AGRIKULTURA

Panagtalon; ti panangsukay iti daga ken panagpataud kadagiti apit, kasta met ti panagtaraken iti dinguen. Ti agrikultura nangrugi idiay Eden, yantangay ni Adan, kalpasan ti panangparsua kenkuana ti Dios, naikabil iti minuyongan “tapno talonenna dayta ken tapno aywananna.” (Ge 2:5, 15) Nupay kasta, gapu iti di kinamatalek ti immuna a natauan a pagassawaan, di naibanag ti pannakapalawa ti Edeniko a Paraiso; maisupadi iti dayta, ti daga naadda iti sidong ti panangilunod ti Dios. Kasapulan idin ti panagling-et ken panagbannog tapno makasapul ti tao iti pagbiagna manipud iti daga.​—Ge 3:17-19.

Ti kaunaan nga anak da Adan ken Eva, ni Cain, nagbalin a “managtalon iti daga”; ni Abel, managtaraken iti karnero. (Ge 4:2-4) Kalpasan ti Layus, “nangrugi ni Noe kas maysa a mannalon” ket nagmula iti kaubasan. (Ge 9:20) Iti naud-udi a periodo, kangrunaanna a nagbibiag da Abraham, Isaac, ken Jacob kas agakar-akar ken agpaspastor a kaduada dagiti arbanda, umar-arngi ken Jabal sakbay ti Layus (Ge 4:20), nupay iti kaso da Isaac ken Jacob adda met ti pammaneknek a nagpataudda kadagiti apit, a ti trigo ti espesipiko a nadakamat.​—Ge 26:12; 27:37; 30:14; 37:7.

Agrikultura ti Israel. Ipakita dagiti panagkabakab dagiti arkeologo a ti lugar ti Palestina ket maysa idi kadagiti nagkauna unay a sentro ti agrikultura. Ti Naikari a Daga ket nakadamdam-eg a daga. Idi kaaldawan ni Lot, ti distrito ti Jordan ket “kas iti minuyongan ni Jehova, kas iti daga ti Egipto agingga iti Zoar.” (Ge 13:10) Sakbay ti Ipapanaw, pagaammo unayen ti nasion ti Israel ti agrikultura idiay Egipto, a sadiay maimulmula ti trigo, lino, sebada, pipino, sandia, kutsay, lasona, bawang, ken dadduma pay nga apit. (Ex 9:25, 26, 31, 32; Nu 11:5; De 11:10) Kalpasanna, 40 a tawen a nagbibiag nga agallaalla ti nasion idiay let-ang, nupay iti relatibo a pamay-an siwayawayada iti mamagrinuker a pannakitimpuyog kadagiti pagano nga ili.

Apaman a nakastrekda iti Naikari a Daga, nagsimpa ti nasion iti panagbiag kas agmulmula kadagiti maapit ken kas agtartaraken kadagiti arban. Adda sigurado a pagimbagan ti panangikutda iti daga a sigud a mataltalonen. Ti kaaduan kadagiti Hebreo a pamiliar iti agrikultura idiay Egipto nataydan idiay let-ang, ket ngarud, manmano laeng ti nalalaing a mannalon nga addaan praktikal a kapadasan, no bilang adda asinoman a makabael, a makairugi iti panagtalon iti daga a baro ken karkarna kadakuada. (Nu 14:22-30; Heb 3:16, 17) Gapuna, pagsayaatanda unay itan ti panangtawid iti ‘balbalay a napno iti amin a naimbag a bambanag, nakutkot a pagurnongan ti danum, kaubasan ken kaykayo nga olibo a naimulan ken agbungbungan.’​—De 6:10, 11; 8:6-9.

Kalpasan ti pannakabingbingay ti daga kadagiti teritoria dagiti tribu, nabingbingay dagiti benneg ti daga, nabatad a babaen ti panagusar iti pagrukod a tali. (Sal 78:55; Eze 40:3; Am 7:17; Mik 2:4, 5) Apaman a naipasdek, mabigbig ken maraem dagita a beddeng.​—De 19:14; 27:17; Pr 22:28; Os 5:10; idiligyo ti Job 24:2.

Ti agrikultura adda napateg a pasetna iti linteg a naited iti Israel. Ti daga kukua ni Jehova ket ngarud saan a maabusar. (Le 25:23) Ti daga saan a mabalin nga ilako iti agnanayon, ket malaksid kadagiti sanikua iti las-ud dagiti napaderan a siudad, ti daga a nailako gapu kadagiti dakes a kalak-aman ken pakarigatan iti ekonomia maisubli idi iti sigud nga agik-ikut, iti tawen a Jubileo. (Le 25:10, 23-31) Nakalikaguman ti sabbath a panaginana iti kada maikapito a tawen, a bayat dayta agkalaegan ti daga ket maipasubli ti kinadam-egna, iti kasta mapataud ti epekto a kas iti magun-odan ita iti panamagsusublat kadagiti maimula. (Ex 23:10, 11; Le 25:3-7) Ti kasta a makalikaguman mabalin a kasla napeggad ken sigurado a maysa a pannubok iti pammati ti nasion iti kari ti Dios a mangipaay iti umdas a kinaruay a mangsustento kadakuada agingga iti panagani iti sumaganad a tawen. Kabayatanna, imparegta dayta ti kinamanakem ken kinamanagsaksakbay. Ti tawen a Jubileo (tunggal maika-50 a tawen) ket tawen met idi ti panaginana maipaay iti daga.​—Le 25:11, 12.

Ti tallo a tinawen a piesta a naibilin a rambakan ti Israel ket naitiempo a kagiddan dagiti panawen ti panagtalon: ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay iti tiempo ti panagani iti sebada, ti Pentecostes iti tiempo ti panagani iti trigo, ken ti Piesta dagiti Abong-abong iti tiempo ti pannakairingpas ti panagani kadagiti apit iti aglabasen a tawen. (Ex 23:14-16) Kadagiti Israelita, dagiti panawen ken ti panagani ket pagibasaran iti panagpetsa ken mangipatuldo iti tiempo, ken ad-adda a gagangay ti pannakaaramat dagitoy ngem iti nagnagan ti bulbulan iti kalendario. Ti kasta a panagbiag kas agtaltalon sinalaknibanna met dagiti Israelita iti naespirituan a pamay-an, yantangay pinagbalinna ida a saan unay nga agpannuray iti sabsabali nga il-ili maipaay kadagiti kasapulanda ket pinagtalinaedna a di unay kasapulan ti pannakinegosio kadagiti nasion iti aglikmut.

Nupay dayta ket daga a “pagay-ayusan ti gatas ken diro” agpaay kadakuada iti sidong ti pamendision ti Dios, kaskasdi nga adda dagiti tamingen a parikut iti panagtalon. No la ket ta natulnogda, saanda a kasapulan ti nasaknap a panagpadanum. (De 8:7; 11:9-17) Ti panagtutudo nangrugi kadagiti nasapa a tudo iti agarup ngalay ti Oktubre ken nagtultuloy agingga iti tiempo dagiti naladladaw a tudo, a nagpatingga iti agarup ngalay ti Abril. (De 11:14) Kalpasanna simmaruno ti lima a bulan a gagangay nga awanan tudo, a ti pudot ken kinatikag dagita ket dinepdep dagiti napuskol a linnaaw a bimmaba iti rabii ken nangpasalibukag iti daga ken mulmula.​—Ge 27:28; De 33:28; kitaenyo ti LINNAAW.

Tapno masaluadan ti daga nga adda kadagiti darisdis, nalawag a naaramat dagiti natukantukad a talon nga addaan kadagiti bato a pader a mamagtalinaed kadagita ken manglapped iti pannakayanud ti napateg a makinrabaw a daga. Ipakita dagiti arkeolohikal a panagkabakab nga iti sumagmamano a bakris adda aganay 60 wenno nasursurok pay a kakasta a ngumatngato a natukantukad a talon. Tapno maipasigurado ti kinatalged dagiti apit, naibangon dagiti abong-abong wenno kalapaw wenno permanente pay ketdi a tortorre kadagiti kaubasan ken taltalon tapno ti maysa a managwanawan maisaad a mangkita iti luglugar iti aglikmut.​—Isa 1:8; 5:2; Mt 21:33.

Nangnangruna a nadakamat ni Ari Ozias kas “managayat idi iti panagtalon [iti literal, daga].”​—2Cr 26:10.

Ti napasamak a kinasukir idi agangay nagbanag iti pannakaikkat ti pamendision ti Dios ket gapu iti dayta naipagteng dagiti didigra iti agrikultura babaen ti bassit a maapit, tikag, saplit dagiti dudon, buot, ken dadduma pay a parikut. Kasta met, ti pannakadadael ti kaaduan kadagiti kakaykaywan ken di pannakataginayon dagiti sistema ti panagaramid iti natukantukad a talon iti las-ud ti adu a siglo nagresulta iti pannakayanud ti kasta unay a kaadu ti makinrabaw a daga iti kaaduan a paset ti Palestina. Iti laksid dagitoy, kaaduanna a ti nabatbati a daga nagtultuloy a nakadamdam-eg agingga iti agdama a tiempo.​—Kitaenyo ti MANAGMULA, PANAGMULA; PANAGANI, PANAGBURAS; PANAGIRIK; ken dagiti umasping a nainaig a suheto iti sidong dagiti sinaggaysa a pauloda.