Ĩyũmbanyʼe Kwondũ wa Mawũmũ Ala Ũtonya Kũkomana Namo
“Nĩnatwie kũeka kũnywʼa sikala nĩsũvĩe ũima wa mwĩĩ wa kana kaitũ, kala kaĩ kanasyawa o mĩtũkĩ. Na nũndũ wa ũu nĩnombĩĩie ũvano nyũmbanĩ yitũ waandĩkĩtwe, ‘Ndũkanywʼĩĩe Sikala Vaa.’ Ĩndĩ o na ĩsaa yĩmwe yĩtavĩtĩte, nĩnakwatiwe nĩ wendi wa kũnywʼa sikala na ũu watuma nosa sikala, namĩkwatya, na namĩnywʼa.”—Yoshimitsu, kuma Japan.
OO tondũ ngewa ya Yoshimitsu ĩkwonanyʼa, mavinda maingĩ yĩla mũndũ ũkwenda kũeka sikala, nũkomanaa na mawetu. O na ĩngĩ, ũkunĩkĩli wĩonanyʼa kana andũ 90 kwa 100 ala mendaa kũeka sikala nĩmaemawa na maisyokea kĩmanyĩo kĩu. Kwoou weeyũmbanĩsya nesa mawetu ala matonya kumĩla yĩla ũkwenda kũeka sikala, ũkeethĩa nĩ laisi mũnango kwaku kũkĩlya vinya kĩmanyĩo kĩu. Nĩ mawetu amwe meva andũ aingĩ makomanaa namo?
Waũni wa sikala: Mavinda maingĩ wendi wa kũnywʼa sikala wĩthĩawa wĩ mwingĩ mĩthenyanĩ ĩtatũ ya mbee kũma yĩla mũndũ wanywʼa sikala yake ya mũthya. Ĩndĩ wendi ũsu nĩwambĩĩaa kũoleka ĩtina wa syumwa ta ilĩ. Mũndũ ũmwe wanyusaa sikala aĩtye atĩĩ: “Ĩvindanĩ yĩu wendi ũsu wũkaa ũithela, ndwĩkalaa kwa ĩvinda yĩasa.” O na nĩvatonyeka ĩtina wa myaka kauta ũkakwatwa nĩ wendi ũsu ĩngĩ. Na veethĩwa ũu, ndũketĩkĩle wendi ũsu ũtume ũsyokea sikala. Eteela ndatĩka ta itano ũu ivĩte na wendi ũsu nũũthela.
Mathĩna ma mwĩĩ: Mĩthenyanĩ ya mbee andũ aingĩ maeka sikala, nĩmakothaa kũombosya mũno, kĩlĩko kyoo nĩkĩkothaa kũtangatanga , na nĩmongelaa kĩlo na mĩtũkĩ. Na o na nĩvatonyeka makakwatwa nĩ kyalya, kwĩwʼaa mainyeewa, kũnyala mũno, kũkooa, na nũndũ wa kũlea kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo mayĩkalaa maithata, kana o na mavinda angĩ makethaa makwʼĩte ngoo. Ĩndĩ mathĩna maingĩ katĩ wa asu nĩmathelaa ĩtina wa katĩ wa syumwa inya nginya thanthatũ.
Ve maũndũ mana ũtonya kwĩka makaũtetheesya ĩvindanĩ yĩu yũmũ. Kwa ngelekanyʼo:
● No wongelange ĩvinda yĩla ũtũmĩaa kũkoma.
● No ũtate kũnyusaa kĩwʼũ kingangĩ kana kĩwʼũ kya matunda, na ũitata kũĩsaa malĩu matonya kwaka mwĩĩ waku.
● No ũtate kwĩkaa masoesi mũnango, ĩndĩ kwa kĩthimo kĩla kyaĩle.
● Na yĩla ũũveva, kũnaa visa wone ũndũ ũũkusya nzeve ĩtheete mavũinĩ maku.
Maũndũ matonya kũkũamũkĩsya wendi wa kũnywʼa sikala: Aa nĩ maũndũ wĩkaa kana ũndũ wĩwʼaa ũkatũma wĩthĩwa na wendi ũsu. Kwa ngelekanyʼo, nĩvatonyeka ũkethĩwa wanyusaa sikala kaingĩ yĩla ũũnywʼa kĩndũ kĩna. Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, waeka sikala, ĩvathanae vyũ na kĩndũ kĩu wanyusaa kĩtonya kũkũamũkĩsya wendi ũsu. Na ĩtina wa ĩvinda ũkatanĩaa kũnywʼa syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo ũteũkwatwa nĩ wendi wa sikala.
Ĩndĩ ũwʼo nĩ kana mũndũ no ekale na wendi ũsu kwa ĩvinda yĩasa o na ĩtina wa nicotine kũthela vyũ mwĩĩnĩ. Torben, ũla tũwetie vau mwambĩĩonĩ aĩtye: “Myaka ĩkũmi na kenda nĩyavĩtĩte kuma naeka kũnywʼa sikala, ĩndĩ neewʼaa nditatĩka kũmĩnywʼa yĩla ngũnywʼa kaawa.” Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ndũkakwʼe ngoo. O na kau ve maũndũ mana twĩkaa makatuma twĩthĩwa na wendi wa kũnywʼa sikala, wendi ũsu nũthelaa o ũndũ ĩvinda yĩendeee kũvĩta na mũthya ũithela vyũ.
Ĩndĩ ethĩwa wanyusaa sikala yĩla ũũnywʼa ũkĩ, ũtonya kũtetheka ata? Yĩla ũendeee kwĩkĩa kĩthito ũeke kũnywʼa sikala, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa ũĩ ũkevathana na ũkĩ na kũndũ kũla ũkĩ ũtesawa. Na kĩtumi nũndũ mavinda maingĩ andũ masyokeaa sikala yĩla meũnywʼa ũkĩ. Nĩkĩ tũkwasya ũu?
● O na kĩthimo kĩnini mũno kya ũkĩ no kĩtume mũndũ atanĩa mũnango kũnywʼa sikala
● Yĩla andũ meũnywʼa ũkĩ me vamwe, mavinda maingĩ mekaa ũu mainywʼa sikala.
● Yĩla mũndũ wanywʼa ũkĩ yĩthĩawa yĩ vinya kwake kwĩka motwi kwa nzĩa ya ũĩ na ũyĩthĩa ti laisi kwĩsiĩa. Na nĩkyo kĩtumi Mbivilia yaĩtye: ‘Mbinyu nĩvetaa ũmanyi.’—Osea 4:11
Atindanyʼa: Nyuva kwa ũĩ andũ ala ũtindanyʼa namo. Kwa ngelekanyʼo, ĩvathane na andũ ala manyusaa sikala kana ala matonya ũkũthokya mũnywʼe sikala vamwe. O na ĩngĩ, ĩvathane na andũ matonya kũũtũla ngoo kana ũkũthekeea aĩ nũndũ nũenda kũeka sikala.
Mathĩna ma ngoo na kĩlĩko: Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe woonanisye kana andũ elĩ katĩ wa atatũ, ala masyokeaa kũnywʼa sikala nĩmakothaa kwĩthĩwa na mesilya maingĩ na nĩmambĩĩaa kũthata na mĩtũkĩ ĩvinda ĩkuvĩ matanamba kũsyokea kĩmanyĩo kĩu. Ethĩwa ũndũ mũna ũtumaa ũkwatwa nĩ wendi wa kũnywʼa sikala nĩwaumĩla, tata ũndũ ũtonya welelũkye kĩlĩko kyaku kĩikasũanĩe o kũnywʼa sikala. Na nĩ kana wĩke ũu, no wĩke maũndũ ta kũnywʼa kĩwʼũ, kũtanyuka sitingamu, kana o kũthi ndembea. Usũasya kĩlĩko kyaku na maũndũ maseo na ma kwaka. Na no wĩke ũu kwa kũmũvoya Ngai aũtetheesye kana kwa kwosa ĩvinda ũsome ndeto yake Mbivilia.—Savuli 19:14.
Mosũanĩo ala Waĩle Kwĩvathana Namo
● Nĩkusya o savalĩ ũmwe tũ.
Ũwʼo Wa Maũndũ: Ĩkusya o yĩmwe ya sikala no yumye nicotine ĩtoetye kũthũkũma nthĩnĩ wa nusu ya ũtalo wa tũsamũ tũla twĩthĩawa kĩlĩkonĩ tũkusasya nicotine kwa masaa atatũ. Na mavinda maingĩ kĩu kĩtumaa mũndũ eka kũsyokea sikala vyũ.
● Kũnywʼa sikala no kũndetheesye kũola mesilya.
Ũwʼo Wa Maũndũ: Ũkunĩkĩli wonanasya kana syũki ya sikala (nicotine) yĩkaa kwongeleela mesilya ala mũndũ wĩ namo. Kĩla kĩtumaa mũndũ wa sikala ona ta ĩmũtetheeasya kũola mesilya, mũno mũno, no ũndũ wa kwĩthĩwa mathĩna ala wĩwʼaa atamĩnywʼĩte nĩmaolekaa kwa kavinda amina kũmĩnywʼa.
● Vau nĩvikĩte ndyamba kũeka sikala.
Ũwʼo Wa Maũndũ: Kwĩthĩwa na woni ũtaĩle no kũtume mũndũ akwʼa ngoo. Mbivilia yaasya: “Ethĩwa nũnyalaa mũthenya wa thĩna, vinya waku nĩ mũnini.” (Nthimo 24:10) Kwoou ĩvathane na woni ũtaĩle wa kana ndũtonya kũsinda kĩmanyĩo kĩu. Mũndũ wʼonthe o na wĩva ũla ũkwenda kũeka kũnywʼa sikala, na ũkũatĩĩa myolooto ĩtonya kũmũtetheesya eke ũu ta ĩla twoona ĩkasetinĩ yĩĩ no avote kwĩka ũu.
● Nyie nditonya kũmĩanĩsya na mathĩna ala mangwatĩte nũndũ wa kũeka sikala.
Ũwʼo Wa Maũndũ: Ĩĩ nĩ wʼo tũiũlea, mathĩna ala maumĩlaa mũndũ aeka sikala mayĩthĩawa me laisi, ĩndĩ nĩmaolekaa ĩtina wa syumwa mbũthũ. Kwoou, lũmanyʼa na ũtwi waku. Na ethĩwa wendi wa kũnywʼa sikala nĩwasyoka ĩtina wa myei kana myaka kauta, ndũkamake, wendi ũsu ndũema kũthela, na o na no ũthele ĩtina wa ndakĩka o mbũthũ. Ndũema kũthela waendeea kwĩsiĩĩa vyũ ndũkakwatye sikala ĩngĩ.
● Nĩ na thĩna wa kĩlĩko.
Ũwʼo Wa Maũndũ: Ethĩwa nũendeee kũiitwa ũwau mũna wa kĩlĩko ta kũkwʼa ngoo kana o ũwau ũngĩ, kũlya ndakĩtalĩ waku aũtetheesye kũeka sikala. Na nĩvatonyeka akatwʼa kũũvĩndũĩa ũiiti nĩ kana aũtetheesye kũolanga mathĩna ala matonya kwĩthĩwa maetetwe nĩ kũnywʼa sikala.
● Ngaeka na ndyĩsa kũsyokea sikala ĩngĩ, no nĩtũlĩke ngoo mũno.
Ũwʼo Wa Maũndũ: O tondũ vethĩawa kwa andũ aingĩ, yĩla mũndũ ũkwenda kũeka kũnywʼa sikala no eyĩthĩe asyokeie kĩmanyĩo kĩu. Ĩndĩ ũu ti kwonanyʼa kana nũemetwe vyũ. Endeea na kwĩkĩa kĩthito nĩ kana wĩanĩsye ũtwi waku. Kwĩyĩthĩa ũkusisye sikala ĩngĩ ti kwonanyʼa nĩwasindwa. Kũmĩsyokea vyũ nĩkwʼo kũsindwa, na nĩkwʼo kũtonya kũũtũla ngoo. Kwoou waĩle kũendeea kũtata ĩngĩ na ĩngĩ kũeka, na mũthya ũkavota kũsinda kĩmanyĩo kĩu vyũ.
Kwavindĩĩsya ngelekanyʼo ya Romualdo, ũla wanywʼĩte sikala kwa myaka 26 na yu ũminĩte myaka mbee wa 30 kuma aeka. Aielesya aĩtye atĩĩ: “O na ndililikana nĩ mavinda meana nasyokeie kũnywʼa sikala. Na o kĩla ĩvinda nasyokea kĩmanyĩo kĩu kĩthũku, neewʼaa nakwʼa ngoo mũno na ndyĩwa ndaĩlĩte. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩnatwie vyũ kwĩthĩwa na ũnyanya mũseo vamwe na Yeova Ngai na nĩnamũkũlilye mavinda maingĩ mboyanĩ andetheesye na mũthya nĩnakĩlilye vinya kĩmanyĩo kĩu.”
Kĩlungu kya mũthya ĩkasetinĩ yĩĩ nĩkĩũneenea maũndũ angĩ meana ũna matonya kũũtetheesya wĩthĩawe wĩ mũtanu ĩtina wa kũeka sikala.
[Ĩsandũkũ/Visa]
KĨLAIKŨ KĨTHĨAWA KĨ KĨTHŨKU O NA ETHĨWA KĨTŨMĨWA ATA
Kĩlaikũ nĩkĩtũmĩawa kwa nzĩa mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. O na syĩndũ ĩmwe ĩseũvĩtwʼe na kĩlaikũ nitesawa ndukanĩ sya kũta malĩu ala makaa mĩĩ na ndawa ila ĩseũvawʼa na mĩtĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Ngwatanĩo ya Nthĩ Yonthe ya Ũiiti (WHO) yaĩtye: “O na kĩlaikũ kĩkethĩwa kĩtũmĩwa kwa nzĩa yĩva no kĩetae mũndũ mathĩna matonya kũtuma asya thayũ wake.” Mũndũ no akwʼe kumana na mowau maetawe nĩ kĩlaikũ, ta kwa ngelekanyʼo, kanza kana mowau angĩ makonanĩtye na ngoo. Sikala no ĩtume kana kasyawa kena mathĩna ma mwĩĩ ethĩwa inya wako nũnanyusaa sikala e mũito. Nĩ syĩndũ ĩmwe ta syĩva ĩseũvĩtwʼe na kĩlaikũ?
Bidis: Ii nĩ sikala nini ilingawa na moko, na mũno mũno inyusawa nthĩ sya Asia. Na syũki ya sikala ya mũthemba ũũ yumasya mũae mwingĩ, nzeve mbingĩ ya carbon monoxide, na ĩmilaa mũno kwĩ sikala ila ikothaa kũtũmĩwa nĩ andũ aingĩ.
Cigars: Ũũ wĩthĩawa wĩ mũsokoto wa kĩlaikũ ũlingĩtwe na ĩtũ ya kumbatũ kana ĩthangũ yĩseũvĩtwʼe na kumbatũ. Sikala ĩĩ yĩthĩawa yĩ kĩvathũkanyʼo na sikala ingĩ nũndũ mũndũ no amĩkusye o na ĩte ngwatye na aimilwa.
Sikala syĩtawa kreteks kana clove: Ii nĩ sikala syĩthĩawa iseũvĩtwʼe na kĩlaikũ na kĩvulanĩtwʼe na ũsyao wa mũtĩ wĩtawa clove. Kĩlaikũ nĩkyo kĩthĩawa kĩ kingangĩ mũsokotonĩ wa sikala ĩsu. Sikala sya mũthemba ũũ syumasya mũae mwingĩ, nzeve ya carbon monoxide, na imilaa mũno kwĩ sikala ila itũmĩawa nĩ andũ aingĩ.
Kĩko: Kũnywʼa kĩlaikũ ũitũmĩa kĩko kũyĩsa kũũsiĩĩa ndũkakwatwe nĩ mathĩna, nũndũ kwĩka ũu no kũtume mũndũ akwatwa nĩ kanza na mowau o ala makwataa andũ nũndũ wa sikala.
Mbakĩ: Mũndũ no anyenye kana akanyungĩa mbakĩ. Mbakĩ ĩmwe ĩtũmĩawa isionĩ sya Southeast Asia yĩtawa gutkha. Yĩla mũndũ wamĩnyenya, kumbatũ ũla ũmilaa (nicotine) wĩ nthĩnĩ wayo nũlikaa nthakamenĩ na ũinyaĩĩka mwĩĩnĩ. Vai kĩvathũkanyʼo kya mbakĩ na kĩlaikũ nũndũ no yĩetee mũndũ mathĩna o ala ala mũndũ ũkwatawa nĩ mo nũndũ wa sikala.
Water pipes (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Ĩĩ nĩ nzĩa ĩngĩ ĩtũmĩawa kũkusya kĩlaikũ, vala syũki yakyo yambaa kwĩsĩlwʼa mũtũnginĩ wa kĩwʼũ yĩtanavika kanywʼa. Ĩndĩ kwĩsĩlya syũki ya kĩlaikũ kĩwʼũnĩ kũyĩsa kũola sumu kana syĩndũ ingĩ syĩthĩawa syũkinĩ yĩu ila ĩtumaa mũndũ akwatwa nĩ kanza syalika mavũinĩ.
[Ĩsandũkũ/Visa]
ŨNDŨ ŨTONYA KŨTETHEESYA MŨNDŨ AEKE SIKALA
● Ĩthĩwa na woni ũla waĩle. Mũtũngĩe mũvea na ũimũkatha nũndũ wa kĩthito kĩla wĩthĩĩtwe ayonanyʼa vandũ va kũmũtetya. Kũmwĩa, “Nĩnĩsĩ kana no ũvote kũeka kũnywʼa sikala watata ĩngĩ.” kwĩ kavaa kwĩ kũmwĩa, “Kwasisya yu, nĩwasyokea sikala ĩngĩ!”
● Ekeaa kuma ngoonĩ. Tata ũndũ ũtonya ndũkoveee ndeto nthũku ngoonĩ mũndũ ũendeee kũngʼangʼana aeke kũnywʼa sikala ũtonya kũũtavya yĩla ũthatĩte. Matavye ndeto nzeo ta, “Nĩnĩsĩ ti laisi kũekana na kĩmanyĩo kĩĩ, ĩndĩ nĩngũtana noona kĩthito kĩla wĩkĩĩte nĩ kana ũekane nakyo.” Ĩvathane na ndeto ta, “O na kavaa yĩla wanyusaa sikala!”
● Ĩthĩwa wĩ mũnyanya wa wʼo. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.” (Nthimo 17:17) Ĩĩ, ĩthĩwa na wũmĩĩsyo na ũimwonyʼa ũla ũkwenda kũeka sikala kana nũmwendete “ĩndĩ yonthe” o na maũndũ meethĩwa mailye ata.