Ũndũ Ũtonya Kwĩthĩwa na Wĩnyivyo

WʼO WĨNYIVYO NĨ KYAŨ?

Andũ me na wĩnyivyo nĩmethĩawa na ndaĩa. Mayĩthĩawa na ngũlũ, o na mayĩkwatasya angĩ mamakue ta andũ ma vata mũno. Vandũ va ũu, mũndũ wĩ na wĩnyivyo nĩwendeeawʼa nĩ ala angĩ na nĩwĩthĩawa eyũmbanĩtye kwĩmanyĩsya kuma kwoo.

Mavinda amwe wĩnyivyo no ũeleeke naĩ na ũyoneka ta wonzu. Ĩndĩ kũneena ũla wʼo, nĩ ũtonyi ũla ũtetheeasya andũ kũmanya mavĩtyo moo na mayĩtĩkĩla kana ve maũndũ matamba kwĩanĩsya.

NĨKĨ WĨNYIVYO NĨ WA VATA?

• Wĩnyivyo nũtumaa ũnyanya ũendeea nesa. Ĩvuku yĩmwe yĩtawa The Narcissism Epidemic yaĩtye: “Kwa ũkuvĩ, andũ ala methĩawa na wĩnyivyo vethĩawa ve laisi kwoo kũtuma ndũũ na andũ angĩ.” O na yongeleele kwasya kana andũ ta asu “mayĩwʼaa vinya kũea ngewa na kũlikana na ala angĩ.”

• Wĩnyivyo ũkatuma mwana waku ethĩwa na ĩvinda ĩseo yũkĩte. Kwĩmanyĩsya kwĩthĩwa na wĩnyivyo nĩkũtonya kũtetheesya mwana waku ĩvindanĩ yĩĩ na yĩla yũkĩte​—kwa ngelekanyʼo, yĩla ũkũmantha wĩa. Mũndũ ũmwe wĩtawa Dr. Leonard Sax aandĩkie atĩĩ: “Mũndũ wa mũika wĩyonaa e wa vata mũno, na ũtetĩkĩlaa kana ve maũndũ ũteanĩsya, yĩla ũkũmantha wĩa ndesa kwoneka kwa nzĩa ĩla yaĩle. Ĩndĩ ũla wĩthukĩĩasya nesa kĩla ũkũtavwʼa nĩ ũla ũkũmũmanyĩsya, nĩ laisi kũnengwa wĩa ũsu.”a

ŨNDŨ ŨTONYA KŨMANYĨSYA MWANA WAKU KWĨTHĨWA NA WĨNYIVYO

Tetheesya mwana waku ndakesũanĩae kũvĩtũka ũndũ vaĩlĩte.

MWOLOOTO WĨ MBIVILIANĨ: “Ethĩwa mũndũ o na wĩva esũanĩa we nĩ wa vata nake nĩ vathei, nũkwĩkenga.”​—Akalatia 6:3.

• Ndũkatindĩae kũtavya mwana waku ndeto sya kũkathĩĩa ite na ũwʼo. Ndeto ta “Ndoto syaku syonthe iilea kwĩanĩa” na “No ũtwʼĩke kĩndũ o na kĩva kĩla ũkwenda” no syĩwʼĩke syĩ sya kũthangaasya mũndũ, ĩndĩ kaingĩ maũndũ mayĩendaa ũndũ ndeto isu syonanasya. Syana syaku nitonya kũendeea nesa syeyĩkĩĩa mĩvango ĩla yaĩlĩte na iyĩkĩa kĩthito nĩ kana imĩanĩsye.

• Ikathae o ĩũlũ wa maũndũ ala ianĩisye. Kũtavasya mwana waku kana nĩ wa “vata mũno” kũyĩsa kũmwĩkĩa vinya ethĩawe na wĩnyivyo. Mũtavasye kala ka wʼo yĩla weanĩsya ũndũ mũna.

• Ĩkĩĩa mwana waku mĩvaka ya ũndũ ũkatũmĩaa isese sya kũea ngewa. Mavinda maingĩ, isesenĩ sya kũea ngewa andũ nĩmendete kwĩkathĩĩa ũndũ maseũvĩte na maũndũ manene ala meanĩĩtye kĩvathũkanyʼo vyũ na ũndũ wĩnyivyo waĩle kwĩthĩwa ũilye.

• Ĩkĩa mwana waku vinya etasye ũekeo na mĩtũkĩ. Tetheesya mwana waku onae vala wavĩtya na ayĩtĩkĩla ĩvĩtyo.

Mwĩkĩe vinya atũngae mũvea.

MWOLOOTO WĨ MBIVILIANĨ: “Ĩthĩwai mũitũnga mũvea.”​—Akolosai 3:15.

• Tetheesya mwana waku atũngae mũvea nũndũ wa wũmbi. Syana nĩsyaĩle kũtũngaa mũvea kwondũ wa wũmbi na iyĩelewa kana twĩ na vata wa syĩndũ mbingĩ katĩ wa isu nĩ kana tũendeee kwĩkala thayũ. Nĩtwendaa nzeve nĩ kana tũveve, kĩwʼũ kya kũnywʼa, na lĩu wa kũya. Tũmĩa ngelekanyʼo ii kũtetheesya mwana waku endeewʼe, na aitũngaa mũvea nũndũ wa syĩndũ syonthe mbanake ila syoombiwe.

• Mũtetheesye onae ala angĩ me ma vata. Lilikanyʼa mwana waku kana kĩla mũndũ nĩ mũseango kwĩ we kwa nzĩa ĩmwe kana ĩngĩ na kana vandũ va kwĩwʼĩaa ala angĩ kĩwĩu nũndũ wa inengo na ũtonyi woo, no emanyĩsye kuma kwoo.

• Mũtetheesye atũngae mũvea. Manyĩsya syana syaku kwasya “nĩ mũvea,” na ti o kwa ndeto tũ ĩndĩ kuma ngoonĩ. Kũtũnga mũvea nĩkũtũtetheeasya tũendeee kwĩthĩwa na wĩnyivyo.

Manyĩsya syana syaku kana nĩ ũseo kũtetheeasya ala angĩ.

MWOLOOTO WĨ MBIVILIANĨ: “Ĩthĩwai na wĩnyivyo, mũyona ala angĩ me ma vata kwĩ inywʼĩ, mũteũmantha kwĩyĩuna o inywʼĩ ene, ĩndĩ kũmauna ala angĩ o namo.”​—Avilivi 2:3, 4.

• Manyĩsya mwana waku kũtethya wĩa. Kũvata mwana waku aitethya mawĩa ma mũsyĩ no ũndũ ũmwe na kũmwĩa, ‘Wĩ wa vata mũno, ndwaĩle kũtethya wia ũũ!’ Aĩlĩte kwamba kũtethya mawĩa ma mũsyĩ atanathi kũthaũka. Mũelesye ũndũ kũthũkũma angĩ kũtethasya na ũndũ makamwonaa e wa vata na maimũnenga ndaĩa nũndũ wa kũtethya mawĩa asu.

• Kindĩlĩĩla kana kũthũkũma angĩ nĩ kĩanda kya mwanya. Kwĩka ũu nĩ nzĩa ĩmwe ya kũtuma mwana waku aima. Kwondũ wa ũu, ĩkĩa mwana waku vinya asiasye ala mekwenda ũtethyo. Neenea wĩ nake kĩla waĩlĩte kwĩka nĩ kana amatetheesye. Mũkathe na ũimũkwata mbau yĩla ũendeee kũtetheesya angĩ.