ĨSOMO YA 3

‘Nĩmausũiwe Nĩ Veva Mũtheu’

Ũndũ kweethĩiwe amanyĩwʼa ma Yesũ metĩkĩwʼa veva mũtheu mũthenyanĩ wa Vendekosito

Kwosana na Meko ma Atũmwa 2:1-47

1. Elesya ũndũ maũndũ meethĩawa mailye mũthenyanĩ wa Mboka ya Vendekosito.

KWAĨ na ũtanu mwingĩ mũno ndũanĩ ya Yelusaleme.a Nĩ kyaũ kyaendeee? Waĩ mũthenya wa Vendekosito, ũla weetawa “mũthenya wa mosyao ma mbee.” (Mot. 28:26) Mũthenya ũsu wasisya ĩkalũnĩ ĩũlũ, waĩ ũtonya kwona syũki yambatĩte kuma kĩthembeonĩ. Na eka ũu, waĩ ũtonya kwĩwʼa Alivai maendeee kwina Savuli syeetawa Aleli (Savuli 113 nginya 118), ila matonya kwĩthwa mainaa kwa nzĩa ya kwĩtĩkĩanĩsya. Kweethĩawa na aeni aingĩ mũno kĩla vandũ ku ndũanĩ. Aeni asu meethĩawa maumĩte kũndũ kũasa mũno ta Elamu, Mesovotamia, Kavatosia, Vondo, Misili, na Lomi.b Mboka ya Vendekosito yeekawa kĩla mwaka, na yeethĩawa mũthyanĩ wa ngetha ya mbaale, ĩvindanĩ o yĩla nayo nganũ yaambĩĩaa kũkethwa. Weethĩawa wĩ mũthenya wa kũtanĩthya mũno.

Mevu yonanĩtye isio ila ala meewie ũvoo mũseo mũthenyanĩ wa Vendekosito ya mwaka wa 33 maumĩte. 1. Isio sya: Livia, Misili, Ethiovia, Vithinia, Vondo, Kavatosia, Yutia, Mesovotamia, Mbaviloni, Elamu, Metia, na Vathia. 2. Ndũa sya: Lomi, Alekisandalia, Memivisi, Andiokia (ya Silia), Yelusaleme, na Mbaviloni. 3. Mokanga: Ũkanga wa Menditelenia, Ũkanga Mwiũ, Ũkanga Mũtune, Ũkanga wa Caspian, na Mũkonyo wa Ũkanga wa Velisia.

YELUSALEME —VALA ŨTHAITHI WA NDĨNI YA AYUTI WATWAĨĨAWʼA

Maũndũ maingĩ ala maeleetwʼe ilungunĩ sya mbee sya ĩvuku ya Meko ma Atũmwa meekĩkie Yelusaleme. Ndũa ya Yelusaleme yaakĩtwe kĩĩmanĩ ĩũlũ, iĩmanĩ ila syaĩ katĩ katĩ wa kĩsio kya Yutia. Yaĩ ta kĩlomita 55 ngalĩ ya wumĩlonĩ wa syũa wa Ũkanga wa Menditelenia. Mwakanĩ wa 1070, mbee wa Klĩsto, Mũsumbĩ Ndaviti nĩwavithũkĩie ngome yaakĩtwe Kĩĩmanĩ kya Saioni ĩũlũ. Nĩwasindie kaũ ũsu na ngome ĩsu yalika mokonĩ make. Ĩtina Aisilaeli nĩmaakie ndũa kũthyũlũlũka ngome ĩsu, ĩla yesie kwĩtwa Yelusaleme, ndũa ĩla nene mbaĩnĩ ya Isilaeli.

Ve kĩĩma kĩngĩ kyaĩ vakuvĩ na Kĩĩma kya Saioni, kyeetawa Kĩĩma kya Molia. Kwosana na mavuku ala maeleasya maũndũ ma tene ma Ayuti, kĩĩmanĩ kĩu nĩvo Avalaamu wendaa kũthembea Isaka myaka ta 1,900 mbee wa maũndũ ala maeleetwe ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa kwĩthĩwa. Ĩtina wa ĩvinda mĩvaka ya ndũa ya Yelusaleme nĩyesie kwaamwʼa yavika Kĩĩmanĩ kya Molia yĩla Solomoni waakie kĩthembeo kya mbee kya Yeova kĩĩmanĩ kĩu ĩũlũ. Ndũanĩ ĩsu nĩvo Ayuti matwaĩĩasya ũthaithi woo na maũndũ angĩ ma kĩla mũthenya.

Ayuti ala mamũkĩaa Ngai nĩmokaa ĩkalũnĩ yĩu mavinda kwa mavinda kuma isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo sya nthĩ nĩ kana mamũthembee Yeova, mamũthaithe, na maitanĩa mboka ila meethĩawa nasyo kĩla mwaka. Meekaa ũu nĩ kana maatĩĩe mwĩao ũũ Ngai wamanengete: “Mavinda atatũ kĩla mwaka aũme maku onthe makookaa mbee wa Yeova Ngai waku vala wĩnyuva.” (Kũt. 16:16) O na ĩngĩ Yelusaleme nĩvo veethĩawa Nzama ya Ayuti, ĩla nĩyo yaĩ koti ũla mũnene wa Ayuti, na kamitii ĩla yathĩnĩkĩaa mavata ma ene nthĩ Ayuti

2. Nĩ maũndũ meva ma ũsengyʼa meekĩkie mũthenya wa Vendekosito ya mwaka wa 33?

² Yu kwakũna visa twĩ kwakya mwaka wa 33, amanyĩwʼa ma Yesũ 120 mombanĩe vandũ nyũmba. Makililye me vau, kweekĩka ũndũ wa ũsengyʼa mũno ũtaĩ wamba kũla myakanĩ ĩla yaatĩĩe. Matataĩĩe nĩmeewie kelele kuma ĩtunĩ “ta wa kĩseve kĩkũuutana na vinya,” kana “kĩseve kĩnene kĩuutanĩte.” (Meko 2:2; Current Kikamba Bible). Wasya ũsu nĩwausũie nyũmbanĩ ĩla moombanĩĩte. Na ĩndĩ ũndũ ũngĩ wa ũsengyʼa weekĩka. Nĩmĩ iilye ta sya mwaki nĩsyaumĩlile na syavũĩla kĩla ũmwe wa amanyĩwʼa asu.c Vau kwa vau, amanyĩwʼa ‘nĩmausũiwe nĩ veva mũtheu’ na mambĩĩa kũneena na ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo! Yĩla amanyĩwʼa ma Yesũ maumie nyũmbanĩ ĩsu, aeni ala mookĩte Yelusaleme nĩmasengʼaa mũno makomana namo, nũndũ yu maĩ matonya kũea ngewa namo. Kĩla ũmwe eewʼaa “maineena kĩthyomo ĩ kyake“!—Meko 2:1-6.

3. (a) Nĩkĩ tũtonya kwasya mũthenya wa Vendekosito ya 33 waĩ wa mwanya mũno ũthaithinĩ wa wʼo? (b) Yĩla Vetelo waneenie na ĩkomano atũmĩie ata ila “mbungũo sya Ũsumbĩ”?

³ Ngewa ĩno ya kwendeesya mũno nĩyĩeleetye ũndũ wa vata weekĩkie ũthaithinĩ wa wʼo, nawʼo nĩ kwambĩĩwʼa kwa mbaĩ ya Isilaeli ma kĩ-veva, ĩla nĩ kĩkundi kya Aklĩsto etĩkĩwʼa mauta. (Aka. 6:16). Ĩndĩ ve maũndũ angĩ maneeneetwe. Yĩla Vetelo waneenie na ĩkomano mũthenya ũsu, atũmĩie ũvungũo wa mbee katĩ wa ila “mbungũo sya Ũsumbĩ” itatũ, na kĩla ũvungũo waĩ ũvingũĩe kĩkundi kĩ kĩvathũkanyʼo kya andũ moathimo ma mwanya. (Mt. 16:18, 19) Ũvungũo ũũ wa mbee nĩwavingũĩe Ayuti na andũ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo makatwĩka Ayuti mwanya wa kwĩwʼa na kwĩtĩkĩla ũvoo mũseo na mayĩtĩkĩwʼa veva mũtheu wa Ngai.d Yu maĩ matwʼĩke amwe ma Isilaeli ma kĩ-veva, na nũndũ wa ũu mayĩthĩwa na wĩkwatyo wa kwĩsa kũsumbĩka ta asumbĩ na athembi Ũsumbĩnĩ wa Masia. (Ũvu. 5:9, 10) Ĩtina wa ĩvinda, o namo Asamalia na andũ ma mbaĩ ingĩ maĩ makwate kĩanda kĩu kya mwanya. Aklĩsto ũmũnthĩ matonya kwĩmanyĩsya kyaũ mavindĩĩsya maũndũ ma mwanya ala mekĩkie mũthenya wa Vendekosito ya mwaka wa 33?

“Onthe Maĩ Vandũ Vamwe” (Meko 2:1-4)

4. Elesya ũndũ Kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩie mwakanĩ wa 33 na kyaendeea na kwĩana kũvika ũmũnthĩ.

⁴ Kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩie na amanyĩwʼa ta 120, na “onthe maĩ vandũ vamwe.” Maĩ nyũmbanĩ ya ĩũlũ vala metĩkĩwʼe veva mũtheu. (Meko 2:1) Ĩndĩ mũthenya ũsu ũitwʼĩka nĩwathela, angĩ aingĩ nĩmavatisiwe nginya ũtalo woo wavika ngili siana ũna. Na ũsu nĩwʼo wai mwambĩlĩĩlyo wa kwĩana kwa ũseũvyo ũla ũendeee na kwongeleka nginya ũmũnthĩ. Yu tũi, ũseũvyo ũsu wĩthĩawa na aũme na aka aingĩ mamũkĩaa Ngai, ala nĩmo Kĩkundi kya Kĩklĩsto kya ũmũnthĩ. Na kwĩsĩla kĩkundi kĩu, “ũvoo ũũ mũseo wa Ũsumbĩ” nũendeee “[kũtavanwʼa] nthĩ yonthe wĩthĩwe ũkũsĩ kwa mbaĩ syonthe” nthĩ ino nthũku ya Satani ĩtananangwa.—Mt. 24:14.

5. Ala me Kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto methĩĩtwe maitetheka ata kuma ĩvindanĩ ya atũmwa nginya ũmũnthĩ?

⁵ Kĩeleelo kĩngĩ kya kwambĩĩwʼa kwa Kĩkundi kya Kĩklĩsto kyaĩ kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo wa ala me vo; mbee etĩkĩwʼa mauta, na ĩndĩ ala me ũtalonĩ wa “malondu angĩ.” (Yoa. 10:16) Vaulo nĩwatũngie mũvea nũndũ wa ũtethyo ũla ana-a-asa na eĩtu-asa ma Lomi manenganae kĩkundinĩ. Amaandĩkĩie atĩĩ: “Nĩ na mea maingĩ ma kũmwona, nĩ kana nĩthĩwe ndonya kũmũnenga mũthĩnzĩo mũna wa kĩ-veva nĩ kana mũlũlũmĩĩlwʼe; kana o na ethĩwa ti ũu, twĩkĩane vinya kwĩsĩla mũĩkĩĩo wa ũmwe na ũla ũngĩ; wakwa na wenyu.”—Alo. 1:11, 12.

NDŨA YAĨ NENE ŨSUMBĨNĨ WA LOMI

Ĩvinda yĩla maũndũ ala maandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa meekĩkaa, ndũa ĩla nene vyũ ĩũlũ wa nthĩ yeetawa Lomi, na yaĩ ya vata mũno maũndũnĩ ma siasa. Nĩyo yaĩ ndũa nene ũsumbĩnĩ mũnene ũla ĩvinda yĩmwe wasumbĩkĩte kuma Britain nginya ngalĩ ya ĩũlũ ya Africa na kuma ũkanganĩ wa Atlantic nginya mũkonyonĩ wa ũkanga wa Persian Gulf.

Lomi yaĩ na andũ ma mbaĩ syĩ kĩvathũkanyʼo, maĩ na syĩthĩo syĩ kĩvathũkanyʼo, maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo, na maĩkĩaa maũndũ ma ũwe. Ndũa ĩsu yaĩ na malelũ maseo, na nũndũ wa ũu andũ aingĩ nĩmesĩlaa vau yĩla me savalĩnĩ. O na ĩngĩ yaĩ laisi kũete syĩndũ sya kũthoosya ndũanĩ ĩsu kuma isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ila syasumbĩkĩtwe nĩ Lomi. Vakuvĩ na ndũa ĩsu vaĩ na kĩlĩndĩ kyeetawa Ostia. Meli ila syesĩlaa vau nĩsyaumasya lĩu na syĩndũ ingĩ sya kwendeesya ila syeethĩawa itwaĩtwe ndũanĩ ya Lomi.

Kũvikĩĩa ĩvindanĩ ya atũmwa, andũ mbee wa milioni ĩmwe nĩmatwĩe ndũanĩ ya Lomi. Nĩvatonyeka nyusu ya andũ asu makethĩwa maĩ ngombo, ingʼendilĩ ila syatwʼĩĩwe kũawa, syana syĩthĩwa syathooetwʼe kũu, kana ila syatiĩtwe nĩ asyai moo, na avungwa ala matavawa nĩ ita sya Lomi syathi kaũnĩ. Katĩ wa ngombo ila syaetiwe Lomi, vaĩ Ayuti ala matavĩtwe kuma Yelusaleme ĩvindanĩ yĩla mũnene wa ita sya Lomi ũla weetawa Pompey wavithũkĩie ndũa ĩsu na amĩsinda mwakanĩ wa 63, mbee wa Klĩsto.

Ndũa ĩsu yaĩ na andũ aingĩ ngya ala mekalaa nyũmbanĩ sya ngolova syeethĩawa na andũ aingĩ mũno na meekwatasya silikalĩ ĩmatethye. Ĩndĩ o na vailye ũu, asumbĩ ma Lomi nĩmaanakavasya ndũa ĩsu yoo na myako mĩseo na ya kwendeesya. Katĩ wa myako ĩsu vaĩ nyũmba sya sinema, na iwanza nene. Iwanzanĩ isu andũ nĩmokaa kwĩloela syĩndũ ta mbathi, masindano ma makasya ma mbalasi, na andũ mekũkita o na kũvika kũwaana. Na mũndũ ndaĩvaa kũlika iwanzanĩ isu.

6, 7. Kĩkundi kya Kĩklĩsto ũmũnthĩ kĩanĩasya ata mwĩao wa Yesũ wa kũtavanyʼa ũvoo mũseo kwa mbaĩ syonthe?

⁶ Ũmũnthĩ kĩkundi kya Kĩklĩsto kĩthĩawa na kĩeleelo o kĩla kyeethĩawa nakyo ĩvindanĩ ya atũmwa. O na kau wĩa ũla Yesũ wanengie amanyĩwʼa make waĩ na mawetu, waĩ wa kũtanĩthya. Ameie atĩĩ: “Mũkatwʼĩkĩthye andũ ma mbaĩ syonthe amanyĩwʼa, na kũmavatisa ĩsyĩtwanĩ ya Asa na ya Mwana na ya veva mũtheu, na mũimamanyĩsya kũkwata maũndũ onthe ala namwĩaĩe.”—Mt. 28:19, 20.

⁷ Kĩkundi kya Kĩklĩsto kya Ngũsĩ sya Yeova nĩkyo kĩtũmĩawa kwĩanĩsya wĩa ũsu ũmũnthĩ. Vate nzika, ti ũndũ wĩ laisi kũtavya ũvoo mũseo andũ maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo. Ĩndĩ Ngũsĩ sya Yeova nitumbĩthĩtye mavuku maneeneete Mbivilia kwa ithyomo mbee wa 1000. Ethĩwa nũendaa maũmbanonĩ ma Kĩklĩsto ũteũtĩĩa na nũkwataa mbau wĩa wa kũtavanyʼa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa, wĩ na kĩtumi kĩseo kya kũtana. Na kĩtumi nũndũ wĩ ũmwe nthĩnĩ wa ũtalo wa andũ avũthũ, ala me ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ, me na kĩanda kya mwanya kya kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa ĩsyĩtwa ya Yeova!

8. Nĩ moathimo meva tũkwataa kĩkundinĩ twĩ mũndũ ũmwe ũmwe?

⁸ Nũndũ twĩkalĩte mavindanĩ ma mũisyo, Yeova Ngai nũtũnengete ngwatanĩo ya ana-a-asa nthĩ yonthe ĩtũtetheesye kũmĩĩsya twĩ atanu. Vaulo aandĩkĩie Aklĩsto Aevelania atĩĩ: “Ekai tũendeee kũthĩnĩkĩa ala angĩ nĩ kana tũmathuthye methĩwe na wendo na meko maseo, tũte kũeka kũmbana vamwe o tondũ amwe mekaa, ĩndĩ tũkĩthangaanyʼa na mũno mũno tũyĩka ũu nũndũ nĩmũkwona mũthenya ũsu nũthengeee.” (Aevl. 10:24, 25) Kĩkundi kya Kĩklĩsto nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Yeova. Kĩkundinĩ kĩu nĩtũkwataa mwanya wa kwĩkĩa angĩ vinya na kwĩkĩwa vinya o naitũ. Ĩkalaa vakuvĩ na ana-a-asa na eĩtu-asa maku. Na mwa ndũkaaeke kũmbana vamwe namo maũmbanonĩ ma Kĩklĩsto!

“Kĩla Ũmwe . . . Eewʼaa Maineena Kĩthyomo ĩ Kyake” (Meko 2:5-13)

Amanyĩwʼa ma Yesũ maineena na Ayuti na andũ ma mbaĩ ingĩ sokonĩ vandũ ve andũ aingĩ. — “Twĩmewʼa maineena na ithyomo sitũ ĩũlũ wa maũndũ manene ma Ngai.”—Meko ma Atũmwa 2:11

9, 10. Amwe mekĩte ata nĩ kana matavye ũvoo mũseo ala maneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo?

⁹ Kwasũanĩa ũtanu mwingĩ ũla Ayuti na andũ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo woo matonya kwĩthwa maĩ nawʼo mũthenyanĩ wa Vendekosito ya 33. Aingĩ katĩ woo nĩmatonya kwĩthĩwa maneenaa kĩthyomo kĩsĩkĩe mũno, ta Kĩkiliki kana Kĩevelania. Ĩndĩ yu, “kĩla ũmwe . . . eewʼaa [amanyĩwʼa] maineena kĩthyomo ĩ kyake.” (Meko 2:6) Kwa wʼo, no nginya ala meethukĩĩsye methĩwe makiitiwe ngoo mũno kwĩwʼa ũvoo mũseo na kĩthyomo kyoo ene. Aklĩsto ũmũnthĩ mainengetwe mũthĩnzĩo wa kũneena ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo kwa nzĩa ya kyama. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, aingĩ nĩmeyumĩtye nĩ kana matetheesye kũtavanyʼa ũvoo wa Ũsumbĩ kwa andũ ma mbaĩ syonthe. Mekĩte ũu ata? Amwe nĩmemanyĩĩtye kĩthyomo kĩeni nĩ kana matetheesye kĩkundi kya kĩthyomo kĩngĩ kana mathamĩĩe isionĩ sya vaasa. Na mavinda maingĩ nĩmonaa ala meũneena namo mayendeewʼa nĩ kĩthito kyoo.

¹⁰ Kwasũanĩa Christine, ũla watwie kwĩmanyĩsya kĩthyomo kya Gujarati e na atavanyʼa angĩ mũonza. E wĩanĩ, nĩwakomanie na mũndũ mũka ũmwe waneenaa kĩthyomo kya Gujarati na amũkethya na kĩthyomo kĩu. Mũndũ mũka ũsu nĩwendeeiwʼe mũno na enda kũmanya nĩkĩ Christine weekĩaa kĩthito emanyĩsye kĩthyomo kya Gujarati, kĩla kĩ vinya muno. Christine nĩwamumĩisye ũkũsĩ mũseo. Mũndũ mũka ũsu eeie Christine atĩĩ: No nginya wĩthĩwe na ũndũ wa vata mũno ũkwenda kũndavya.”

11. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana twĩyũmbanyʼe kũtavya ũvoo mũseo andũ ala maneenaa ithyomo ingĩ?

¹¹ Kwa wʼo, ti kĩla mũndũ ũtonya kwĩmanyĩsya kĩthyomo kĩeni. Ĩndĩ o na vailye ũu, no twĩkalae twĩyũmbanĩtye kũtavya ũvoo wa Ũsumbĩ andũ ala maneenaa ithyomo ingĩ. Tũtonya kwĩka ũu ata? Nzĩa ĩmwe ũtonya kwĩka ũu nĩ kũtũmĩa JW Language^® app kwĩmanyĩsya ngethi nguvĩ kwa kĩthyomo kĩtũmĩawa mũno kĩsionĩ kyenyu. O na no ũtũmĩe vulongulamu ĩsu kwĩmanyĩsya ndeto mbũthũ itonya kwendeesya ala ũũneena namo na kĩthyomo kyoo. Waneena namo no ũmonyʼe kĩsese kya jw.org. O na no ũmonyʼe ũndũ matonya kũkwata vitio na mavuku me kĩvathũkanyʼo kwa kĩthyomo kyoo kĩsesenĩ kitũ. Twatũmĩa nesa syĩndũ ila twĩ nasyo sya kũtũtetheesya ũmũnthĩ, no twĩthĩwe na ũtanu o ta ũla ana-a-asa maitũ ma ĩvindanĩ ya atũmwa meethĩiwe nawʼo yĩla andũ ma mbaĩ ingĩ meewie maitavanyʼa ũvoo mũseo kwa “kĩla ũmwe . . . [na] kĩthyomo ĩ kyake.”

AYUTI ALA MAĨ ISIONĨ SYA MESOVOTAMIA NA MISILI

Ĩvuku yĩmwe (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ [175 B.C.–A.D. 135]) yaĩtye: “Ve nzyawa imwe syaumanĩte na ũsumbĩ wa ila mbaĩ ĩkũmi [sya Isilaeli] na ũsumbĩ wa Yuta syatwĩe Mesovotamia, Metia, na Mbaviloni kũla syataviwe na syatwawa nĩ Aasuli na Ambaviloni.” Kwosana na Esala 2:64, Aisilaeli 42,360 masyokie Yelusaleme kuma mũtavonĩ Mbaviloni. Maũndũ asu meekĩkie mwakanĩ wa 537, mbee wa Klĩsto. Mũandĩki wĩtawa Flavius Josephus aĩtye kana ĩvindanĩ ya atũmwa vaĩ Ayuti ngili mbingĩ “matwĩe isionĩ ila syathyũlũlũkĩte Mbavilonĩ.” Myakanĩ ya 200-400 ĩtina wa Klĩsto, mbaĩ isu nĩsyo syaandĩkie ala mavuku metawa Babylonian Talmud.

No tũkwate ũkũsĩ wĩ mavukunĩ ũkwonanyʼa kana Ayuti nĩmatwĩe Misili myakanĩ ya 500, mbee wa Klĩsto. Ĩvindanĩ yĩu Yelemia nĩwaandĩkie ũvoo wa vata kwondũ wa Ayuti ala mekalaa isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo sya Misili o vamwe na Memivisi. (Yel. 44:1) Nĩvatonyeka Ayuti aingĩ maketha mathamĩĩie Misili ĩvindanĩ yĩla nthĩ mbingĩ syaatĩĩaa syĩthĩo sya Kĩkiliki. Josephus aĩtye kana Ayuti nĩ amwe katĩ wa andũ ala maĩ ma mbee kũtũa ndũanĩ ya Alekisandalia. Ĩtina wa ĩvinda nĩmanengiwe kĩsio kĩmwe kĩima ndũanĩ ĩsu matũe vo. O nake mũandĩki ũmwe Mũyuti weetawa Philo, ũla waĩ kwʼo ĩvindanĩ ya atũmwa, nũwetete kana ve andũ milioni ĩmwe ma mbaĩ yake matwĩe isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo sya Misili, “kuma ngalĩ ya Libya nginya mũvakanĩ wa Ethiopia.”

‘Vetelo Nĩwaũngamie’ (Meko 2:14-37)

12. (a) Wathani ũla mwathani Yoeli wawetie ũkonanĩtye ata na ũndũ wa mwanya ũla weekĩkie mũthenyanĩ wa Vendekosito ya 33? (b) Nĩkĩ andũ meeteele kwona wathani wa Yoeli ũianĩa ĩvindanĩ ya atũmwa?

¹² Ĩvinda yĩmwe ‘Vetelo nĩwaũngamie’ aneene na ĩkomano yaĩ na andũ ma mbaĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. (Meko 2:14) Nĩwaeleisye ala meethukĩĩsye kana ũtonyi wa kũneena ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo kwa nzĩa ya kyama wanenganĩtwe nĩ Ngai na weanĩasya wathani ũla wawetetwe nĩ Yoeli yĩla waisye atĩĩ: “Ngamĩtulũĩla mĩĩ yonthe veva wakwa.” (Yoe. 2:28) Yesũ atanambata ĩtunĩ eeie amanyĩwʼa make ũũ: “Ngamũvoya Asa na akamũnenga mũtetheesya ũngĩ.” Yesũ nĩwaeleisye kana mũtetheesya ũsu nĩ “veva.”—Yoa. 14:16, 17.

13, 14. Vetelo ekaa ata nĩ kana avikĩe ngoo sya ala mamwĩthukĩĩasya, na tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo yake ata?

¹³ Vetelo aiminĩĩa kũneena na ĩkomano aisye atĩĩ: “Ekai nyũmba yonthe ya Isilaeli ĩmanye nesa vyũ kana Ngai nũmũtwʼĩkĩthĩtye Mwĩaĩi na Klĩsto, Yesũ ũla mwamũaĩe mũtĩnĩ.” (Meko 2:36) Ũwʼo nĩ kana andũ aingĩ ala mamwĩthukĩĩsye Vetelo mayaĩ vo Yesũ ayũaĩwa mũtĩnĩ wa mathĩna. Ĩndĩ me onthe ta mbaĩ, nĩmatalĩlwe mavĩtyo nũndũ wa kĩko kĩu. O na vailye ũu, Vetelo nĩwaneenaa na Ayuti ma ĩvinda yĩu e na ndaĩa na nĩwatataa vyũ kũkiita ngoo syoo. Kĩeleelo kyake kyaĩ kũtetheesya ala mamwĩthukĩĩsye melile, ĩndĩ ti kũmasilĩla. Yo ndeto syake nĩsyathatisye ala mamwĩthukĩĩsye? Aiee. Vandũ va ũu, andũ ala mamwĩthukĩĩsye ‘nĩmatonyiwe ngoonĩ.’ Makũlilye atĩĩ: “Twaĩle kwĩka ata?” Vetelo nĩwaaneenaa namo e na ndaĩa, na veonekana kĩu nĩkyo kyamakiitie ngoo nginya aingĩ moo meelila.—Meko 2:37.

¹⁴ No tũatĩĩe nzĩa ĩla Vetelo watũmĩaa kũvikĩa ngoo sya ala waneena namo. Yĩla tũkumĩsya angĩ ũkũsĩ, ti lasima tũkalũngaa kĩla ũndũ ũtosanĩte na Maandĩko mwene nyũmba waweta. Vandũ va ũu, wĩthĩwa wĩ ũseo tũkaneenea maũndũ ala tũkwĩtĩkĩlana. Twaambĩĩsya ũneenanyʼa na mwene nyũmba kwa kũneenea maũndũ ala tũkwĩtĩkĩlana, ũkeethĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kũtũmĩa ũĩ tũneenee Ndeto ya Ngai vamwe nake. Mavinda maingĩ yĩla twaneenea ũwʼo wa Mbivilia tũtũmĩĩte nzĩa ĩsu, andũ ala me na ngoo nzeo nĩmethĩawa matonya kũwĩtĩkĩla.

AKLĨSTO ALA MAĨ KĨSIONĨ KYA VONDO

Amwe katĩ wa andũ ala methukĩĩsye ũvoo wa Vetelo mũthenyanĩ wa Vendekosito ya mwaka wa 33, maĩ Ayuti maumĩte kĩsionĩ kĩmwe kĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya Asia Nini kyeetawa Vondo. (Meko 2:9) Veonekana kana amwe katĩ wa asu mamwĩthukĩĩsye nĩmatwaie ũvoo mũseo kĩsionĩ kĩu, na twĩasya ũu nũndũ amwe katĩ wa ala Vetelo waandĩkĩie valũa wake wa mbee maĩ etĩkĩli ala “manyaĩĩkĩte” isionĩ imwe ta Vondo.g (1 Vet. 1:1) Maũndũ ala waandĩkie nĩmavuanĩtye kana Aklĩsto asu “[nĩmakwatĩtwe] nĩ matatwa ma mĩthemba yĩ kĩvathũkanyʼo” nũndũ wa mũĩkĩĩo woo. (1 Vet. 1:6) Na nĩvatonyeka matatwa amwe maketha maĩ kũvĩngwa na kũthĩnwʼa.

Matatwa angĩ makwatie Aklĩsto ala maĩ Vondo nĩmonekaa valũanĩ ila ngavana wa Lomi weetawa Pliny the Younger [aũngamĩe isio sya Vithinia na Vondo] waandĩkanĩaa na Mũsumbĩ Trajan. Valũanĩ ũmwe Pliny waandĩkie e Vondo ta mwakanĩ wa 112, ĩtina wa Klĩsto, wawetete kana “kũnyaĩĩka” kwa Ũklĩsto kwaĩ kũtonya kũlikya mũndũ o na wĩva mũisyonĩ, ethĩwe nĩ mũndũũme kana nĩ mũndũ mũka, e na myaka yĩana, kana e na ũkũmũ wĩana ata. Pliny nĩwanengae Aklĩsto ala masikatwa mwanya wa kũkaĩa mũĩkĩĩo woo na malea, aimoaa. Mũndũ ũla waumanyʼa Klĩsto, kana wavoya ngai sya ũvũngũ, kana mũvwʼanano wa Trajan, nĩwathaawʼa. Pliny nĩwawetete ũtheinĩ kana asu maĩ maũndũ “ala kwa wʼo maĩ Aklĩsto mataĩ matonya kũthingʼĩĩwʼa meke.”

g Ndeto ila ialyũlĩtwe “manyaĩĩkĩte” syumanĩte na ndeto ya Kĩkiliki ĩla yonanasya “ma kĩsio kĩthamĩĩe andũ kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo.” Ndeto isu syumanĩte na kĩthyomo kya Kĩyuti, kwonanyʼa kana aingĩ ala maĩ ma mbee kũalyũla mũĩkĩĩo maĩ Ayuti.

“Ekai Kĩla Ũmwe Wenyu Avatiswe” (Meko 2:38-47)

15. (a) Vetelo awetie ũndũ wĩva, na andũ meekie ata meewʼa ndeto syake? (b) Nĩkĩ andũ aingĩ ala meewie ũvoo mũseo mũthenya wa Vendekosito maaĩlĩte kũvatiswa mũthenya o ũsu?

¹⁵ Mũthenya ũsu wa kũtanĩthya wa Vendekosito ya 33, Vetelo eeie Ayuti ala mamwĩthukĩĩsye na andũ angĩ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo atĩĩ: “Ĩlilei, na ekai kĩla ũmwe wenyu avatiswe.” (Meko 2:38) Na nũndũ wa ũu, andũ ta 3,000 nĩmavatisiwe, na nĩvatonyeka makethĩwa mavatisĩiwe ndianĩ ila syaĩ Yelusaleme, kana syaĩ vakuvĩ na ndũa ĩsu.e Ĩndĩ ũu wĩonanyʼa kana meekie ũtwi na mĩtũkĩ mataũsũanĩĩte nesa? Yo ngewa ĩno yĩonanyʼa kana amanyĩwʼa ma Mbivilia na syana ila ieetwe nĩ asyai Aklĩsto syaĩle kũsembea kũvatiswa o na itavikĩĩe kwĩka ũu? Aiee. Lilikana kana Ayuti asu vamwe na andũ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo makatwĩka Ayuti maĩ amanyĩwʼa me kĩthito ma Ndeto ya Ngai na maĩ ma mbaĩ ĩla yanyuvĩtwe ĩmũthũkũme Yeova. Na kwoou no tũelewe nĩkĩ matwie kũvatiswa mũthenya ũsu wa Vendekosito ya mwaka wa 33. Kĩthito kyoo nĩkyoonekete ũtheinĩ. Ta kwa ngelekanyʼo, nĩmaendaa kyalo kĩasa nĩ kana methĩwe vo kwondũ wa mboka ĩsu yeekawa kĩla mwaka. Ĩtina wa kwĩtĩkĩla ũwʼo wa vata ũla mamanyie ĩũlũ wa kĩanda kya Yesũ Klĩsto nthĩnĩ wa kwĩanĩwʼa kwa kĩeleelo kya Ngai, nĩmeeyũmbanĩtye kũendeea kũmũthũkũma Ngai; ĩndĩ maĩ meke ũu me aatĩĩi avatise ma Klĩsto.

ANDŨ ALA MAALYŨLĨTE MŨĨKĨĨO MAĨ AAŨ?

“Ayuti vamwe na andũ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo” nĩmamwĩthukĩĩsye Vetelo yĩla waneenaa mũthenyanĩ wa Vendekosito ya mwaka wa 33.—Meko 2:10.

Katĩ wa aume me nguma nzeo ala manyuviwe matethye ‘wĩa wa vata’ wa kũnyaĩĩkya lĩu kĩla mũthenya, vaĩ ũmwe weetawa Nikolai, ũla wĩtĩtwe “mũndũ wa kuma Andiokia ũla waalyũlĩte mũĩkĩĩo.” (Meko 6:3-5) Ala meetawa andũ maalyũlĩte mũĩkĩĩo nĩ andũ ma mbaĩ ingĩ ala maalyũlĩte mũĩkĩĩo makatwĩka Ayuti. Andũ asu matalawa ta Ayuti nũndũ nĩmamwĩtĩkĩlĩte Ngai, nĩmaatĩaa Mĩao ĩla yaatĩĩawa nĩ Aisilaeli, nĩmaekete kũthaitha ngai ingĩ, maĩ aĩke [ethĩwa nĩ aume], na yu meetanĩawʼa na mbaĩ ya Isilaeli.

Ĩtina wa Ayuti kũthawʼa kuma mũtavonĩ Mbaviloni mwakanĩ wa 537, mbee wa Klĩsto, aingĩ moo nĩmatũie isionĩ syĩ vaasa na Isilaeli ĩndĩ maendeea o kũatĩĩa ũthaithi wa Kĩyuti. Na nũndũ wa ũu, isionĩ syonthe ila Ayuti matũa, andũ ala mamathyũlũlũkĩte nĩmemanyĩasya ĩũlũ wa ũthaithi wa Ayuti. Aandĩki ma tene, ta Horace na Seneca, nĩmaĩkĩĩthĩtye kana andũ aingĩ kuma isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ala mendeeawʼa nĩ Ayuti na mĩĩkĩĩo yoo nĩmambĩĩie kwĩkalanyʼa namo na malika ũthaithinĩ woo.

16. Aklĩsto ma ĩvindanĩ ya atũmwa moonanisye ata kana maĩ na veva wa kwĩyumya?

¹⁶ Yeova nĩwamaathimie mũno. Ngewa ĩsu ĩendeee na kwasya: “Onthe ala matwʼĩkie etĩkĩli maĩ vamwe, na syĩndũ ila maĩ nasyo syaĩ syoo me onthe, na nĩmatesaa syĩndũ syoo na malĩ yoo na onthe maiaana kĩla makwata, kwosana na vata wa kĩla ũmwe.”f (Meko 2:44, 45) Vate nzika Aklĩsto onthe ma wʼo nĩmaĩlĩte kũatĩĩa ngelekanyʼo ĩsu ya kwĩthĩwa na veva wa kwĩyumya me na wendo.

17. Nĩ matambya meva mũndũ waĩlĩte kwosa nĩ kana avikĩĩe kũvatiswa?

¹⁷ Ve matambya kauta mũndũ waĩle kwosa kwosana na Maandĩko nĩ kana avikĩĩe kwĩyumya na aivatiswa. Mbee, no nginya akwate ũmanyi ĩũlũ wa Ndeto ya Ngai. (Yoa. 17:3) Kelĩ, nĩwaĩle kwonanyʼa mũĩkĩĩo ĩũlũ wa maũndũ ala wĩmanyĩĩtye. Katatũ, nĩwaĩle kwĩlila na ayonanyʼa kwĩsĩla meko make kana nũkũthĩnĩka kũma ngoonĩ nũndũ wa mwĩkalĩle wake wa tene. (Meko 3:19) Na mũthya, nĩwaĩlĩte kũalyũka na ayambĩĩa kwĩthĩwa na meko maseo ala mosanĩte na kwenda kwa Ngai. (Alo. 12:2; Aev. 4:23, 24) Ĩtina wa kwosa matambya asu, yu no eyumye kwa Ngai kwĩsĩla mboya na aivatiswa.—Mt. 16:24; 1 Vet. 3:21.

18. Amanyĩwʼa ma Klĩsto ala avatise mavingũĩwe mwanya wa kwĩka ata?

¹⁸ We wĩ mũmanyĩwʼa wa Yesũ Klĩsto wĩyumĩtye na akavatiswa? Ethĩwa ũu nĩ wʼo, tũngaa mũvea nũndũ wa kĩanda kĩu kya mwanya ũkwatĩte. O ta amanyĩwʼa ma Yesũ ala mausũiwe nĩ veva mũtheu, o naku no ũtũmĩwe kwa nzĩa ya mwanya mũno. Yeova no aũtũmĩe kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wake na no aũtũmĩe kwĩanĩsya kĩeleelo kyake!

a Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “Yelusaleme—Vala Ũthaithi wa Ndĩni ya Ayuti Watwaĩĩawʼa.”

b Sisya masandũkũ me na kyongo “Ndũa Yaĩ Nene Ũsumbĩnĩ wa Lomi”, “Ayuti Ala Maĩ Isionĩ sya Mesovotamia na Misili” na “Aklĩsto Ala Maĩ Kĩsionĩ kya Vondo.”

c Ngewanĩ ĩno, “nĩmĩ” ila iwetetwe iyaĩ sya mwaki wa wʼo, ĩndĩ syaĩ nĩmĩ “iilye ta sya mwaki,” kwonanyʼa kana kĩla ũmwe wa amanyĩwʼa asu aĩ na kĩndũ kĩũkena ta mwaki ĩũlũ wa mũtwe wake.

d Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Andũ Ala Maalyũlĩte Mũĩkĩĩo Maĩ Aaũ.”

e Ũndũ ũilye ta ũsu nĩweekĩkie Matukũ 7, Mwei wa 8, 1993, yĩla andũ 7,402 mavatisĩiwe ndianĩ thanthatũ syĩ kĩvathũkanyʼo ũmbanonĩ mũnene wa nthĩ mbingĩ wa Ngũsĩ sya Yeova ũla waĩ Kiev, Ukraine. Andũ asu onthe maminie kũvatiswa ĩtina wa masaa elĩ na ndatĩka ĩkũmi na itano.

f Mũvango ũsu waĩ o wa kavinda nĩweanĩisye vata ũla waumĩlile nũndũ aeni ala mookĩte nĩmaendeeie kwĩkala Yelusaleme nĩ kana memanyĩsye mũnango ĩũlũ wa maũndũ ma kĩ-veva. Aklĩsto asu maanaa syĩndũ syoo na ngenda ĩndĩ ti ũndũ wa kũlasimĩthwʼa nĩ mĩao o tondũ kwĩkawa isionĩ imwe.—Meko 5:1-4.