GEHENNA
[Gr. a porma ti Heb. a Geh Hin·nomʹ, “Ginget ti Hinnom”].
Daytoy a nagan ket 12 a daras nga agparang iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ket nupay inkeddeng lattan ti adu a managipatarus nga ipatarus dayta babaen iti sao nga “impierno,” ti sumagmamano nga agdama-aldaw a patarus letra-por-letra nga ipatarusda ti sao manipud iti Griego a geʹen·na.—Mt 5:22, Ro, Mo, ED, NW, BC (Espaniol), NC (Espaniol), kasta met dagiti footnote ti Da ken RS.
Ti nauneg, akikid a Ginget ti Hinnom, nga idi agangay nagbalin a pagaammo babaen itoy a Griego a nagan, adda iti abagatan ken iti abagatan a laud ti kadaanan a Jerusalem ken isu ti agdama-aldaw a Wadi er-Rababi (Ge Ben Hinnom). (Jos 15:8; 18:16; Jer 19:2, 6; kitaenyo ti HINNOM, GINGET TI.) Nakinamin da Judeano nga Ari Acaz ken Ari Manases iti idolatroso a panagdaydayaw sadiay, a nakairamanan dagiti panagisakripisio iti tattao ken Baal babaen iti apuy. (2Cr 28:1, 3; 33:1, 6; Jer 7:31, 32; 32:35) Idi agangay, tapno malapdan ti panangaramid iti kakasta sadiay iti masanguanan, ti matalek nga Ari Josias pinagbalinna a nakarugrugit dayta a disso ti idolatroso a panagdaydayaw, nangnangruna ti benneg a maaw-awagan Tofet.—2Ar 23:10.
Saan a Simbolo ti Agnanayon a Pannakatutuok. Apuy ti nanginaigan ni Jesu-Kristo iti Gehenna (Mt 5:22; 18:9; Mr 9:47, 48), uray met ni adalan a Santiago, ti mannurat ti Biblia nga isu laeng ti nangaramat iti dayta a sao malaksid kada Mateo, Marcos, ken Lucas. (San 3:6) Ikagkagumaan ti sumagmamano a komentarista nga inaig dayta nga umap-apuy a kasasaad ti Gehenna ken ti naaramid a panangpuor kadagiti sakripisio a tattao sakbay ti panagturay ni Josias ket, gapu itoy, patienda nga inaramat ni Jesus ti Gehenna kas simbolo ti agnanayon a pannakatutuok. Ngem, yantangay inyebkas ni Jehova a Dios a kagurana unay ti kasta nga aramid, a kinunana a dayta ket maysa a “banag a saanko nga imbilin ken saan a timpuar iti pusok” (Jer 7:31; 32:35), nakaim-imposible ngarud a ti simboliko a kaipapanan ti Gehenna ket ibasar ti Anak ti Dios iti kasta nga idolatroso nga aramid, iti panangibagana iti nadibinuan a panangukom. Mapaliiw a naimpadtuan nga inkeddeng ti Dios a ti Ginget ti Hinnom ket agserbi kas sapasap a pagibellengan kadagiti natay a bagi imbes a pangtuokan kadagiti sibibiag a biktima. (Jer 7:32, 33; 19:2, 6, 7, 10, 11) Gapuna, bigbigen ti kaaduan a ti “nababa a tanap dagiti bangkay ken ti nataba a dapdapo” a nadakamat iti Jeremias 31:40 ket tumukoy iti Ginget ti Hinnom, ken ti maysa a ruangan a pagaammo kas “Ruangan dagiti Gabsuon a Dapo” nabatad nga aglaylayon agingga iti makindaya nga ungto ti ginget a makisinnabet iti baw-ang ti Kidron.—Ne 3:13, 14.
Gapuna, ti pammaneknek ti Biblia maipapan iti Gehenna pangkaaduan a pumadpada iti nabayagen a patpatien nga indatag dagiti rabbiniko ken dadduma pay a gubuayan. Patienda a ti Ginget ti Hinnom ket naaramat a pagibellengan iti basura manipud iti siudad ti Jerusalem. (Iti Mt 5:30, ti Ph ipatarusna ti geʹen·na kas “bunton ti basura.”) Kastoy ti impormasion nga impaay ti Judio a komentarista a ni David Kimhi (1160?-1235?) maipapan iti pakasaritaan ti “Gehinnom” idi kinomentuanna ti Salmo 27:13: “Ket maysa dayta a lugar iti daga a karaip ti Jerusalem, ken makarumen a lugar dayta, ken ibellengda sadiay ti narugit a bambanag ken dagiti bangkay. Kasta met nga agtultuloy latta ti apuy sadiay tapno mapuoran ti narugit a bambanag ken ti tultulang dagiti bangkay. Ngarud, ti pannakaukom dagidiay nadangkes ket paraboliko a maaw-awagan Gehinnom.”
Mangisimsimbolo iti Naan-anay a Pannakadadael. Nabatad nga inaramat ni Jesus ti Gehenna kas mangiladawan iti naan-anay a pannakadadael nga ibunga ti dakes a pannakaukom manipud iti Dios, ngarud imposiblen a mapagungar pay tapno agbiag kas maysa a kararua. (Mt 10:28; Lu 12:4, 5) Dagiti eskriba ken Fariseo kas klase nadangkes ket nakondenarda nga “agpaay iti Gehenna.” (Mt 23:13-15, 33) Tapno maliklikanda ti kasta a pannakadadael, masapul nga ikkaten dagiti pasurot ni Jesus ti aniaman a pakaitibkolan iti naespirituan, ti ‘panangputed iti ima wenno saka’ ken ti ‘panangsuat iti mata’ a piguratibo a mangiladladawan iti panangpapatayda kadagitoy a kamkameng ti bagi no maipapan iti basol.—Mt 18:9; Mr 9:43-47; Col 3:5; idiligyo ti Mt 5:27-30.
Nalawag met a ti Isaias 66:24 ti tuktukoyen ni Jesus idi dineskribirna ti Gehenna kas maysa a lugar a “sadiay dagiti iggesda saan a matay ket ti apuy di maiddep.” (Mr 9:47, 48) Nabatad a saan a ti pannakatutuok ti simboliko a mailadladawan ditoy no di ket ti naan-anay a pannakadadael agsipud ta saan a dagiti tattao a sibibiag ti dakdakamaten ti teksto ti Isaias, imbes ketdi, dagiti “bangkay dagiti tattao a nagsalungasing” maikaniwas iti Dios. No ti Ginget ti Hinnom ket maysa a lugar a pagibellengan iti dalupitpit ken bangbangkay kas ipakita dagiti magun-odan a pammaneknek, apuy laeng ngarud ti maikanatad a pangpukaw iti kasta a basura, a nalabit marubrubroban dayta nga apuy babaen ti pananginayon iti asupre (idiligyo ti Isa 30:33). Kadagiti paset a saan a magaw-at ti apuy, tumaud dagiti igges, wenno sur-it, a manglamut iti aniaman a saan a dinadael ti apuy. Maibatay iti daytoy, ti sasao ni Jesus kaipapananna a saan nga agsardeng ti panangdadael ti dakes a pannakaukom manipud iti Dios agingga a naan-anay a nadadaelen amin.
Piguratibo nga Usar. Ti panangaramat ni adalan a Santiago iti sao a “Gehenna” ipakitana a ti di matngelan a dila a mismo ket maysa a lubong ti kinakillo ken mabalin a maapektaran ti intero a pakabuklan ti panagbiag ti maysa a tao babaen ti umap-apuy a sasao a mangtulaw iti bagi ti agsasao. Ti dila ti kasta a tao, a “napno . . . iti makapapatay a sabidong” ket iti kasta pampaneknekanna a dakes ti kasasaad ti pusona, mabalin a pakaigapuan ti panangsentensia ti Dios iti mangar-aramat iti dayta nga isu mapan iti simboliko a Gehenna.—San 3:6, 8; idiligyo ti Mt 12:37; Sal 5:9; 140:3; Ro 3:13.
Ti panangaramat ti Biblia iti Gehenna kas maysa a simbolo ket kaasping ti pannakaaramat ti “danaw nga apuy” iti libro ti Apocalipsis.—Apo 20:14, 15; kitaenyo ti DANAW NGA APUY.