Ũndũ Mũsyĩ Ũtonya Kũũngamĩwa

1. Nĩkĩ ti ũndũ wĩ laisi kũũngamĩa mũsyĩ nesa ũmũnthĩ?

ŨMŨNTHĨ maũndũ nĩmaendeee kũalyũka, na mũno mũno maũndũ ala makonetye mĩsyĩ. Maũndũ ala moonekaa me maseo myaka ta 40 kana 50 mĩvĩtu, yu andũ aingĩ maimetĩkĩlaa! Ũu nũtumaa wĩthĩwa wĩ ũndũ wĩ vinya mũno kũũngamĩa mũsyĩ nesa ĩvindanĩ yĩĩ. Ĩndĩ, ĩla ũtao wa Maandĩko waatĩĩwa, mũsyĩ nũtonya kũũngamĩwa nesa.

ĨKALA KWOSANA NA ŨKWATI WAKU

2. Nĩ maũndũ meva momũ matumaa mĩsyĩ yĩthĩwa na mathĩna?

² Kĩvathũkanyʼo na ũndũ kwailyĩ tene, ũmũnthĩ andũ aingĩ mathĩnĩkĩaa mũno kwĩthĩwa na syĩndũ mbingĩ, kwĩ ũndũ mathĩnĩkĩaa mĩsyĩ yoo. Kwa ngelekanyʼo, asyai aingĩ nĩmatũmĩaa ĩvinda yĩasa wĩanĩ nĩ kana mathooe syĩndũ ila ĩendeee na kũseũvwʼa na kũtangaaswa nĩ makambunĩ maingĩ nĩ kana andũ maithooe. Namo angĩ milioni mbingĩ mathĩnĩkaa mũno mayĩsa kũkwata kĩndũ maya. Na nĩmalasimĩkaa kũtũmĩa ĩvinda yingĩ mũno wĩanĩ kwĩ ũndũ kwailyĩ vu tene. O na mavinda angĩ nĩmatonya kwĩthĩwa na mawĩa kũndũ kwĩlĩ. Asyai asu no methĩwe mekaa maũndũ asu onthe nĩ kana o makwate syĩndũ ila sya lasima thayũnĩ. Navo ve angĩ o na ũ wĩa mataũkwata, nũndũ matukũ aa kũkwata wĩa kũi laisi. Nĩ wʼo ki kana maũndũ nĩ momũ nthĩnĩ wa mĩsyĩ ĩvindanĩ yĩĩ, ĩndĩ myolooto ya Mbivilia no ĩtetheesye andũ ma mũsyĩ matate ũndũ matonya maikaemeleelwe nĩ maũndũ asu.

3. Vaulo aumisye mwolooto wĩva, na kũũatĩĩa kũtonya ata kũtetheesya mũndũ aũngamĩe mũsyĩ wake nesa?

³ Mũtũmwa Vaulo nĩwakwatiwe nĩ mathĩna makonetye mbesa. O aendeee kũngʼangʼana na mathĩna asu, nĩweemanyĩisye ũndũ wa vata, ũla ũeleetye valũanĩ wake kwa Timotheo. Amũandĩkĩie ũũ: “Tũtyaaũka kũũ nthĩ twĩ na kĩndũ, o na tũitonya kuma na kĩndũ; ĩndĩ tweethĩwa na kya ũya na kya kwĩvwʼĩka, syĩndũ isu ikatwĩanĩa.” (1 Timotheo 6:7, 8) Andũ ma mũsyĩ nĩmethĩawa na vata wa syĩndũ ingĩ eka lĩu na ngũa, ila iwetetwe ĩandĩkonĩ yĩu. Kwa ngelekanyʼo, nĩmendaa vandũ va kwĩkala, nasyo syana nĩsyendaa kĩsomo. O na nĩvendekaa mbesa sya kũmaiitĩthya na kũmeanĩĩsya mavata angĩ. O na ũu wĩ o vo, mwolooto ũsu wa Vaulo nũtonya kũtũtetheesya, kĩtumi nũndũ twathĩnĩkĩa mavata ala ma lasima, ĩndĩ ti o mawendi maitũ moka, nĩtũtonya kwĩthĩwa tũte na mathĩna maingĩ.

4, 5. Kũsũanĩa maũndũ mbee na kwĩthĩwa na mũvango kũtonya kũtetheesya ata mũndũ kũũngamĩa mũsyĩ nesa?

⁴ Ve mwolooto ũngĩ mũseo wĩ ngelekanyʼonĩ ĩmwe Yesũ waumisye. Aisye atĩĩ: “Nũũ kwenyu, akyenda kwaka nyũmba yĩ mũnyoolo ũtambaa kwĩkala nthĩ na kũtala mbesa sya kũmyakĩthya, nĩ kana amanye ethĩwa e nasyo sya kũmĩmina?” (Luka 14:28) Vaa Yesũ aneeneaa ĩũlũ wa kũsũanĩa maũndũ mbee, kana kwamba kũmavangĩĩa ũtanameka. Nthĩnĩ wa kĩlungu kya 2 nĩtũnoonie ũndũ mwolooto ũsu ũtonya kũtetheesya ala mekwenda kũtwaana. O na ĩngĩ mamina kũtwaana, mwolooto ũsu no ũmatetheesye kwĩanĩsya mavata ma mũsyĩ. Ĩla tũkwasya kana andũ ma mũsyĩ maĩle kũsũanĩa maũndũ mbee, twĩonanyʼa kana nĩmaĩle kwĩthĩwa na mũvango wa kũtũmĩa nesa mbesa ila me nasyo. Meethĩwa na mũvango ta ũsu, makeethĩwa matonya kũvangĩĩa mbesa syoo nesa. Kwa ngelekanyʼo, no mavangĩĩe mbesa ila meenda kũtũmĩa kũũa syĩndũ ila sya lasima sya kĩla mũthenya, kana kĩla kyumwa. Meeka ũu makeethĩwa matonya kwĩkala kwosana na ũkwati woo.

⁵ Nthĩnĩ wa nthĩ imwe, kũvangĩĩa mbesa nesa nĩkwendaa mũndũ akevathana na kũkova mbesa athooe syĩndũ ite sya lasima, na ĩtina ayĩsa kũĩva mũkovo ũsu wĩ na ũsyao mũnene. (Nthimo 22:7) Ĩngĩ, nĩvendaa mũndũ esiĩĩe ndakathooe syĩndũ ũteĩvangĩĩe. Ũu nĩ kwasya kana ndaĩle kũthooa kĩndũ aĩ nũndũ nĩwakyona na ndambĩte kũsũanĩa kana e na vata nakyo. Ũndũ wa kelĩ, nĩwaĩle kũsũanĩa ũndũ veĩthĩwa akĩthooa. Ũndũ ũngĩ nĩ kana, kũvangĩĩa mbesa nĩkũtetheeasya mũndũ amanye kana kũitũmĩa kũtha kalata, kũnywʼa sikala, kana kũitũmĩa nthĩnĩ wa ũthengi nĩkũũmĩasya andũ ma mũsyĩ kĩ-mbesa, na kelĩ, maũndũ asu mayosanĩte na myolooto ya Mbivilia.—Nthimo 23:20, 21, 29-35; Alomi 6:19; Aeveso 5:3-5.

6. Nĩ Maandĩko meva matonya kũmatetheesya ala ngya?

⁶ Nata ĩndĩ ala ngya? Ũndũ ũmwe maĩle kũmanya nĩ kana ũkya wĩ kĩla vandũ na no wa kavinda. Nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ ĩla yũkĩte, Yeova akaveta ũkya na maũndũ angĩ mathũku ala matumaa andũ mathĩna. (Savuli 72:1, 12-16) Aklĩsto ma wʼo ĩvindanĩ yĩĩ maikusaa ngoo vyũ o na ethĩwa me na ũkya wĩana ata, nũndũ nĩmaĩkĩĩaa ndeto ii sya Yeova: “Mũikethĩwe na wendi wa mbesa; ĩanĩwai nĩ syĩndũ ila mwĩ nasyo: nũndũ we mwene nĩwaisye, Ndikakũnyivĩa o na ata, na ndikakũtia o na ĩndĩĩ. Kwondũ wa ũu nĩtũkwasya na ũnyiau, Mwĩaĩi nĩ mũtetheesya wakwa; ndikakĩa: Mũndũ akambĩka ata.” (Aevelania 13:5, 6) Ĩvindanĩ yĩĩ yũmũ, Yeova nũmatetheeasya athaithi make kwa nzĩa mbingĩ ĩla maatĩĩa myolooto yake, na mamantha Ũsumbĩ mbee. (Mathayo 6:33) Aingĩ moo nĩmatonya kwasya ndeto ii sya mũtũmwa Vaulo nĩ sya wʼo: “Nĩnĩsĩ ũndũ kũilyĩ kũnyivĩwa, na nĩnĩsĩ ũndũ kũilyĩ kwingĩvĩwa nakwʼo; kĩla ũndũnĩ na maũndũnĩ onthe nĩnĩmanyĩĩtye kũvũna o na kwĩwʼa nzaa, kwĩthĩwa na nyingĩ na kũnyivĩwa. Nĩndonya maũndũ onthe nthĩnĩ wake ũla ũndonyethasya.”—Avilivi 4:12-13.

KŨTETHEANĨSYA

7. Nĩ ndeto syĩva sya Yesũ itonya kũtetheesya nthĩnĩ wa kũũngamĩa mĩsyĩ nesa ethĩwa nĩsyaatĩĩwa?

⁷ Akilĩlye kũmina wĩa wake vaa ĩũlũ wa nthĩ, Yesũ aisye: “Mwende mũtũi waku o tondũ wĩyendete.” (Mathayo 22:39) Kũatĩĩa mwolooto ũsu nĩkũtetheeasya mũno nthĩnĩ wa kũũngamĩa mũsyĩ nesa. Tũtonya kwasya ũu nũndũ andũ ma mũsyĩ nĩmo atũi ala ma vakuvĩ vyũ. Mo andũ ma mũsyĩ matonya kwonanyʼa ata kana nĩmendanĩte?

8. Andũ ma mũsyĩ matonya kwonanyʼa ata kana nĩmendanĩte?

⁸ Nzĩa ĩmwe andũ ma mũsyĩ matonya kwonanyʼa kana nĩmendanĩte nĩ kwa kũtetheanĩsya wĩa wa mũsyĩ. Kwoou syana nĩsyaĩle kũmanyĩwʼa kana ĩla syaumya ngũa kana syaminana na syĩndũ sya kũthaũka, nĩsyaĩle kũsia nesa. Kwalanyʼa kĩtanda kĩla kwakya nĩkũtonya kũkua ĩvinda, na nĩkwendaa kĩthingʼĩĩsyo. Ĩndĩ kwĩka ũu nĩkũtetheeasya mũno nthĩnĩ wa mũsyĩ. Ti kĩla ĩvinda nyũmba ĩkethĩawa yĩ ntheu na syĩndũ ivangĩtwe nesa. O na ũu wĩ o vo, andũ matetheanĩsya mawĩa ta kũthambya mĩio mamina kũya, mũsyĩ no wĩthĩwe wĩ mũtheu. Kwĩthĩwa twĩ atulu na kũtũmĩa ĩvinda yingĩ maũndũnĩ ala twendete, kana kwĩka maũndũ ta tũte kwenda, nĩkũũmĩasya andũ ala angĩ. (Nthimo 26:14-16) Kĩvathũkanyʼo na ũu, kwĩthĩwa twĩ atanu, na kwĩka maũndũ na ngoo ya kwenda nĩkũtumaa mũsyĩ wĩthĩwa na ũtanu. Mbivilia yaĩtye: “Ngai endete mũndũ ũnenganae na ũtanu.”—2 Akolintho 9:7.

9, 10. (a) Nĩ mawĩa meva maito ala iveti itethasya mũsyĩ, na ala angĩ matonya kũitetheesya ata? (b) Tũnengetwe woni wĩva waĩle ĩũlũ wa kũtethya wĩa mũsyĩ?

⁹ Kũmenda andũ ala angĩ na kũmathĩnĩkĩa nĩkũsiĩanĩaa mũsyĩ na thĩna mũna mũito wĩthĩawa nthĩnĩ wa mĩsyĩ ĩmwe. Kuma tene iveti nĩsyo syĩthĩĩtwe iyĩka maũndũ ala maingĩ nthĩnĩ wa mĩsyĩ. Nĩsyo isũvĩaa syana, ikathesya mũsyĩ, ikavũa ngũa, ĩkathi kũũa syĩndũ, na kũua. Nthĩnĩ wa nthĩ imwe, iveti nĩsyo syĩthĩĩtwe iithũkũma mĩũndanĩ, ikatwaa syĩndũ sokonĩ, na kwĩka maũndũ angĩ matonya kũete mbesa. O na kũla itethĩĩtwe iyĩka ũu, ve maũndũ mana matumĩte iveti mbingĩ mũno imantha wĩa wa kũandĩkwa. Iveti ila itethasya mawĩa asu onthe nĩsyaĩle kũtũngĩwa mũvea. Iveti isu syĩthĩawa syĩ nthangaau o ta “mũndũ mũka mwaĩlu” na ‘ũtaĩsaa lĩu wa ũtulu,’ ũla ũwetetwe Mbivilianĩ. (Nthimo 31:10, 27) Ũu ti kwasya kana kĩveti kĩ kyoka nĩkyo kyaĩle kũtethya mawĩa ma mũsyĩ. Ethĩwa mũndũũme na mũka matindie wĩanĩ, mũndũũme ũsu na andũ ala angĩ mũsyĩ mayaĩle kũthyũmũa na kũekea kĩveti mawĩa onthe ma nyũmba. (Sianĩsya na 2 Akolintho 8:13, 14.) Kwa ngelekanyʼo, ĩla kĩveti kĩkwenda kũua no kĩtane mũno ethĩwa andũ ala angĩ mũsyĩ nĩmeeyumya makĩtetheesye kwĩyũmbanyʼa. No meke ũu kwa kũthooa syĩndũ, kũvanga mesa, kana kũthesya nyũmba. Kwoou, nũseo andũ onthe makatetheanĩsya mawĩa ma mũsyĩ.—Sianĩsya na Akalatia 6:2.

¹⁰ Andũ amwe nĩmatonya kwasya: “Kũũ kwitũ asu ti mawĩa ma aũme.” Ũndũ ũsu no wĩthĩwe wĩ wa wʼo, ĩndĩ nũseo kũũsũanĩa kwa ũliku. Ĩla Yeova Ngai woombie andũ ma mbee ndaaĩkĩa mwĩao ĩũlũ wa mawĩa ala maĩle kũtethwʼa nĩ iveti kana aũme. Ĩvinda yĩmwe, mũndũũme mũĩkĩĩku Avalaamu nĩwathokeiwe nĩ aeni ma mwanya ala matũmĩtwe nĩ Yeova. Ĩla mamũthokeie, nĩwatetheeisye mũka kũua lĩu na kũmaathĩsya. (Mwambĩlĩlyo 18:1-8) Mbivilia ĩnenganĩte ũtao ũũ: “Aũme namo nĩmaĩlwe nĩ kũsyenda iveti syoo o ũndũ mendete mĩĩ yoo ene.” (Aeveso 5:28) Kwoou, ethĩwa ĩla mũndũũme wauma wĩanĩ ethĩawa ayenda kũthyũmũa nũndũ nĩ mũnou, mũndũũme ũsu nĩwaĩle kũmanya kana o nakyo kĩveti kĩthĩawa kĩnoie, o na nĩvatonyeka kĩkethĩwa kĩnoete mbee wake. (1 Vetelo 3:7) Kwoou mũndũũme nĩwaĩle kũmanya kana kũmũtetheesya mũka nĩ ũndũ waĩle na ũkwonanyʼa kana nũmwendete.—Avilivi 2:3, 4.

11. Nĩ ngelekanyʼo yĩva nzeo ĩla Yesũ watiĩie andũ ma mũsyĩ?

¹¹ Yesũ nĩ ngelekanyʼo nzeo ya mũndũ wamwendeeasya Ngai, na nĩwatanĩthasya andũ ala meethĩawa vakuvĩ nake. O na kau ndaatwaana, Yesũ nĩwaiĩie aũme ala matwaanĩte, iveti, na syana ngelekanyʼo nzeo mũno. Aisye atĩĩ: “Mwana wa mũndũ ndaaũka kũthũkũmwa, ĩndĩ nĩ kũthũkũma.” Ũu nĩ kwasya kana ookie kũtethya ala angĩ. (Mathayo 20:28) Ĩla andũ onthe ma mũsyĩ maatĩĩa ngelekanyʼo ya Yesũ methĩawa na ũtanu!

NĨKĨ ŨTHEU NĨ WA VATA MŨNO?

12. Yeova endaa ala mamũthũkũmaa meke ata?

¹² Mwolooto ũngĩ wa Mbivilia ũtonya kũtetheesya nthĩnĩ wa kũũngamĩa mũsyĩ wĩ ĩandĩkonĩ ya 2 Akolintho 7:1. Vau tũsomaa atĩĩ: “Twĩthesye ene ũvuku wʼonthe wa mwĩĩ na wa ngoo.” Ala maatĩĩaa ndeto isu mbeveee nĩmetĩkĩlawa nĩ Yeova, nũndũ we endaa ũthaithi ‘mũtheu na ũte na ũthũku.’ (Yakovo 1:27) O na ĩngĩ, mĩsyĩ yoo nĩkwataa moathimo maingĩ.

13. Nĩkĩ ũtheu nĩ wa vata nthĩnĩ wa mũsyĩ?

¹³ Mbivilia yaĩtye kana ve ĩvinda kũtakethĩwa na mowau. Ĩvinda yĩu ‘ala matwĩe kwʼo maikasya: Nyie nĩ mũwau.’ (Isaia 33:24; Ũvuanʼyo 21:4, 5) Ĩvinda yu yĩtambĩte kũvika, no nginya andũ ma mũsyĩ makawaaa mavinda kwa mavinda. O na Vaulo na Timotheo no mawaaa. (Akalatia 4:13; 1 Timotheo 5:23) O na ũu wĩ o vo, ndakĩtalĩ syaasya kana no twĩsiĩanĩe na mowau maingĩ. Andũ ma mũsyĩ nĩmatonya kwĩsiĩanĩa na mowau mana ĩla matũmĩa ũĩ na kwĩvathana na maũndũ ala matonya kũmavukya kĩ-veva, na kĩ-mwĩĩ. Ekai twone ũndũ ũu ũtonyeka.—Sianĩsya na Nthimo 22:3.

14. Kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũseo kũtonya ata kũsiĩanĩa andũ ma mũsyĩ na mowau?

¹⁴ Kwĩthĩwa twĩ atheu kĩ-veva nĩ vamwe na kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũseo. O ũndũ twĩsĩ, Mbivilia yonanasya kana twaĩle kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũseo, na nĩleete maũndũ onthe makonanĩtye na ũlaalai. Yaĩtye atĩĩ: “Eki ma naĩ na eĩtu, . . . o na ilaalai, o na ala metusaa ta aka, o na ala meyĩkaa naĩ na aũme, . . . maikatiĩwa ũsumbĩ wa Ngai.” (1 Akolintho 6:9, 10) Nĩ ũndũ wa vata kwa Aklĩsto ala mekalĩte nthĩ ĩno nthũku kũatĩĩa ũtao ũsu. Meeka ũu nĩmamũtanĩthasya Ngai, na ũu ũimatetheesya maikakwatwe nĩ mowau ala makwatanawʼa ĩla andũ mamanyana kĩ-mwĩĩ. Mowau asu nĩ ta ũkimwi, kaswende, kĩsonono, na mowau angĩ ta asu.—Nthimo 7:10-23.

15. Nengane ngelekanyʼo ya kĩmanyĩo kĩmwe kĩvuku kĩtonya kũetee mũndũ ũwau?

¹⁵ ‘Kwĩthesya mwene ũvuku wʼonthe wa mwĩĩ’ nĩkũtetheeasya andũ ma mũsyĩ maikakwatwe nĩ mowau angĩ maingĩ. Mowau maingĩ maetawe nĩ ĩko ya mwĩĩ. Kwa ngelekanyʼo, sũanĩa ĩũlũ wa kũnywʼa sikala. Kũnywʼa sikala nĩkwanangaa mavũi, kũkathũkya nzeve, kũkatuma ngũa inyunga naĩ, na nĩkũetae mowau. Andũ milioni mbingĩ nĩmakusaa kĩla mwaka nũndũ wa kũnywʼa sikala. Kwasũanĩa; takeka andũ asu onthe nĩmeevathanie na kĩmanyĩo kĩu ‘kĩvukasya mwĩĩ,’ mayĩthĩwa maawaa na kũkwʼa!

16, 17. (a) Nĩ mwĩao wĩva Yeova wanengete Aisilaeli ũla wamasiĩanĩaa na mowau mana? (b) Mwolooto ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 23:12, 13 ũtonya kũtũmĩka ata nthĩnĩ wa mĩsyĩ yonthe?

¹⁶ Kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩngĩ. Myaka ta 3,500 mĩvĩtu, Ngai nĩwanengie Aisilaeli mĩao ya kũmatetheesya nthĩnĩ wa ũthaithi, na nthĩnĩ wa maũndũ ala meekaa kĩla mũthenya. Mĩao ĩsu nĩyamatetheeasya kwĩsiĩanĩa na mowau, nũndũ nĩyamaeleetye maũndũ mana ma vata ĩũlũ wa ũtheu. Ũmwe katĩ wa mĩao ĩsu wonanĩtye ũndũ Aisilaeli maaĩle kwĩka mamina kwĩtethya. Ĩla mũndũ wenda kwĩtethya aaĩle kũthi nza wa vala andũ mambĩte maeema. Amina kwĩka ũu aaĩle kũvwʼĩka kyoo kyake nĩ kana ndakavukye vandũ vau andũ mekalaa. (Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 23:12, 13) O na vala ũtao ũsu nĩ wa tene, no ũtũmĩke ĩvindanĩ yĩĩ. Ũmũnthĩ andũ aingĩ nĩmawaaa na makakwʼa nũndũ maiũatĩĩaa.a

¹⁷ Kwosana na mwolooto ũla wĩ nthĩnĩ wa mwĩao ũsu wanengetwe Aisilaeli, kĩthambĩo na kyoo syaĩle kwĩthĩwa syĩ ntheu mavinda onthe, o na ethĩwa syĩ nyũmba nthĩnĩ kana syĩ nza. Kyoo kyeethĩwa kĩte kĩtheu na kĩte kĩkunĩke nesa, ngi ikaumaa vo na iinyaĩĩkya kĩla vandũ, nginya o na lĩunĩ, tũsamũ tũla tũetae mowau. Ũndũ ũngĩ nĩ kana andũ aima na syana, onthe maĩle kũthamba moko mauma kyoonĩ. Maema kwĩka ũu makuaa tũsamũ tũla tũetae mowau. Ndakĩtalĩ ũmwe kuma nthĩ ya France aisye kana kũthamba moko nĩ ĩmwe katĩ wa nzĩa ila nzeo vyũ sya kwĩsiĩanĩa na mowau ma ĩvu, ma kĩthũi, na ma kĩkonde.

18, 19. Nĩ maũndũ meva tũũthuthwʼa twĩke nĩ kana twĩthĩwe na mĩsyĩ mĩtheu o na ethĩwa twĩkalaa kũndũ kwĩ ũkya?

¹⁸ Vai nzika kana ti ũndũ wĩ laisi kwĩkalya mũsyĩ waku wĩ mũtheu ethĩwa wĩkalaa kũndũ kwĩ ũkya, na mũno mũno ethĩwa andũ ma ku mayonaa ũtheu wĩ wa vata. O na vailyĩ ũu, nũseo kwĩkalya mũsyĩ waku wĩ mũtheu. Kũthooa savunĩ, kũmantha kĩwʼũ, na kũtata kwĩkalya mũsyĩ wĩ mũtheu kwĩ laisi kwĩ kũthooa ndawa kana kũĩva mbĩlũ sya sivitalĩ. Kũthamba kĩla mũthenya nĩkũtonya kũũsiĩanĩa na mowau. Syana nĩsyaĩle kũthambwʼa, nũndũ kana keethĩwa na kĩko nĩkakwatangawa nĩ ngi, na no itume kawaa. Ndũkaeke ngi ikwatange kana kaku kana ikwatange lĩu. Ngi syĩthĩawa na ĩko yingĩ na ninyaĩĩkasya mowau. Kũtwʼĩlanga mata nthĩ o nakwʼo nĩkũtonya kũnyaĩĩkya mowau. Takataka waĩle kwĩnzĩwa nthĩ kana ũkavĩvwʼa.

¹⁹ O na ethĩwa atũi maku ti atheu, ĩkalya nyũmba na nza yaku syĩ ntheu. Ndũkaeke syana, indo, kana ngitĩ imĩange ku kwʼonthe. O na syana ila nini nĩsyaĩle kũmanyĩwʼa kũtũmĩa kyoo. Ĩndĩ o na ethĩwa syĩthi kĩthekanĩ, nĩsyaĩle kũmanyĩwʼa kũvwʼĩka kyoo syamina kwĩtethya. Iatũ ila mũndũ wathi nasyo kyoonĩ ndaĩle kũlika nasyo nyũmba. Kĩwʼũ nĩkyaĩle kũsũvĩwa kĩikalike kĩko. Andũ ta milioni ilĩ nĩmakusaa kĩla mwaka kumana na mowau ala maetawe nĩ kĩwʼũ kĩthũku, na mũsyĩ kwĩthĩwa ũte mũtheu.

20. Naaũ maĩle kũĩkĩĩthya kana mũsyĩ nĩ mũtheu?

²⁰ Nĩ kana mũsyĩ wĩthĩwe wĩ mũtheu, andũ onthe ala me mũsyĩ ũsu nĩmaĩle kũtetheanĩsya. Kĩveti kĩmwe kya Kenya kĩ na syana nyanya kyaisye: “Syana syakwa syonthe nĩsyĩthĩawa syĩsĩ kĩla syaĩle kwĩka.” Mũsyĩ mũtheu nũmaeteae ndaĩa ala mekalaa vo. Andũ ma Spain me nthimo yaasya: “Ti lasima mũndũ eethĩwa e ngya, akethĩwa na kĩko.” O na ethĩwa mũndũ ekalaa nyũmba ĩilyĩ ata, ũtheu nũtetheeasya andũ ma mũsyĩ maikakwatwe nĩ mowau.

KŨTAVWʼA NDETO SYA KŨTWĨKĨA VINYA NĨKŨTUMAA TWAĨLYA MAŨNDŨ

21. Kwosana na ĩandĩko ya Nthimo 31:28, nĩ kyaũ kĩtonya kũete ũtanu nthĩnĩ wa mũsyĩ?

²¹ Ĩvuku ya Nthimo yaĩtye ũũ ĩũlũ wa mũndũ mũka mwaĩlu: ‘Syana syake nĩsyũkĩlaa, na kũmwĩta mũathime; o na mũũme wake, nũmũtaĩaa.’ (Nthimo 31:28) Nĩ ĩndĩĩ wĩla kũmũtavya mũndũ wa mũsyĩ ndeto sya kũmwĩkĩa vinya kwondũ wa ũndũ mũseo wĩkĩte? Vai mũndũ ũtendaa kũtavwʼa ndeto ta isu sya kũmwĩkĩa vinya ĩla weeka ũndũ mũseo. Ndeto ta isu nitumaa kĩveti kĩmanya kana mũũme nũtanĩthawʼa nĩ ũndũ kĩkaa maũndũ na kĩthito, na ũndũ kĩthĩnĩkĩaa mũsyĩ woo. O na nĩkĩmanyaa kana mũũme ndavũthasya kĩanda kyakyo. (Nthimo 15:23; 25:11) Nĩ ũndũ wĩthĩawa wĩ mũseo ĩla kĩveti kyatavya mũũme ndeto nzeo sya kũmwĩkĩa vinya nũndũ wa wĩa ũla ũtethasya e mũsyĩ kana ĩla wĩ nza. Syana nasyo nitanaa ĩla asyai maitavya ndeto nzeo nũndũ wa kĩthito kyasyo ĩla syĩ mũsyĩ, sukulu, na kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. Vate nzika kũtũnga mũvea nĩkũtumaa maũndũ maseũva. Kwasya, “Nĩ mũvea” ti ũndũ wĩ vinya, ĩndĩ nĩ ndeto itonya kũmathangaasya mũno andũ ma mũsyĩ.

22. Nĩ kyaũ kyendekaa nĩ kana mũsyĩ ‘ũlũlũmĩĩlwʼe,’ na ũu ũtonyeka ata?

²² Vai nzika kana kũũngamĩa mũsyĩ kũi laisi. Ũu ti kwasya kana ũndũ ũsu ndũtonyeka. Nthimo ĩmwe yĩ Mbivilianĩ yaasya: “Kwondũ wa ũĩ nyũmba nĩyakawa; na kwondũ wa ũmanyi nĩlũmawʼa.” (Nthimo 24:3) Andũ onthe ma mũsyĩ no methĩwe na ũĩ na ũmanyi meekĩa kĩthito kya kwĩmanyĩsya kĩla Ngai wendaa na meeka kwenda kwake kĩla ĩvinda. Kĩthito nĩkyendekaa nĩ kana mũsyĩ wĩthĩwe na ũtanu!