ANTIOQUIA
1. Ti siudad ti Antioquia idiay Siria ket imbangon ni Seleucus I (Nicator) di nagbayag kalpasan a nagballigi iti maudi a pannakigubatna iti Ipsus idiay Frigia, Asia Menor, idi 301 K.K.P., a kaduana iti dayta da Heneral Cassander ken Lysimachus. Pinilina dayta a disso gapu kadagiti namilitariaan a bentaha ket pinanagananna iti nagan ni amana nga Antiochus. Iti ayan ti maaw-awagan ita iti Antakya idiay Turkia, naibangon ti Antioquia iti makindaya nga igid ti Karayan Orontes a mabalin a paglayagan, iti maysa a tikor nga agarup 32 km (20 mi) ti kaadayona iti Baybay Mediteraneo. Nasayaat ti lugar nga ayanna agsipud ta nalaka a madominaranna ti komersio ti intero a makin-amianan a laud a Siria a lumasat kadagiti ruta iti nagbaetan ti Karayan Eufrates ken Baybay Mediteraneo. Di nagbayag nagbalin a sentro ti komersio, ket ti panagpartuatna iti naluho a bambanag nangyeg iti kinarang-ay ken kinabaknang iti daytoy nadur-as a siudad. Kas maysa a sasangladan maipaay iti Antioquia, imbangon met ni Seleucus ti siudad ti Seleucia iti igid ti baybay ket impanaganna ti bukodna a nagan. Sakbay a napapatay idi 281 K.K.P., inyakarna ti sentro ti gobiernona manipud Babilonia ket impanna idiay Antioquia a baro a kabeserana iti Siria, a sadiay nagtultuloy a nagturay ti Seleucido a dinastia ti ar-ari agingga idi 64 K.K.P., idi a ti Romano a Heneral Pompey pinagbalinna ti Siria kas probinsia ti Roma. Saan laeng a napagbalin ti Antioquia kas kabesera ti Siria a probinsia ti Roma no di ket nagbalin met a maikatlo a kadakkelan a siudad iti imperio, sumaruno iti Roma ken Alejandria.
Ti pisikal a pannakadisenio ti siudad ket naitulad iti Alejandria, nga addaan iti nagsasapal a dadakkel a kalsada nga aduan kadagiti kolonada, a mangipaay iti makapasiddaaw a pintas iti kinangayed dagiti patakder iti aglawlaw. Naawagan dayta iti “Reyna ti Daya,” “Napintas nga Antioquia,” “Ti Maikatlo a Metropolis ti Imperio ti Roma,” ken daytoy laeng idi ti addaan iti maysa a regular a sistema ti silsilaw iti kalsadana. Iti laksid daytoy makinruar a pintas ken ti kinagaget dagiti taga Antioquia, nagdindinamag dayta maigapu iti moral a kinarinukerna nga imbunga dagiti narugit a seksual a ritual a mainaig iti relihion. Kinuna ni Juvenal a ‘ti Karayan Orontes nagayus iti Karayan Tiber ket linapunosna ti Roma iti panaganito ken imoralidad ti Daya.’—Juvenal and Persius, Satire III, 62-65.
Pannakainaigna iti Biblia ken ti Naud-udi a Pakasaritaanna. Kinuna ni Josephus a dagiti Seleucido pinaregtada dagiti Judio nga agyanda iti Antioquia ket impaayda kadakuada ti amin a kalintegan ti maysa a makipagili, iti kasta nakaipasdekda sadiay iti dakkel a populasion dagiti Judio. Ti damo a pannakadakamat ti Antioquia iti Biblia ket mainaig ken Nicolas a taga Antioquia, a sigud a proselita iti Judio a relihion sakbay a nagbalin a Kristiano. (Ara 6:5) Nangrugi sadiay ti aktibidad dagiti Kristiano idi naiwarawara ti sumagmamano nga adalan agingga idiay Antioquia gapu iti rigat a timmaud kalpasan ti ipapatay ni Esteban. (Ara 11:19, 20) Idi nangngeg ti kongregasion idiay Jerusalem nga adu a Griego ti pagsasaoda a tattao ti nagbalin a manamati, imbaonda ni Bernabe agingga idiay Antioquia, ket idi mapaliiwna nga adu ti interesado sadiay, inyegna ni Pablo manipud Tarso tapno tumulong. (Ara 11:21-26) Nagnaedda a dua sadiay iti makatawen a nangisursuroda kadagiti tattao, ket kalpasan dayta inusar ni Pablo ti Antioquia kas kangrunaan a pagnaedanna bayat dagiti panagdaliasatna kas misionero. Idiay Antioquia ti damo a nakaawagan dagiti adalan iti “Kristiano,” babaen ti panangiwanwan ti Dios. (Ara 11:26) Naiparangarang ti kinaparabur ti kongregasion idi nangipatulodda iti “tulong a pagserbi” (Ara 11:29) iti manarawidwid a bagi idiay Jerusalem babaen iti im-ima da Pablo ken Bernabe idi agarup 46 K.P. Naigiddan daytoy iti maysa a dakkel a panagbisin a napasamak idi tiempo ni Claudio, kas impadto ni Agabo. (Ara 11:27, 28) Kalpasan ti panagsublida idiay Antioquia, babaen ti panangiwanwan ti nasantuan nga espiritu nailasin da Pablo ken Bernabe maipaay iti naisangsangayan a trabaho, iti kasta naibaonda iti umuna a panagdaliasat ni Pablo kas misionero, idi agarup 47-48 K.P. Sakbay ti panangrugina iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero ken bayat ti kaaddana idiay Antioquia, ti isyu maipapan iti pannakakugit dagiti Gentil timmaud idi agarup 49 K.P., ket ti bilin ti manarawidwid a bagi idiay Jerusalem indanon da Pablo ken Bernabe iti kongregasion idiay Antioquia. (Ara 15:13-35) Idiay met laeng Antioquia a nangrugi ken nagpatingga ti maikadua a panagdaliasat ni Pablo kas misionero idi agarup 49-52 K.P., ket ditoy met nga inlinteg ni Pablo ti pannakikompromiso ni Pedro idi nangipakita iti panangidumduma kadagiti Judio ken kadagiti Gentil.—Ga 2:11, 12.
2. Ti Antioquia sadi Pisidia ket imbangon met ni Seleucus I (Nicator) ken impanaganna ti nagan ni amana nga Antiochus kas pammadayawna kenkuana. Dagiti rebba daytoy a siudad masarakan iti asideg ti Yalvac iti agdama a Turkia. (LADAWAN, Tomo 2, p. 748) Masarakan daytoy iti beddeng ti Frigia ken Pisidia ket ngarud mabalin a maibilang a paset ti aniaman kadagitoy a probinsia iti nadumaduma a tiempo. Gapuna, ti Griego a geograpo a ni Strabo tukoyenna dayta kas siudad ti Frigia a tumurong iti Pisidia (Geography, 12, VIII, 13, 14), ngem, kas kunaen ti Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary (1936, p. 51), “ti kaaduan a mannurat dakamatenda dayta kas kukua ti Pisidia,” a kas met iti inaramid ni Lucas. Ipasimudaag dagitoy a pannakatukoy a naiduma dayta iti Antioquia idiay Siria. (Kitaenyo ti PISIDIA.) Gapu iti lugar a nagsaadanna, ti Antioquia sadi Pisidia nagbalin a paset ti ruta ti komersio iti nagbaetan ti Cilicia ken Efeso ken naaddaan iti naglalaok a populasion a pakairamanan ti adu a Judio, a nangipasdek iti sinagoga sadiay. Maysa daytoy a siudad a Griego ti pagsasaona ken naan-anay a naimpluensiaan iti Heleniko a kultura. Namindua a simmarungkar sadiay ni Pablo a kaduana ni Bernabe iti umuna a panagbaniagana kas ebanghelisador idi agarup 47-48 K.P. ken nangaskasaba iti sinagoga, a nakasarak iti adu nga interesado. (Ara 13:14; 14:19-23) Nupay kasta, nagilem ti dadduma a Judio gapu kadagiti bunggoy a timmabuno, isu a ginuyugoyda ti dadduma a kangrunaan a lallaki ken babbai iti siudad ket pinaruarda da Pablo ken Bernabe.—Ara 13:45, 50; 2Ti 3:11.