We Yesũ nĩ Ngai?

ANDŨ aingĩ monaa ũmanyĩsyo wa Ũtatũ wĩ “ũmanyĩsyo ũla wa vata vyũ ndĩninĩ ya Kĩklĩsto.” Kwosana na ũmanyĩsyo ũũ, Asa, Mwana, na veva mũtheu nĩ Ngai ũmwe. Mũthembi wĩtawa John O’Connor awetie ũũ ĩũlũ wa Ũtatũ: “Nĩtwĩsĩ kana nĩ ũmanyĩsyo wĩ vinya mũno, na ũte laisi kũeleeka.” Nĩkĩ ũmanyĩsyo wa Ũtatũ wĩ vinya mũno kũeleeka?

Ĩvuku yĩmwe yĩtawa The Illustrated Bible Dictionary nĩyĩwetete kĩtumi kĩmwe. Yĩineenea ĩũlũ wa Ũtatũ, ĩvuku yĩu yaĩtye atĩĩ: “Ti ũmanyĩsyo umanĩte na Mbivilia nũndũ vai maandĩko maeleetye ĩũlũ wawʼo Mbivilianĩ.” Na nũndũ Ũtatũ “ti ũmanyĩsyo umanĩte na Mbivilia,” ala maũĩkĩĩaa nĩmatataa kũmantha maandĩko maũkwatĩte mbau, kana o na makavĩndũa maandĩko amwe nĩ kana mosane nawʼo.

Ve Ĩandĩko Yĩkwatĩte Ũtatũ Mbau?

Ĩandĩko yĩmwe yĩla yĩtũmĩawa naĩ mavinda maingĩ nĩ Yoana 1:1. Mbivilianĩ ya King James Version, mũsoa ũsu waĩtye atĩĩ: “Mwambĩlĩlyonĩ kwaĩ Ndeto, na ĩla Ndeto yaĩ vamwe na Ngai [Kĩkiliki, ton the·onʹ], na ĩla Ndeto yaĩ Ngai [the·osʹ].” Mũsoa ũsu ũtũmĩĩte ndeto ilĩ sya Kĩkiliki ila syumanĩte na ndeto ĩngĩ ya Kĩkiliki ĩla nĩ the·osʹ (ngai). Ndeto ya mbee nĩ the·onʹ na ĩatĩĩe nthoo ĩno, ton (kĩthyomonĩ kya Kĩkiliki nthoo ĩno ĩtũmĩawa kwonanyʼa kĩndũ kĩna kana mũndũ mũna wĩsĩkĩe). Na vaa ndeto the·onʹ yĩonanyʼa Ngai Mwene Vinya Wʼonthe. Ndeto ya kelĩ nĩ the·osʹ na ĩandĩkĩtwe yĩ yoka ĩte na nthoo ĩsu. Yo nĩvatonyeka nthoo ĩsu ĩkethĩwa yeekie kũla?

Ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Yoana yaandĩkiwe na kĩthyomo kya Koine kana Kĩkiliki kĩla kyeesĩkĩe mũno, na kĩthyomo kĩu kyaĩ na mĩao mĩna yakonetye kũtũmĩa nthoo ĩla ĩtũmĩawa kwonanyʼa kĩndũ kĩna kana mũndũ mũna wĩsĩkĩe. Mũsomi wa maũndũ ma Mbivilia wĩtawa A.  T. Robertson aisye kana ethĩwa nthĩnĩ wa sendenzi ndeto ĩla ĩkũelewʼa (subject), na ndeto ĩla ĩkũelesya ndeto ĩsu ya mbee (predicate), syelĩ syĩ na nthoo ĩsu ya Kĩkiliki, ũu nĩkwonanyʼa kana ndeto isu syelĩ nivwʼanene, na kĩla ĩmwe no ĩtũmĩwe vandũ va ĩla ĩngĩ. Kwa ngelekanyʼo, Robertson atũmĩĩte Mathayo 13:38, kũelesya ũndũ ũsu. Ĩandĩko yĩu yaĩtye: “Nawʼo mũũnda [Kĩkiliki, ho a·grosʹ] nĩ nthĩ [Kĩkiliki, ho koʹsmos].” Kwĩthĩwa ndeto isu syelĩ syĩ na nthoo ya Kĩkiliki ho (ĩla nĩ mũthemba ũmwe wa nthoo ya Kĩkiliki ĩla yonanasya kĩndũ kĩna kana mũndũ mũna wĩsĩkĩe), nĩ kwonanyʼa kana nthĩ noyo mũũnda.

Nao nata ethĩwa ndeto ĩla ĩkũelewʼa yĩ na nthoo ĩsu, ĩndĩ ndeto ĩla ĩkũmĩelesya ndĩ nayo, o tondũ vailye Ĩandĩkonĩ ya Yoana 1:1? Mũsomi ũmwe wĩtawa James Allen Hewett atũmĩie ĩandĩko yĩu ta ngelekanyʼo na asya atĩĩ: “Yĩla vekala ũu, ũndũ ũsu wonanasya kana ndeto ĩsu ĩkũelewʼa, na ndeto ĩla ĩkũmĩelesya, iivwʼanene, iyĩanene, o na ĩmwe ndĩsa kũtũmĩka vandũ va ĩla ĩngĩ.”

Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu nesa, Hewett atũmĩĩte 1 Yoana 1:5, yĩla yaĩtye: “Ngai nĩ kyeni.” Kwa Kĩkiliki “Ngai” nĩ ho the·osʹ, na ndeto ĩsu yĩ na nthoo ĩla ĩtũmĩawa kwonanyʼa kĩndũ kĩna kana mũndũ mũna wĩsĩkĩe (ho). Ĩndĩ, kwa Kĩkiliki, ndeto kyeni nĩ phos, na ndĩ na nthoo ĩsu. Hewett aendeee kwasya atĩĩ; “Mũndũ no asye kana . . . Ngai nĩ kyeni; ĩndĩ ndesa kwasya kana kyeni nĩ Ngai.” Ngelekanyʼo ingĩ ta ĩsu syĩ nthĩnĩ wa Yoana 4:24, yĩla yaĩtye, “Ngai nĩ veva,” na 1 Yoana 4:16, yĩla yaĩtye, “Ngai nĩ wendo.” Mĩsoanĩ ĩsu yelĩ, ndeto ĩla ĩkũelewʼa (Ngai), yĩ na ĩla nthoo, ĩndĩ ndeto ila syĩkũmĩelesya ila nĩ “veva” na “wendo,” syĩi na nthoo ĩsu. Kwoou ndeto “veva” na “wendo,” iyĩsa kũtũmĩka kũũngamĩa Ngai. Mĩsoa ĩsu ndĩsa kwonanyʼa kana “veva nĩ Ngai,” na kana “wendo nĩ Ngai.”

“Ĩla Ndeto” Nũũ?

Asomi aingĩ ma Kĩkiliki vamwe na aalyũli aingĩ ma Mbivilia nĩmetĩkĩlĩte kana ĩandĩko ya Yoana 1:1 ĩyĩeleasya “ĩla Ndeto” nũũ, ĩndĩ yĩeleasya nguma yake kana ũndũ ũilye. Mũalyũli ũmwe wa Mbivilia wĩtawa William Barclay aĩtye atĩĩ: “Nũndũ [mũtũmwa Yoana] ndatũmĩĩte nthoo ĩla ĩtũmĩawa kwonanyʼa kĩndũ kĩna kana mũndũ mũna wĩsĩkĩe (ho) mbee wa theos, ũu wĩonanyʼa kana ekĩte o kũelesya ndeto ĩsu . . . Yoana ndonanĩtye kana ĩla Ndeto nĩwĩanene na Ngai. O kwa ũkuvĩ, ndekwasya kana Yesũ aĩ Ngai.” O na Mũsomi ũngĩ wĩtawa Jason David BeDuhn aĩtye: “Kĩthyomonĩ kya Kĩkiliki mũndũ alea kũtũmĩa nthoo ĩsu (ho) mbee wa ndeto theos nthĩnĩ wa sendenzi ta ĩla yĩ kalungunĩ ka mũthya ĩandĩkonĩ ya Yoana 1:1, asomi maeleawa kana eweta ‘ngai’ o na ethĩwa nĩ yĩva. . . . Kwĩthĩwa nthoo ĩsu ĩte vo nĩ kwonanyʼa kana theos yĩ kĩvathũkanyʼo na ho theos, o tondũ ‘ngai’ yĩ kĩvathũkanyʼo na ‘Ngai.’” BeDuhn aendeee kwasya atĩĩ: “Nthĩnĩ wa Yoana 1:1, ĩla Ndeto ti we Ngai Mwene Vinya Wʼonthe, ĩndĩ nĩ ngai, kana kyũmbe kya veva o tondũ Ngai ne veva.” Mũsomi ũngĩ wĩtawa Joseph Henry Thayer, ũla waĩ mũalyũli wa Mbivilia ya American Standard Version o nake aisye atĩĩ: “Ndeto Logos [kana, Ndeto] ailye ta Ngai, ĩndĩ we mwene ti we Ngai.”

Yo kũmanya ũndũ Ngai ũilye nĩ ũndũ wĩ vinya mũno? Yesũ ndonaa ũu. Ĩvinda yĩmwe aimũvoya Ĩthe wake, Yesũ nĩwoonanisye kĩvathũkanyʼo kĩla kĩvo katĩ wake na Ĩthe wake. Aisye atĩĩ: “Na thayũ wa tene na tene nĩwʼo ũũ, maendeee kũkwata ũmanyi ĩũlũ waku, Ngai ũla wa wʼo weka, na ĩũlũ wa ũla wamũtũmie, nake nĩ Yesũ Klĩsto.” (Yoana 17:3) Twamũĩkĩĩa Yesũ, na twaelewa momanyĩsyo ma Mbivilia ala me ũtheinĩ vyũ, tũkamũnengae ndaĩa ĩla ĩmwaĩlĩte e Mwana wa Ngai. O na ĩngĩ, tũkamũthaithaa Yeova nũndũ nĩwe “Ngai ũla wa wʼo weka.”