Uwẹ Be Rẹ Lẹn?

Be Ikpọta Nan Gbẹn Ọbhi Uke Udo Rẹ Diẹn Mun iBaibo Yẹ?

BHI eji a tiọle Bible Lands Museum bhi Jerusalem, udo ọkpa ribhi enin nan gbẹn ikpọta ọi. Ẹkẹ ikpe 700 B.C.E. rẹ sẹbhi 600 B.C.E., ọle a da gbẹn ọlẹn. Ẹkẹ idin nan hian ọbhi udo, nọn bha ree gbe bhi Hebron bhi otọ Izrẹl, ọle a da miẹn ọne udo nan mun. Ene ikpọta nan gbẹn ọbhi uke ọne udo yọle: “Ihẹn hi ọsi Hagaf nin ọmọn ọsi Hagav, iriọ Yahweh Sabaot tale.” Be ene ikpọta nan rẹ diẹn mun ebi Baibo tale yẹ? Ọnan wo rẹman ghe, elin nọnsi Jehova nan re ikpọta Hebrew gbẹn nin YHWH, ẹbho ne bunbun wo manman lẹn ọlẹn bhi ẹghe ẹdẹlẹ, yẹ ha noo ọle bhi iẹnlẹn nọnsele. Rẹ deba ọnan, ikpọta eso nan yẹ gbẹn ọbhi ene idin rẹman ghe, ẹbho ne yo ene idin dọ ha nẹko bhi enin, kẹ wo gbẹn elin nọnsi Osẹnobulua, bi elin nọnsele tobele ọbhi egbe uwa ọsi ene idin. Elin nọnsi Osẹnobulua ribhi ẹkẹ elin nọnsele nin ele gbẹn ọbhi ẹkẹ ene idin.

Ẹghe nin okhuo ọkpa natiọle Dr. Rachel Nabulsi nọn wẹnna bhi University ọsi Georgia rẹ ha talọ nyan ene ikpọta nan kẹkẹ nin ẹbho gbẹn, ọle da yọle: “Ranmhude ẹbho wo manman noo ọne elin YHWH rẹman ghe elin kpataki nọn. . . . Ene ikpọta nan nin ẹbho gbẹn rẹman ghe, ẹlo nọn ghanlẹn Ibhokhan Izrẹl bi Judah rẹ ha ghe ọne elin YHWH.” Ọnan wo diẹn mun iBaibo, ranmhude, ijianlẹn uli ne bunbun, ọle YHWH da zegbere bhi ẹkẹ ọle. Ẹgheso, a tie elin Osẹnobulua mun elin ọsi eria.

Ene ikpọta natiọle “Yahweh Sabaot,” nan gbẹn ọbhi uke udo nan ka tẹmhọnlẹn, mundia nin “Jehova nọn nyan eyokulo.” Ọnan rẹman ghe, ọ iyi elin Osẹnobulua ọkpa ẹbho wo ha noo bhi ẹghe ẹdẹlẹ, ọ diabe ele yẹ wo ha noo ọne ikpọta nọn yọle, “Jehova nọn nyan eyokulo.” Baibo wo yẹ noo ọne ikpọta nan sẹbhi 283 bhi obọ iBaibo nan re urolo iHebrew gbẹn, manman nọn bhi ebe nin Isaiah, Jeremiah, bi Zechariah gbẹnlẹn. Ọnan wo rẹman ghe, uwedẹ nin ẹbho rẹ noo ọne ikpọta nan bhi ẹghe ẹdẹlẹ, bi uwedẹ nin Baibo rẹ noo ọle, wo diẹn kugbe.