken Jehova babaen ti panangipalubosna a mapungo ti ima ken sakana, ken kalpasanna, isu maiparabaw iti altar tapno maisakripisio.​—Ge 17:10-14, 23-27; 16:13; 24:2-56.

Pammaneknek a Pudno a Nagbiag. Ni Jesus ken dagiti adalanna dinakamatda ni Abraham iti nasurok a 70 a daras kadagiti pannakisarsaritada ken sursuratda. Iti pangngarigna maipapan iti nabaknang a tao ken ni Lazaro, ni Jesus dinakamatna ni Abraham iti simboliko nga anag. (Lu 16:19-31) Idi impasindayag dagiti kabusorna a kaputotan ida ni Abraham, dagus nga impamatmat ni Jesus ti panaginsisingpetda, a kinunana: “No annaknakayo ni Abraham, aramidenyo dagiti aramid ni Abraham.” (Jn 8:31-58; Mt 3:9, 10) Saan, kas iti kinuna ni apostol Pablo, saan a ti nainlasagan a nagtaudan ti nasken, no di ket ti pammati a kas iti pammati ni Abraham ti rason a ti maysa maideklara a nalinteg. (Ro 9:6-8; 4:1-12) Impabigbig met ni Pablo a ti pudno a bin-i ni Abraham isu ni Kristo, agraman dagidiay kukua ni Kristo kas “dagiti agtawid mainaig iti maysa a kari.” (Ga 3:16, 29) Dinakamatna pay ti kinamanangngaasi ken kinamanagpadagus ni Abraham kadagiti ganggannaet, ket iti atiddog a listaanna iti Hebreo kapitulo 11 maipapan kadagiti nalatak a saksi ni Jehova, ni Pablo saanna a linipatan ni Abraham. Ni Pablo ti nangdakamat a ti dua a babbai a kukua ni Abraham, da Sara ken Agar, naiparangda iti simboliko a drama a nanginaig iti dua a tulag ni Jehova. (Ga 4:22-31; Heb 11:8) Ti mannurat ti Biblia a ni Santiago innayonna a ni Abraham pinakuyoganna ti pammatina kadagiti nalinteg nga aramid ket, ngarud, pagaammo kas “gayyem ni Jehova.”​—San 2:21-23.

Dagiti takuat iti arkeolohia pinasingkedanda met ti bambanag a nainaig iti pakasaritaan ni Abraham kas nailanad iti Biblia: Dagiti geograpiko a disso ti adu a lugar ken kostumbre iti dayta a periodo ti panawen, kas iti pannakagatang ti talon manipud kadagiti Heteo, ti pannakapili ni Eliezer kas agtawid, ken ti pannakatrato ni Agar.