Ọ I Yi Mhan Ọkpa Khian

1-2. (a) Bezẹle nin mhan ha da sabọ yọle ghe ọ i yi mhan ọkpa khian sade mhan kuẹlo da ọkakale? (b) Be mhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

AHAMIẸN mhan ribhi ọnọghọ, ọ sabọ rẹ wo dia mhan bhi egbe bọsi ghe imhan ọkpa khian, ọ ki wo diabe ghe mhan ribhi ẹkẹ okọ nọn ribhi adesẹ okpẹdẹ nin ahoho mun-yo-mun-re. Ọkpakinọn, ọ i yi mhan ọkpa khian. Aba mhan nin Jehova nọn ribhi okhun wo daghe ekpokpo nin mhan ye, sẹyẹ, ọle vele ghe ọle dẹ rẹkpa mhan. Jehova da ta ọne ọta izebhudu nan man ene ga ọle yọle: “Imẹn dẹ rẹkpa uwẹ.”—Isa. 41:10.

² Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan emhin eso nin Jehova lu rẹ rẹkpa mhan, (1) ebi ọle rẹ dia mhan yẹ, (2) ebi ọle rẹ gbẹloghe mhan yẹ, (3) ebi ọle rẹ gbega mhan yẹ, bi (4) ebi ọle rẹ ko mhan udu re yẹ. Jehova ji mhan lẹn ghe, ebi ọ hi ki rẹ khin nin mhan kuẹlo da bhi iẹnlẹn, ọle i da ye mhan an. Ọle i da fikeke gbe mhan. Bhiriọ, ọ i yi mhan ọkpa khian.

JEHOVA HI ỌNỌN DIA MHAN

3-4. Be Jehova rẹ dia mhan yẹ? (Psalm 48:14)

³ Tie Psalm 48:14. Jehova lẹnmhin ghe mhan i da sabọ tobọmhan ha dia egbe mhan. Be ọle rẹ sun eguọmhandia nesọle yẹ ẹlẹnan? Baibo uwedẹ ọkpa nin ọle noo rẹ dia ele. (Ps. 119:105) Jehova wo noo Baibo rẹ rẹkpa mhan rẹ sabọ ha zẹ emhin ne mhẹn rẹ lu. Ọ yẹ re ọle rẹkpa mhan rẹ sabọ ha mhọn ikpẹ esili ne ha re eghọnghọn nin mhan nian, yẹ rẹ rẹkpa mhan rẹ ha mhọn iẹnlẹn ọsi ighegheghe bhi ẹghe odalo.a Bhi ọsi ijiẹmhin, ọle man mhan le ghe nin mhan hẹi ha re emhin gbanọ ọbhi ẹkẹ, nin mhan ha ta ẹmhọanta bhi emhin rebhe nin mhan lu, yẹ re ọkhọle rebhe hoẹmhọn ẹbho. (Ps. 37:8; Hib. 13:18; 1 Pita 1:22) Ahamiẹn mhan gene ha mhọn ikpẹ ne sẹriọ, mhan ki sabọ ha yi imọẹ esili, ọdọ la amhẹn esili, bi aba la inẹn nọn mhẹn.

⁴ Jehova gbe okha ọsi ẹbho eso bhi Baibo ne kuẹlo da ọkakale beji mhan rẹ kuẹlo da ọle ẹlẹnan, sẹyẹ, emhin yẹ wo mhọn ebi ọ dia ele yẹ bhi egbe. (1 Kọr. 10:13; Jem. 5:17) Ahamiẹn mhan tie ene okha nan, yẹ re obọ rẹkhan ebi mhan luẹ bhọ, ọ dẹ sabọ rẹkpa mhan bhi uwedẹ eva. Ọhẹnhẹn, mhan ki dọ kere ghe ọ i yi mhan ọkpa khian, ghe ẹbho yẹ ribhọ ne kuẹlo da ọkakale nọn sẹnian, ne yẹ sabọ ziẹngbe egbọle. (1 Pita 5:9) Ọzeva, mhan ki yẹ luẹ ebi mhan ha rẹ sabọ ha ziẹngbe ọkakale nin mhan kuẹlo da yẹ.—Rom 15:4.

5. Hela Jehova noo rẹ dia mhan?

⁵ Jehova yẹ wo noo ibhio mhan bhi agbotu rẹ dia mhan.b Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe-ẹghe ọfẹotughe rẹ rẹnẹ vae bhi agbotu dọ ha re ikoudure nin mhan. Ọta nin ele rẹman manman wo ziẹn urẹọbhọ nọnsẹmhan, ọ yẹ wo rẹkpa tuẹn okugbe nọn ribhi ẹwẹ mhan okhun. (Iwẹn. 15:40–16:5) Sẹyẹ, ewanlẹn ne ribhi agbotu yẹ wo ji ẹmhọn ọdeọde bhi ẹwẹ mhan da rẹtẹ ele. (1 Pita 5:​2, 3) Enebiọmọn yẹ wo rẹkpa imọn nesele bhi uwedẹ oriọn, ele rẹkpa ele rẹ hoẹmhọn Jehova, yẹ zẹ emhin nọn mhẹn rẹ lu bhi iẹnlẹn, ele yẹ rẹkpa ele beji ele ha da sabọ ha nyẹnlẹn nọnsẹn. (Prov. 22:6) Ibhio mhan nin ikhuo ne wanre bhi oga yẹ wo re ijiẹmhin nọnsele rẹ rẹkpa ibhio mhan nin ikhuo ne bha sẹ manman wanre. Ele wo bhu ele ude, yẹ ta ọta ikoudure man ele.—Tai. 2:​3-5.

6. Be ọkhẹke nin mhan lu beji mhan ha da sabọ ha miẹn elele bhi adia nin Jehova rẹ nin mhan?

⁶ Jehova ne emhin rebhe ne ha dia mhan nin mhan. Ọkpakinọn, be mhan ha rẹ rẹman yẹ ghe ebi ọle lu nin mhan ti mhan bhọ? Proverbs 3:​5, 6 yọle: “Re ọkhọ nọnsẹ rebhe mun udu nyan Jehova. Hẹi re udu tẹ ilẹn-otọ-emhin nọnsẹ.” Mhan ha lu iriọ, “ọle ki man [mhan] uwedẹ nọn khẹke nin [mhan] rẹkhan,” ọnin hi, ọle ki rẹkpa mhan rẹ sabọ re egbe nẹ bhi ọkakale nọn hi ki rẹ khin nin mhan ha sabọ kuẹlo da, yẹ rẹkpa mhan rẹ sabọ ha sọnyẹnmhẹn bhi iẹnlẹn. Ọ wo manman ti mhan bhọ ghe Jehova wo ha re adia nọn khẹke nin ọdeọde bhi ẹwẹ mhan!—Ps. 32:8.

JEHOVA HI ỌNỌN GBẸLOGHE MHAN

7. Be Jehova rẹ gbẹloghe mhan yẹ? (Filipai 4:19)

⁷ Tie Filipai 4:19. Jehova yẹ wo rẹkpa mhan rẹ sabọ miẹn ebale nin mhan ha le, ukpọn nin mhan ha yọ, bi eji mhan ha dia i. (Mat. 6:33; 2 Tẹsẹ. 3:12) Bhi ọsi ẹmhọanta, ọ i yi emhin ebe nin ọria rẹ ha kpokpo egbe ba ẹmhọn ebi ọle ha rẹ gbẹloghe egbe yẹ, ọrẹyiriọ, Jehova yọle ghe nin mhan hẹi ji emhin ne sẹ inian rẹ mhan ha kpokpo egbe gbe. (Matiu 6:25.) Bezẹle? Ranmhude, ẹghe i ribhọ nin Jehova ha rẹ fikekegbe eguọmhandia nesọle bhi ẹghe nin ele rẹ guanọ urẹkpa. (Mat. 6:8; Hib. 13:5) Mhan dẹ sabọ rẹọbhi ebi ọle tale bhi ẹghe nin ọle rẹ yọle ghe ọle dẹ gbẹloghe mhan.

8. Be Jehova lu nin Devid?

⁸ Bha ji mhan fẹ uwedẹ nin Jehova rẹ rẹkpa Devid. Bhi ene ikpe rebhe nin Devid rẹ ha nẹ nin Sọl nin Ojie, Jehova da wo ha ne ebi ọle bi ikpea nesọle ha rẹ ha gbẹloghe egbe nin ele. Beji Devid ki ha ria eria nyan ebi Jehova rẹ gbẹloghe ọle yẹ bhi ene ẹghe nin rebhe, ọle da yọle: “Ẹghe ribhọ nin mẹn rẹ ha yi obhokhan, sokpan ẹghe nan nian mẹn ki dọmanlẹn, Ọkpakinọn, mẹn bha sẹ miẹn ọria nọn khiale nan mun fia, la nin imọn nesọle ha bhii ebale khian.” (Ps. 37:25) Asabọmiẹn ẹlẹnan nian, uwẹ sẹ wo daghe ebi Jehova rẹ gbẹloghe eguọmhandia nesọle yẹ.

9. Be Jehova rẹ gbẹloghe ẹbho nesọle yẹ ẹlẹnan, sade emhin idunmhunri sunu ji ele? (Yẹ fẹ ene ifoto ghe.)

⁹ Jehova yẹ wo ne ebi ẹbho nesọle guanọ nin ele sade ele ribhi ọnọghọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, bhi ẹghe nin ukhunmhun rẹ ha fi bhi ore nin ọhẹnhẹn, Kristiẹn bhi agbaẹbho kẹkẹ da je emhin ji ibhio ele ne ha guanọ urẹkpa. (Iwẹn. 11:​27-30; Rom 15:​25, 26) Ẹbho nesi Osẹnobulua ẹlẹnan yẹ wo re iriọ zẹ emhin bhi obọ. Emhin idunmhunri ha sunu, Jehova ki noo ẹbho nesọle rẹ ne ebale, ikhunmhun, ukpọn, bi amẹn ji ẹbho nin emhin idunmhunri sunu je. Ibhio mhan ne bọn uwa oga ki hẹnhẹn Kindọn Họọ, bi uwa ọsi ibhio mhan ne dunmhun an. Ẹjẹje eguọmhandia nesi Jehova rẹ re Baibo re ikoudure nin ene ibhio mhan nan nin emhin idunmhunri sunu je.c

10-11. Be uwẹ miẹn luẹ bhi ijiẹmhin ọsi Borys?

¹⁰ Jehova yẹ wo lu ẹsele nin ẹbho ne bha sẹ munhẹn ha ga ọle. Ọ yẹ khẹke nin mhan ha noo isẹhoa nọn hi ki rẹ khin nin mhan miẹn rẹ ha rẹkpa ẹbho ne bha rẹọbhi ebi mhan rẹọ i. (Gal. 6:10) Mhan ha lu iriọ, emhin esili manman wo nabhọre. Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Borys ghe nọn nyẹnlẹn bhi Ukraine. Ọle hi ọnọn ha sun isiku ọkpa bhi agbaẹbho nin ọle ye. Arẹmiẹn Borys i yi ọkpa bhi Esali Jehova, ọle da wo re obọ esili ha mun ibhokhan ne yi Esali Jehova bhi isiku nọnsọle, ọle bha ha kpokpo ele ranmhude ebi ele rẹọ i. Ẹghe nin Borys ki rẹ nẹ sibhi agbaẹbho nin ọle ye re ranmhude ọkhọnlẹn nan ha khọn bhọ, ibhio mhan da rẹkpa ọle. Akizẹbue, Borys da yo iluemhin ọsi Ayere Ọsi Uyunmhin Nọnsi Jesu. Beji ọle ki ha ria ẹmhọn ebi ene ibhio mhan rẹ rẹkpa ọle yẹ, ọle da yọle: “Esali Jehova wo miẹn mẹn ọbhi egbe yẹ gbẹloghe mẹn. Mẹn wo khuẹnmhẹn ele.”

¹¹ Ọ yẹ khẹke nin mhan re egbe khọkhọ Aba mhan nọn ribhi okhun nọn mhọn itohan. Nin mhan rẹ sabọ lu ọnan, ọkhẹke nin mhan ha rẹkpa ene guanọ urẹkpa, aharẹmiẹn ele rẹọbhi ebi mhan rẹọ i la ele bha rẹọbhọ. (Luk 6:​31, 36) Mhan bhii ghe nin uwedẹ nin mhan rẹ re oyẹẹ man ẹbho re ele dọ kiẹn edibo nọnsi Kristi. (1 Pita 2:12) Aharẹmiẹn ele vae dọ ga Jehova la ele bha vae, mhan dẹ sabọ miẹn eghọnghọn nọn nabhọre nin mhan rẹ ha zẹ emhin bhi obọ.—Iwẹn. 20:35.

JEHOVA HI ỌNỌN GBEGA MHAN

12. Be Jehova yọle ghe ọle dẹ lu nin ẹbho nesọle? (Psalm 91:​1, 2, 14)

¹² Tie Psalm 91:​1, 2, 14. Ẹlẹnan nian, Jehova vele ghe ọle dẹ ha gbega mhan bhi uwedẹ oriọn. Ọle i da ji Esu rẹ mhan miẹn ghe mhan bha yẹ ha ga ọle bhi uwedẹ ẹmhọanta. (Jọni 17:15) Bhi ẹghe “ekpokpo nọn khua,” mhan mhọnlẹn bhi ọkhọle ghe Jehova dẹ mun ive nesọle sẹ, ọle dẹ gbega ẹbho nesọle bhi uwedẹ oriọn, yẹ rẹkpa ele rẹ miuhọnmhọn bhi ọne ẹghe nin.—Arẹm. 7:​9, 14.

13. Uwedẹ kẹkẹ nela Jehova rẹ gbega ọdeọde bhi ẹwẹ mhan?

¹³ Be Jehova rẹ gbega ọdeọde bhi ẹwẹ mhan yẹ? Jehova re Baibo nin mhan nọn ha rẹkpa mhan rẹ lẹn ebe gbale bi ebe bha gba. (Hib. 5:14) Mhan ha re obọ rẹkhan adia nọn ribhi Ọta nọnsi Osẹnobulua, ọ ki rẹkpa mhan rẹ gbega egbe mhan bhi uwedẹ oriọn, yẹ rẹkpa mhan rẹ ha zẹ emhin ne mhẹn rẹ lu bhi iẹnlẹn. (Ps. 91:4) Jehova yẹ noo agbotu nọnsọle rẹ gbega mhan. (Isa. 32:​1, 2) Ahamiẹn mhan sikẹ ẹbho ne hoẹmhọn Jehova, ne yẹ re obọ rẹkhan adia nesọle, ele ki ha re ikoudure nin mhan yẹ rẹkpa mhan rẹ rẹban emhin ebe.—Prov. 13:20.

14. (a) Bezẹle nin Osẹnobulua i da gbega mhan bhi ọkakale rebhe? (b) Be Psalm 9:10 ji mhan lẹn? (Yẹ fẹ ebi a gbẹn ọbhi otọle ghe.)

¹⁴ Bhi ẹghe nọn gbera, Jehova wo ha gbega ẹbho nesọle, beji a ha da miẹn emhin soso bha kuan ele. Ọkpakinọn, ọ i yi ẹghe rebhe ọle rẹ wo ha lu ọle. Ẹgheso “emhin nan bha muegbe khẹ” sabọ rẹ sunu ji mhan. (Eccl. 9:11) Sẹyẹ, rẹ na otọ ha de, Jehova da wo ha ji eguọmhandia nesọle eso da loya yẹ yu, beji ọle ha da sabọ rẹman ghe ọbhahoghe Esu khin. (Job 2:​4-6; Mat. 23:34) Iriọ yẹ nọn ẹlẹnan, arẹmiẹn ghe Jehova i re ọkakale rebhe nin mhan kuẹlo da kie, mhan rẹọbhọ ghe ọle i da fikekegbe eria ne hoẹmhọn ọlẹn.d—Ps. 9:10.

JEHOVA HI ỌNỌN RE IKOUDURE NIN MHAN

15. Be erọnmhọn, Ọta nọnsi Osẹnobulua, bi ibhio mhan rẹ re ikoudure nin mhan yẹ? (2 Kọrint 1:​3, 4)

¹⁵ Tie 2 Kọrint 1:​3, 4. Ẹgheso, mhan manman lu akhiẹ, kpokpo egbe, la egbe iẹnlẹn sabọ rẹ lọ mhan. Asabọmiẹn bhi ejayenan nian, uwẹ wo kuẹlo da ọkakale nọn re uwẹ ha riale ghe uwẹ ọkpa khian. Ọria soso be ribhọ nọn lẹn ebi emhin dia uwẹ yẹ bhi egbe? Jehova lẹnmhin. Ekpokpo nin mhan yẹ manman ba Jehova bhi egbe, sẹyẹ, “ọle ko mhan udu re bhi ekpokpo nọn hi ki rẹ khin nin mhan ye.” Be ọle rẹ lu ọnan yẹ? Mhan ha nan erọnmhọn ji Jehova, ọle ki re “ọfure nọn na obọ [ọle] vae, nin ọria isabọ lẹn otọle” nin mhan. (Fil. 4:​6, 7) Mhan yẹ wo miẹn ikoudure sade mhan tie Baibo nin ọta nọnsi Osẹnobulua. Bhi Baibo, Jehova da rẹkpa mhan rẹ daghe ebi ọle hoẹmhọn mhan sẹ yẹ, ọle da yẹ man mhan ebi mhan ha rẹ sabọ ha re ẹwanlẹn lu emhin yẹ, ọle da yẹ re ikhuaẹloghe nin mhan. Ikolo oga nin mhan yo yẹ wo re ikoudure nin mhan, ọ wo rẹkpa imhan rebhe rẹ ha lu emhin kugbe.

16. Be uwẹ miẹn luẹ bhi ijiẹmhin ọsi Nathan bi Priscilla?

¹⁶ Nin mhan rẹ lẹn ebi Jehova rẹ noo Ọta nọnsọle rẹ ko mhan udu re yẹ, bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Nathan bi Priscilla ghe, ne nyẹnlẹn bhi United States. Bhi ikpe eso ne gbera, ele da dọ ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua bhi agbaẹbho nan da guanọ urẹkpa. Nathan da yọle: “Mhan da wo rẹọbhọ ghe Jehova dẹ nan erọnmhọn nin mhan bhi ebi mhan zẹ rẹ lu.” Ọkpakinọn, beji ele ki sẹbhi ọne agbaẹbho nin ele diọ i, ele da munhẹn ha ne emianmhẹn dan nin ele bha rẹ re ẹlo ọi, sẹyẹ, ẹmhọn igho da wo ha nyọn ele bhi egbe. Akizẹbue, ele da fikie ha khian agbaẹbho nọnsele. Ele ki sẹbhọ, ẹmhọn igho da sẹyẹ wo ha nyọn ele bhi egbe. Nathan da yọle: “Mẹn ki da ha ria ẹmhọn ebezẹle nin Osẹnobulua bha da nan erọnmhọn nin mhan beji mhan rẹ re ẹlo ọi. Mẹn da yẹ ha riale si mẹn ki lu emhin ebe nọn zẹle nin Jehova bha da nan erọnmhọn nin mhan.” Akizẹbue, Nathan bi Priscilla da dọ kere ghe, Jehova bha fikekegbe ele bhi ọkakale nin ele ye. Nathan da yẹ yọle: “Bhi ene ẹghe ọkakale nan rebhe, Baibo ki da diabe ọmọẹ nọn re ikoudure bi adia nin mhan. Mhan bha denọ ẹlo ọbhi ọne ọkakale nin mhan ha kuẹlo da, uwedẹ nin Jehova rẹ ha rẹkpa mhan rẹ ziẹngbe ọne ọkakale mhan wo ha denọ ẹlo ọi. Ọnan da wo rẹkpa mhan rẹ lẹn ghe Jehova dẹ yẹ rẹkpa mhan sade mhan kuẹlo da ọkakale bhi ẹghe odalo.”

17. Be obhio mhan natiọle Helga rẹ miẹn ikoudure yẹ? (Yẹ fẹ ifoto ghe.)

¹⁷ Ibhio mhan dẹ yẹ sabọ re ikoudure nin mhan. Be ele ha rẹ lu ọle yẹ? Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Helga ghe nọn nyẹnlẹn bhi Hungary. Bhi ẹkẹ ikpe ne bunbun, ọle da wo ha kuẹlo da ọkakale kẹkẹ ne re ọle ha kpokpo egbe, ne yẹ re ọle ha ghe egbọle bii ọria nọn bha sẹ emhin soso. Ọle ki ria eria nyan ene ẹghe ọkakale nin rebhe nin ọle kuẹlo da, ọle da wo dọ kere ghe Jehova wo ha noo agbotu nọnsọle rẹ ko ọle udu re. Ọle da yọle: “Ẹghe-ẹghe Jehova wo rẹ ha rẹkpa mẹn ranmhude iwẹnna nin mẹn ha lu, ọmọn nọnsẹmhẹn nọn khọnmhọn nin mẹn ha gbẹloghe, bi ọnọghọ kẹkẹ nin mẹn ha kuẹlo da ne ha gbe mẹn ahu sotọ. Bhi ikpe 30 ne gbera nian, ẹghe bha ha ribhọ nin Jehova bha rẹ re ikoudure nin mẹn. Ẹghe-ẹghe ọle rẹ wo ha noo ibhio mhan rẹ ta ọta ikoudure man mẹn. Ele da wo ha gbe obulu nin mẹn ẹghe rebhe, yẹ gbẹn ebe ji mẹn rẹ ko mẹn udu re bhi ẹghe nin mẹn rẹ guanọ ọlẹn tee.”

18. Be mhan ha rẹ sabọ re ikoudure nin ẹbho yẹ?

¹⁸ Mhan dẹ sabọ re egbe khọkhọ Jehova sade mhan ko ẹbho udu re. Be mhan ha rẹ sabọ lu ọnan yẹ? Ọkhẹke nin mhan re iziẹngbe ha ka ẹbho ehọ, ha ta ọta ikoudure man ele, mhan ha yẹ ha guanọ uwedẹ kẹkẹ nin mhan ha rẹ rẹkpa ele. (Prov. 3:27) Ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe ha re ikoudure nin ọrebhe ne kuẹlo da ọkakale, rẹ dọ sẹbhi ẹbho ne i sẹ ga Jehova. Ahamiẹn ediake nesẹmhan lu akhiẹ, ele kpokpo egbe, la egbe bha dan ele, ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe rẹ rẹnẹ ji ele, mhan ka ele ehọ, yẹ re Baibo ko ele udu re. Ahamiẹn mhan re egbe khọkhọ Jehova nọn yi “Osẹnobulua nọn re ikoudure nin mhan”, mhan dẹ sabọ rẹkpa ibhio mhan rẹ sabọ ha ziẹngbe ọkakale ne ele ye. Mhan dẹ yẹ sabọ rẹkpa ẹbho ne bha sẹ ha ga Jehova rẹ munhẹn ha luẹ ẹmhọn ọlẹn.—Mat. 5:16.

JEHOVA DẸ WO HA RẸKPA MHAN ẸGHE REBHE

19. Be Jehova lu nin mhan? Be mhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ ọle yẹ?

¹⁹ Ẹmhọn eria ne hoẹmhọn Jehova wo manman rẹtẹ ọle. Ọle i fikekegbe mhan bhi ẹghe nin mhan rẹ ribhi ọnọghọ. Beji enebiọmọn rẹ re oyẹẹ gbẹloghe ọmọn nọnsele, iriọ Jehova rẹ gbẹloghe ene ga ọle. Ọle hi ọnọn dia mhan, ọnọn gbẹloghe mhan, ọnọn gbega mhan, nọn yẹ ko mhan udu re. Ahamiẹn mhan rẹkpa eria ne ribhi ọnọghọ yẹ ko ele udu re, Osẹnobulua nin Aba mhan nọn ribhi okhun, mhan re egbe khọkhọ. Aharẹmiẹn mhan kuẹlo da ọkakale kẹkẹ la emhin kẹkẹ ne ha sabọ re egbe lọ mhan, mhan lẹnmhin ghe Jehova dẹ wo ha ne mhan dia. Ranmhude ọle bhọ taman mhan ghe: “Hẹi ji ofẹn mun uwẹ, ranmhude imẹn ne uwẹ dia.” (Isa. 41:10) Ọnan wo manman ko mhan udu re! Bhi ọsi ẹmhọanta, ọ i yi mhan ọkpa gene khian.