Yo Kũnywʼa Sikala nĩ Naĩ?

Ũndũ Mbivilia yaasya

Vai vandũ Mbivilia ĩneenete ĩũlũ wa kũnywʼa sikalaa kana nzĩa ingĩ sya kũmĩtũmĩa. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo yĩ na myolooto yonanĩtye kana Ngai ndetĩkĩlasya maũndũ ala matonya kwananga mwĩĩ na maũndũ angĩ mavuku. Myolooto ĩsu ĩtumaa tũmanya kana Ngai onaa kũnywʼa sikala nĩ naĩ na ĩmwe katĩ wa myolooto ĩsu nĩ ĩĩ yĩ vaa ĩtheo:

Kũnenga thayũ ndaĩa. “Ngai [nĩwe] . . . ũnengae andũ onthe thayũ na mĩthũmũ na syĩndũ syonthe.” (Meko ma Atũmwa 17:24, 25) Nũndũ thayũ nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai, tũyaĩle kwĩka ũndũ o na ũmwe ũtonya kũtuma tũkwʼa tene, ta kũnywʼa sikala. Nthĩ yonthe ve mowau maingĩ moaaa andũ na matonya kũsiĩĩwa na katĩ wa asu nĩ ala maumanaa na kũnywʼa sikala.
Kũmwenda mũtũi. “No nginya ũmwende mũtũi waku o ũndũ wĩyendete.” (Mathayo 22:39) Kũkwatya sikala na kwambĩĩa kũmĩnywʼa wĩ vakuvĩ na andũ angĩ kwonanasya kana ndũmendete. Mũndũ aendeea kũnywʼa syũki ya sikala ĩkũnyuwa nĩ mũndũ ũngĩ ethĩawa mũisyonĩ mũnene wa kũkwatwa nĩ mowau mathũku ala makwataa andũ ala manyusaa sikala.
Ve vata wa kwĩkala twĩ atheu. “Mũnengane mĩĩ yenyu yĩthĩwe nthembo yĩ thayũ, ntheu na yĩtĩkĩlĩka kwa Ngai” (Alomi 12:1) “Ekai twĩthesye kumana na kĩla ũvuku wa mwĩĩ na wa veva, nĩ kana twĩthĩwe twĩ atheu vyũ nthĩnĩ wa kũmũkĩa Ngai.” (2 Akolintho 7:1) Kwosana na maandĩko asu twaweta Ngai ndoombĩte andũ manyusae sikala, na eka ũu, vai mũndũ ũnyusaa sikala wĩthĩawa e mũtheu kĩtumi nũndũ mũndũ ũla ũmĩnyusaa na ngenda nũnyusaa sumu wĩthĩawa sikalanĩ ũtonya kwananga mwĩĩ wake mũno.

Ve maũndũ Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa mũndũ kũtũmĩa vangi kana ndawa ingĩ sya kũmila nĩ kana etanĩthye?

Vai vandũ Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa vangi kana ndawa sya kũmila. Ĩndĩ nĩnenganĩte myolooto ĩtonya kũtetheesya mũndũ amanye ũndũ waĩle kũtũmĩa syĩndũ itonya kũmila mũndũ. O vamwe na myolooto ĩla twaweta, vaa ĩtheo ve maũndũ angĩ mũndũ waĩle kũsũanĩa:

Vata wa mũndũ kũtũmĩa nesa ũtonyi wake wa kũsũanĩa. “No nginya ũmwende Yeova Ngai waku . . . na kĩlĩko kyaku kyonthe.” (Mathayo 22:37, 38) “Sũvĩai ilĩko syenyu vyũ.” (1 Vetelo 1:13) Mũndũ ndesa kũsũanĩa maũndũ nesa ethĩwa nũtũmĩaa ũndũ vataĩle syĩndũ sya kũmila na kũthũkya ũvoo andũ aingĩ nĩmainyusaa nginya makavika vandũ ũkethĩa mayĩsa kwĩkala matainywʼĩte. Mũndũ avika vau mavinda maingĩ ekalaa aisũanĩa ũndũ ũtonya kũkwata syĩndũ isu nĩ kana anywʼe kana aitũmĩe vandũ va kũsũanĩa maũndũ matonya kũmũtethya.—Avilivi 4:8.
Vata wa kũatĩĩa mĩao ya silikalĩ. “[Ĩthĩwai mwĩ] ewi kwa silikalĩ na ala me na ũkũmũ.” (Tito 3:1) Nthĩ mbingĩ nĩsyĩthĩawa na mĩao yonanĩtye nesa ũndũ andũ maĩle kũtũmĩa ndawa imwe itonya kũmila. Ethĩwa nĩtũkwenda kũmwendeesya Ngai, no nginya tũatĩĩe mĩao ya silikalĩ.—Alomi 13:1.

Kũnywʼa Sikala na Ũima Waku wa Mwĩĩ

Ngwatanĩo ya Nthĩ Yonthe ya Ũiiti (WHO) yonanĩtye kana kĩla mwaka andũ ta milioni thanthatũ nĩmakusaa nũndũ wa mowau ala maumanaa na kũnywʼa sikala. Na katĩ wa andũ asu andũ mbee wa 600,000 mainyusaa sikala ĩndĩ mawaaa nũndũ wa kũnywʼa syũki kuma sikalanĩ ĩkũnyuwa nĩ mũndũ ũngĩ. Ekai twone mowau ala makwataa mũndũ ũla ũnyusaa sikala vamwe na andũ ala me vakuvĩ nake.

Kanza. Syũki wa sikala wĩthĩawa na kemikoo mbee wa 50 ila itumaa mũndũ awaa kanza. Ĩvuku Encyclopædia Britannica yaĩtye kana andũ maĩkĩĩaa kana syũki wa sikala nĩwʼo “ũtumaa andũ 90 ĩũlũ wa 100 makwatwa nĩ kanza ya mavũi.” Mũndũ ũla ũnyusaa sikala nũtonya kũkwatwa nĩ kanza ya mũnuka, mĩlũkũ, mũmeo, ĩtema, wasyũngũ, na ya mũvuko wa maumao.

Mowau ala makwataa mamutha ma kũveva. Syũki wa sikala no ũtume mũndũ akwatwa nĩ ũwau mamuthanĩ make ma kũveva ta kyambo (pneumonia) na ĩkua. Syana syaendeea kũnywʼa syũki yumĩte sikalanĩ ya mũndũ ũngĩ ũkũmĩnywʼa, nitonya kũkwatwa nĩ ũwau wa asthma, kũkooa, na syũki yĩu no ĩtume mavũi masyo maeka kwĩana na kũthũkũma nesa.

Mowau ma ngoo. Andũ ala manyusaa sikala methĩawa mũisyonĩ mũnene wa kwambatwa nĩ nthakame kũtonya kũtuma mũndũ aanda mwĩĩ kana kũkwʼa mamutha amwe ma mwĩĩ na kũkwatwa nĩ ũwau wa ngoo. Nzeve nthũku yĩtawa Carbon monoxide ĩla yumaa sikalanĩ nĩlikaa mavũinĩ ĩteũsiĩĩwa nĩ kĩndũ na ĩilika nthakamenĩ na ũu ũituma nzeve nzeo yĩtawa oxygen yĩĩvetanga nthakamenĩ ĩsu. Nthakame yatiwa ĩte na oxygen yĩanĩtye ngoo nĩtũmĩaa vinya mwingĩ kũnyaĩĩkya nzeve ĩsu mamuthanĩ ala angĩ ma mwĩĩ.

Kũtuma kana kakwatwa nĩ mathĩna kate kasyae. Mũndũ mũka ũla ũnyusaa sikala e mũito ethĩawa atonya kũsyaa kana ĩvinda yako ya kũsyawa ĩte ĩviku, ke na kĩlo nini, kana mawonzu angĩ ma mwĩĩ ta kwĩthĩwa na kĩlomo kyatũku. Kana kala ke na mathĩna asu nĩkatonya kũkwatwa nĩ mathĩna ma kũveva kana kaikwʼa o na kataminĩte mwaka.

a Kĩlungunĩ kĩĩ twĩneenea kũnywʼa sikala na ngenda na mũndũ ũla ũkwĩka ũu ekĩĩte mbakĩ sikalanĩ, mũtongʼinĩ, na mũvaivũnĩ ta mũvaivũ wa kĩwʼũ. Ĩndĩ myolooto ĩla ĩkũneenewa kĩlungunĩ kĩĩ ĩkonetye kũtanyuka mbakĩ, kũmĩnyungĩa, kana kũmĩnywʼa ũtũmĩĩte sikala ĩtũmĩaa ĩkaa na ĩtaumasya syũki (electronic cigarettes) yĩkĩĩtwe kĩndũ kĩtawa nicotine na syĩndũ ingĩ ta isu.