KĨLUNGU 14
Andũ ma Ngai Nĩmakwataa Mbau kwa Ũĩkĩĩku Silikalĩ Yake
KĨLA KĨŨNEENEWA KĨLUNGUNĨ KĨĨ
Andũ ma Ngai mayĩthĩawa me ma nthĩ nũndũ nĩmakwataa mbau kwa ũĩkĩĩku Ũsumbĩ wake
1, 2. (a) Nĩ mwolooto wĩva wĩthĩĩtwe ũimatongoesya aatĩĩi ma Klĩsto o na ũmũnthĩ? (b) Amaitha mekĩte ata nĩ kana matũmine, na kwĩthĩĩtwe ata?
ĨLA Yesũ waĩ mbee wa Vilato, mũsili mũnene vyũ wa mbaĩ ya Ayuti, nĩwawetie mwolooto wĩthĩĩtwe ũitongoesya aatĩĩi make o na ĩvindanĩ yĩĩ. Aisye atĩĩ: “Ũsumbĩ wakwa ti wa nthĩ ĩno, kethĩwa ũsumbĩ wakwa nĩ wa nthĩ ĩno, makanga makwa methĩwa makyũkita, nĩ kana ndikanenganwe kwa Ayuti: ĩndĩ yu ũsumbĩ wakwa ti wa kũũ.” (Yoa. 18:36) Vilato nĩwamũnenganie Yesũ oawe, ĩndĩ ũsindi ũsu waĩ o wa kavinda nũndũ Yesũ nĩwathayũũkiwʼe. Asumbĩ ma ũsumbĩ wa Lomi ũla waĩ na vinya mwingĩ nĩmatatie kũmina aatĩĩi ma Klĩsto, ĩndĩ vaemela. Aatĩĩi asu ma Klĩsto nĩmaendeeie kũnyaĩĩkya ũvoo wa Ũsumbĩ kĩla vandũ.—Ako. 1:23.
2 Ĩtina wa Ũsumbĩ kwambĩĩa kũsumbĩka mwaka wa 1914, silikalĩ imwe syaĩ na ita syĩ vinya, nĩsyatatie kũmina andũ ma Ngai. Ĩndĩ vai silikalĩ yaaĩsa kũtũmina. Silikalĩ mbingĩ na syama sya kĩ-siasa nĩsyatatie kũtũlasimĩthya tũikwate mbau ĩla veethĩwa na ithokoo. O na vailyĩ ũu, iyaatonya kũtũaanyʼa. Ũmũnthĩ andũ ala masumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ wa Ngai me vakuvĩ kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, ithyonthe twĩthĩawa na ngwatanĩo ya wʼo twĩ ana-a-asa, na tũikwataa mbau ngalĩko o na yĩva maũndũnĩ ma siasa. Ngwatanĩo ĩsu yitũ yonanasya nesa vyũ kana Ũsumbĩ wa Ngai nũsumbĩkĩte, na kana Mũsumbĩ witũ Yesũ Klĩsto nũendeee kũtũtongoesya, kũtũthesya, na kũtũsũvĩa. Ekai tũsisye nĩ kwa nzĩa yĩva Klĩsto wĩkĩte ũu, na tũisyoka tũsisye ũndũ ũtwĩkĩĩte vinya kwa kũtũtetheesya kũsinda makoani amwe, o tũendeee kwĩvathana na “nthĩ” ĩno.—Yoa. 17:14.
Ũndũ Mũna wa Vata Mũno Nĩwaumĩlilwʼe
3, 4. (a) Nĩ maũndũ meva meekĩkie ĩla Ũsumbĩ wambĩĩie kũsumbĩka? (b) Yo nĩ mavinda onthe andũ ma Ngai methĩĩtwe mayĩelewa nesa kĩla kyonanawʼa nĩ kwĩthĩwa mate kũkwata mbau kaũ kana siasa? Elesya.
3 Ĩla Ũsumbĩ wambĩĩie kũsumbĩka, nĩkweethĩiwe kaũ ĩtunĩ, na Satani ekwʼa kũũ nthĩ. (Soma Ũvuanʼyo 12:7-10, 12.) O nakwʼo kũũ nthĩ nĩkweethĩiwe kaũ, ũla walikilye andũ ma Ngai ĩtatwanĩ. Nĩmatwʼĩte kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Yesũ, na mayĩthĩwa mate ma nthĩ. Ĩndĩ mwambĩĩonĩ mayaeleawa nesa nĩ kyaũ kyendekaa nĩ kana methĩwe mevathanĩte vyũ na maũndũ onthe makonanĩtye na siasa.
4 Kwa ngelekanyʼo ĩvuku ya thanthatũ, katĩ wa mavuku maatĩanĩe ala meetawa Millennial Dawn,a yĩla yatumbĩthiwʼe mwaka wa 1904, nĩyamekĩie Aklĩsto vinya maikalike kaũnĩ. Ĩndĩ, yaisye kana Mũklĩsto aandĩkĩthwʼa itanĩ sya kaũ, nĩwaĩle kũtata anyuve kwĩka ũndũ ũtakonanĩtye na kũkita. Ũu waema na atwʼĩka nũkũthi kũkita, nĩwaaĩle kũtata mũno ndakoae mũndũ. Mwana-a-asa Herbert Senior, ũla wekalaa Britain na wavatisiwe mwaka wa 1905, nĩwaeleisye ũndũ kwailyĩ ĩvindanĩ yĩu. Aisye atĩĩ: “Ana-a-asa maĩ asaanĩsye mũno. Mayeesĩ nesa kana nĩ ũndũ waĩle mũndũ kũlika itanĩ sya kaũ, ĩndĩ aithũkũma wĩa ũtakonanĩtye na kũkita.”
5. Ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya ya 01/09/1915, yambĩĩie ata kũtũtetheesya kũelewa maũndũ makonetye kũlika itanĩ sya kaũ?
5 O na ũu wĩ o vo, ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩsũngũ) ya 01/09/1915 nĩyo yaĩ na ũvoo wa mbee ũla waeleetye nesa ũndũ ũsu. Yĩineenea maũndũ ala mawetetwe nthĩnĩ wa yĩla ĩvuku (Studies in the Scriptures), ĩkaseti yĩu yaisye atĩĩ: “Twĩona kana mũndũ kũlika itanĩ sya kaũ na aithũkũma wĩa ũtakonanĩtye na kũkita, ta ũndũ ũũleana na myolooto ya Kĩklĩsto.” Nao nata Mũklĩsto eewa nũkũathwa alea kwĩkĩa ngũa sya asikalĩ na kũlika itanĩ sya kaũ? Ĩkaseti yĩu yakũlilye atĩĩ: “Nĩ ũndũ wĩva waĩlĩte? Nĩ kũathwa nũndũ wa kwĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku kwa Mũnene wa Mũuo na nũndũ wa kũatĩĩa mwĩao wake, kana nĩ kũathwa ũendeee kũthũkũma asumbĩ ma nthĩ ĩno, ũndũ ũla ũtonya kwonanyʼa kana nũũmakwata mbau na nũũleana na momanyĩsyo ma Mũsumbĩ wa Ĩtunĩ? Katĩ wa maũndũ asu elĩ, ithyĩ tũnyuva kũkwʼa nũndũ wa kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku kwa Mũsumbĩ witũ wa Ĩtunĩ.” O na kũtwʼĩka ĩkaseti yĩu nĩyawetie maũndũ asu maito, yaminĩĩie na kwasya atĩĩ: “Tũiũlasimĩthya andũ meke ũu. Twĩkĩte o kũnengane woni.”
6. Weemanyĩsya kyaũ kumana na ngelekanyʼo ya Mwana-a-asa Herbert Senior?
6 Ana-a-asa amwe nĩmaeleiwe nesa kana mayaaĩle kũlika itanĩ sya kaũ, na matwʼa maikeka ũu o na kweethĩwa ata. Mwana-a-asa Herbert Senior, ũla ũwetiwe, aisye ũũ: “Nyie ndyoonaa ve kĩvathũkanyʼo katĩ wa kumya isasi melinĩ [wĩa ũtakonanĩtye na kũkita] na kwĩkĩa isasi isu ĩvutinĩ nĩ kana itũmĩwe kũatha andũ.” (Luka 16:10) Mwana-a-asa Senior nĩwaleile kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya wake wa ngoo, na ũu watuma ovwa yela. We na ana-a-asa angĩ 4 maĩ nthĩnĩ wa kĩkundi kya aũme 16 ala moovetwe kwondũ wa kũlea kũlika kaũnĩ, mayasya kana wasya woo wa ngoo ndwametĩkĩlasya kwĩka ũu. Katĩ wa aũme asu 16, amwe maumĩte ndĩninĩ ingĩ. Aũme asu nĩmooviwe kwa ĩvinda yĩana ũna nthĩnĩ wa yela ya Richmond, Britain. Ĩvinda yĩmwe Herbert na ala angĩ maĩ kĩkundinĩ kyu kya aũme 16 nĩmatwaiwe na kĩmbithĩ makokite nthĩ ya France. Na me kũu nĩmatwʼĩĩwe kana nĩmaĩle kũathwa. Mwana-a-asa Senior na angĩ meana ũna kuma kĩkundinĩ kĩu nĩmaũngamiwʼe mbee wa asikalĩ nĩ kana maathwe, ĩndĩ ũu ndwaaĩthĩwa. Vandũ va ũu, mooviwe myaka ĩkũmi.
“Nĩnaeleiwe kana andũ ma Ngai nĩmaĩlĩte kwĩthĩawa na mũuo na andũ onthe, o na ĩla kwĩ kaũ.”—Simon Kraker (Sisya kalungu ka 7)
7. Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe ũtanamba kwambĩĩa, andũ ma Ngai maĩ maeleetwe nĩ ũndũ wĩva?
7 Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe ũtanamba kwambĩĩa, andũ onthe ma Yeova maĩ maeleetwe nesa kũlea kũlika kaũnĩ kwoonanasya kyaũ, na ũndũ mũndũ waĩle kwĩka nĩ kenda aatĩĩe ngelekanyʼo ya Yesũ. (Mt. 26:51-53; Yoa. 17:14-16; 1 Vet. 2:21) Kwa ngelekanyʼo, ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩsũngũ) ya 01/11/1939, yaĩ na ũvoo wa vata mũno ũla waĩ na kyongo, “Kũlea Kũlika Kaũnĩ.” Yaĩtye ũũ: “No nginya yu andũ ma Yeova ala matianĩĩte ũtianĩo nake matongoewʼe nĩ mwolooto wa kũlea kũkwata mbau nthĩ ila ikũkita.” Mwana-a-asa Simon Kraker ũla ĩtina wathũkũmie ovisinĩ ũla mũnene vyũ, Brooklyn, New York, aisye ũũ ĩũlũ wa ĩkaseti yĩu: “Nĩnamanyie kana andũ ma Ngai nĩmaĩlĩte kwĩthĩawa na mũuo na andũ onthe, o na ĩla kwĩ kaũ.” Lĩu ũsu wa kĩ-veva wanenganiwe ĩvinda yĩla yaĩlĩte, na nĩwatetheeisye andũ ma Ngai meyũmbanyʼe nũndũ ũĩkĩĩku woo kwa Ũsumbĩ waĩ ũtatwe kwa nzĩa ĩte maela.
Mũisyo wa Kũtwawa Nĩ “Ũsĩ” wa Ũvĩnganĩsya
8, 9. Wathani wa mũtũmwa Yoana weanĩie ata?
8 Mũtũmwa Yoana nĩwathanie kana ĩtina wa Ũsumbĩ kwambĩĩa kũsumbĩka mwaka wa 1914, ũla mũkũnga, nawʼo nĩwʼo Satani, na ĩngĩ Ndevili, waĩ ũtate kũmina ala makwataa mbau Ũsumbĩ wa Ngai. Mũkũnga ũsu waĩ wĩke ũu kwa kumya ũsĩ mũnene wa ngelekanyʼo kanywʼanĩ wawʼo.b (Soma Ũvuanʼyo 12:9, 15.) Wathani ũsu weanĩie ata? Kuma myakanĩ ya 1920 na kũendeea, andũ ma Ngai nĩmavĩngiwe mũno. Mwana-a-asa Kraker o ta ana-a-asa angĩ ala maĩ Amelika ya ĩũlũ ĩvinda ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, nĩwooviwe yela nũndũ wa kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku kwa Ũsumbĩ wa Ngai. Ũndũ wa kũsengyʼa nĩ kana ĩvindanĩ yĩu ya kaũ, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyo syaĩ mbingĩ katĩ wa andũ ala moovetwe yela Amelika nũndũ wa mũĩkĩĩo woo.
9 Satani na aatĩĩi make mendaa kũtata onthe ala masumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ wa Ngai o na ethĩwa me va, nĩ kana maikaendeee kwĩthĩwa me aĩkĩĩku kwawʼo. Kwoou Ngũsĩ sya Yeova sya Africa, Europe, na Amelika, nĩsyatwaiwe kotinĩ kana mbee wa nzama ila itusaa kana mũndũ nĩwaĩle kũlekwʼa. Ngũsĩ isu nĩsyoovawa yela, ikakũnwa, kana ikaũmĩwʼa mũno nũndũ wa kũlea vyũ kwĩlikya kaũnĩ. Andũ ma Ngai nthĩ ya Germany nĩmathĩniwʼe mũno nũndũ wa kũlea kũlika kaũnĩ na kũleana na ngethi (Heil Hitler) ĩla yatũmĩawa nĩ aatĩĩi ma Hitler. Andũ vakuvĩ 6,000 nĩmooviwe kambinĩ sya avungwa ĩvinda ya ũsumbĩki wa kyama kya Nazi, na Ngũsĩ mbee wa 1,600 kuma Germany na nthĩ ingĩ nĩsyakwʼĩĩie mokonĩ ma ala maithĩnasya. O na vailyĩ ũu, Ndevili ndaĩ atonya kũmina andũ ma Ngai.—Mko. 8:34, 35.
“Nthĩ” Yamelya Ũla “Ũsĩ”
10. “Nthĩ” ĩvwʼananĩthĩtwʼe na kyaũ, na nĩ kwa nzĩa yĩva yĩthĩĩtwe ĩilikĩlĩĩla na kũtetheesya andũ ma Ngai?
10 Wathani ũla waandĩkiwe nĩ mũtũmwa Yoana woonanisye kana “nthĩ,” ĩla ĩvwʼananĩthĩtwʼe na andũ ma nthĩ ĩno me na ũkũmũ na me na mawoni maĩle, yaĩ ĩmelye ũla “ũsĩ” wa mothĩnyʼo. Ũndũ ũsu waĩ ũtetheesye andũ ma Ngai. Wathani ũsu weanĩie ata? Myaka ĩla yaatĩĩe, ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe kũthela, mavinda maingĩ “nthĩ” nĩyalikĩlĩĩlaa na kũtetheesya ala maĩ aĩkĩĩku kwa Ũsumbĩ wa Masia. (Soma Ũvuanʼyo 12:16.) Kwa ngelekanyʼo, koti siana ũna nene nĩsyumĩtye ũtwi ũkwonanyʼa kana Ngũsĩ sya Yeova syĩ na ũthasyo wa kũlea kũlika itanĩ sya kaũ, na wa kũlea kũtanĩa sikũkũ sya kũkumya nthĩ. Ekai twambe kũkunĩkĩla makoani amwe manene makonetye kũlika itanĩ sya kaũ, ala Yeova ũtetheesye andũ make kũsinda.—Sav. 68:20.
11, 12. Mwana-a-asa Sicurella na Thlimmenos masikatĩwe maũndũ meva, na kweethĩiwe ata?
11 Amelika. Mwana-a-asa Anthony Sicurella aeiwe nĩ asyai Ngũsĩ, na avatisiwe e na myaka 15. Ĩla wavikisye myaka 21 nĩwaendie nzamanĩ ĩla ĩandĩkĩthasya andũ itanĩ sya kaũ, na eeyĩandĩkĩthya ta mũthũkũmi wa Ngai. Ĩndĩ mwaka wa 1950, myaka ĩlĩ ĩtina wa kwĩka ũu, nĩwakũlilye eyĩandĩthye ta ũmwe wa ala maleaa kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya woo wa ngoo. O na kau livoti ya mũvĩa ũla ũkunĩkĩlaa syĩko sya ũngʼendilĩ (Federal Bureau of Investigation) nĩyoonanisye kana Sicurella ndeekĩte ĩvĩtyo kũkũlya ũndũ ũsu, mũvĩa wa kũsila makoani (Department of Justice) nĩwaleanile na wendi wake. Ĩtina wa ĩkoani yĩu kũendeea kwa ĩvinda yĩana ũna, Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika nĩweethukĩĩisye ĩkoani yĩu ya Mwana-a-asa Sicurella na waleana na ũtwi ũla waumĩtwʼe nĩ koti mũnini, na vandũ va ũu waumya ũtwi mũseo kwelekela mwana-a-asa ũsu. Ũtwi ũsu waĩ ũtonya kũtetheesya andũ angĩ ma Amelika ala maleete kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya woo wa ngoo.
12 Greece. Mwaka wa 1983, Mwana-a-asa Iakovos Thlimmenos nĩwasikatĩwe ĩvĩtyo ya kũvũthya ala me na ũkũmũ kwa kũlea kwĩkĩa ngũa sya asikalĩ ma ita, na oovwa yela. Ĩla wathaiwʼe, nĩwaandĩkie valũa akũlĩtye etĩkĩlwʼe kũthũkũma wĩa ũkonetye masavu ma mbesa, ĩndĩ ũu waemela nũndũ ĩtina wa kyovo kyake atalawa ta kĩngʼendilĩ. Nĩwatwaie ĩkoani yĩu kotinĩ, ĩndĩ ĩtina wa kũsindwa kotinĩ sya Greece, nĩwatwaie ĩkoani yĩu nthĩnĩ wa Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Nthĩ sya Europe (ECHR). Mwaka wa 2000, Nzama Nene ya koti ũsu, ĩla yĩthĩawa na asili 17, nĩyaumisye ũtwi mũseo kũmwelekela, na ũtwi ũsu weethĩwa ũtonya kũtetheesya angĩ ala matonya kwĩsa kũkwatwa nĩ ũndũ ta ũsu. Ũtwi ũsu ũtanamba kumwʼa, kwaĩ ana-a-asa mbee wa 3,500 nthĩ ya Greece, ala matalawa ta ingʼendilĩ ĩtina wa kyovo kyoo nũndũ wa kũlea kũlika itanĩ sya kaũ. Ĩtina wa ũtwi ũsu wa koti, nthĩ ya Greece nĩyavĩtũkĩthisye mwĩao ũla woonanisye kana ana-a-asa asu ti ingʼendilĩ. O na ĩngĩ, mwĩao ũla wavĩtũkĩthĩtwʼe myaka mĩvũthũ ĩla yaĩ ĩnavĩta, na weetĩkĩlĩtye andũ onthe ma Greece kũnyuva wĩa wa kũthũkũma ene nthĩ ethĩwa maikwenda kũlika itanĩ sya kaũ, nĩwalũlũmĩĩlwʼe ĩla Mĩao ya nthĩ ĩsu yakunĩkĩilwe ĩngĩ.
“Mbee wa ndanalika kotinĩ, nĩnamũvoyie Yeova na kĩthingʼĩĩsyo, na neethĩwa na mũuo ngoonĩ.”—Ivailo Stefanov (Sisya kalungu ka 13)
13, 14. Wĩona ta tũtonya kwĩmanyĩsya kyaũ kumana na ĩkoani ya Ivailo Stefanov na ya Vahan Bayatyan?
13 Bulgaria. Mwaka wa 1994, Ivailo Stefanov nĩwaandĩkĩthiwʼe itanĩ sya kaũ e na myaka 19. Stefanov nĩwaleile kũlika itanĩ sya kaũ, kana kũnengwa wĩa ũngĩ itanĩ isu ũtakonanĩtye na kũkita. Mwana-a-asa ũsu nĩwatwaiwe kotinĩ na asilĩlwa kyovo kya myei 18, ĩndĩ atwaa ĩkoani yĩu kotinĩ mũnenange, ayenda anengwe ũthasyo wa kwĩthĩwa atonya kũlea kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya wake wa ngoo. Ĩtina wa ĩvinda, ĩkoani yĩu nĩyatwaiwe Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Nthĩ sya Europe. Mwaka wa 2001, mbee wa ĩkoani yĩu kwĩthukĩĩwʼa, silikalĩ ya Bulgaria nĩyeewʼanie na Mwana-a-asa Stefanov mayĩmine. Silikalĩ ĩsu nĩyamũekeie Stefanov, na yasyoka yeetĩkĩlya andũ onthe ma Bulgaria ala methĩwa mayenda kũnyuva wĩa wa kũthũkũma ene nthĩ, methĩwe matonya kwĩka ũu.c
14 Armenia. Mwaka wa 2001 Vahan Bayatyan, nĩwavikisye ũkũũ ũla andũ ma mũika maandĩkĩthawʼa itanĩ sya kaũ na lasima.d Nĩwaleile kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya wake wa ngoo, ĩndĩ asindwa makoaninĩ onthe ala watwaĩte kotinĩ sya Armenia aivĩnga ũndũ ũsu. Kwoou, Mwei wa 9, 2002, nĩwatwʼĩĩwe kyovo kya myaka ĩlĩ na nyusu, ĩndĩ alekwʼa ĩtina wa myei ĩkũmi na nyusu. Ĩvindanĩ yĩu, nĩwatwaie ĩkoani yĩu Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Nthĩ sya Europe, na weethukĩĩsya ĩkoani yake. Ĩndĩ Matukũ 27, Mwei wa 10, 2009, Koti ũsu nĩwaumisye ũtwi ũte mũseo kũmwelekela. Ũtwi ũsu waĩ ũkũno mũnene mũno kwa ana-a-asa ma Armenia ala malasimĩthawʼa kũlika itanĩ sya kaũ. O na ũu wĩ o vo, Nzama Nene ya Koti ũsu wa nthĩ sya Europe nĩyakunĩkĩile ĩngĩ ũtwi ũla waumĩtwʼe. Na Matukũ 7, Mwei wa 7, 2011, waumya ũtwi mũseo kwelekela Vahan Bayatyan. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda ya mbee kwa koti ũsu mũnene wa nthĩ sya Europe kwonanyʼa kana ũtwi wa mũndũ wa kũlea kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa mũĩkĩĩo wake nĩwaĩle kwĩtĩkĩlwa nũndũ mũndũ nĩwaĩle kwĩthĩwa na ũthasyo wa kwĩthĩwa na mawoni mana, kũtwʼa maũndũ kwosana na wasya wake wa ngoo, na kwosana na ndĩni yake. Ũtwi wa Koti ũsu nũnengete ũthasyo Ngũsĩ sya Yeova na andũ milioni mbingĩ kuma nthĩ ingĩ ila syĩ nthĩnĩ wa Nzama ya Nthĩ sya Europe (Council of Europe).e
Ana-a-asa ma Armenia maumĩte yela ĩtina wa Koti Ũla Mũnene wa Nthĩ sya Europe kumya ũtwi mũseo kũmelekela
Kũtanĩa Sikũkũ sya Kũkumya Nthĩ
15. Nĩkĩ andũ ma Yeova maleaa kũtanĩa sikũkũ sya kũkumya nthĩ?
15 Andũ ma Yeova methĩawa me aĩkĩĩku kwa Ũsumbĩ wa Masia kwa kũlea kũlika itanĩ sya kaũ, o vamwe na kũlea kũtanĩa sikũkũ sya kũkumya nthĩ. Ĩtina wa kwambĩĩa kwa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmethĩĩtwe na kĩvũvũ kya kũkumya nthĩ syoo. Kwoou andũ ma nthĩ mbingĩ nĩmendekaa kwonanyʼa kana nĩmeyumĩtye kwa nthĩ syoo, kwa kũtũngĩlĩĩla wĩvĩto wa kwonanyʼa kana makeethĩawa me aĩkĩĩku kwa silikalĩ, na kwinĩa kana kũkũnĩa kĩvendela saluti. Ĩndĩ ithyĩ twĩyumĩtye kwa Yeova e weka. (Kuma 20:4, 5) Nũndũ wa ũu, nĩtwĩthĩĩtwe tũithĩnwʼa mũno. O na vailyĩ ũu, mavinda amwe Yeova nĩwĩthĩĩtwe aitũmĩa “nthĩ” kũmina mothĩnyʼo asu. Ekai tũneenee makoani amwe manene ala Yeova, kwĩsĩla Klĩsto, ũtũtetheesye kũsinda.—Sav. 3:8.
16, 17. Lillian na William Gobitas masikatĩwe ũndũ wĩva, na wĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na ĩkoani yoo?
16 Amelika. Mwaka wa 1940, Asili 8 ma makoani katĩ wa asili 9 ma Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika nĩmaumisye ũtwi ũte mũseo kwelekela Ngũsĩ sya Yeova nthĩnĩ wa ĩkoani katĩ wa sukulu ya Minersville na Gobitasf (Minersville School District v. Gobitis). Mwĩĩtu-a-asa Lillian Gobitas, ũla waĩ na myaka 12, na mwana-a-inyia William, ũla waĩ na myaka 10, nĩmendaa kwĩthĩwa me aĩkĩĩku kwa Yeova, na kwoou malea kũkũnĩa kĩvendela saluti kana kũtũngĩlĩĩla wĩvĩto wa kwonanyʼa kana makeethĩawa me aĩkĩĩku kwa silikalĩ. Nũndũ wa ũu, nĩmalũngilwʼe sukulu. Ĩkoani yoo nĩyatwaiwe Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ, na Koti ũsu watwʼa kana ũndũ ũla sukulu ĩsu yeekie nĩwoosanĩte na kativa ya nthĩ ĩsu, nũndũ kĩeleelo kyayo kyaĩ kũlũlũmĩĩlya “ngwatanĩo ya nthĩ.” Ũtwi ũsu nĩwatumie Ngũsĩ syambĩĩa kũthĩnwʼa mũno. Kwa ngelekanyʼo, syana mbingĩ sya Ngũsĩ nĩsyakũiwe sukulu, Ngũsĩ ingĩ syavutwa wĩa, na ingĩ syambĩĩa kũthĩnwʼa kana kũkũnwa nĩ nguthu sya andũ. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye kana “kũthĩnwʼa kwa Ngũsĩ kuma mwaka wa 1941 nginya 1943, nĩwʼo ũndũ ũla woonanisye ũmaitha ũla mũnene vyũ wa kĩ-ndĩni, nthĩ ya Amelika, ĩtina wa mwaka wa 1900.”—The Lustre of Our Country.
17 Ũsindi wa amaitha ma Ngai waĩ o wa kavinda, nũndũ mwaka wa 1943 Koti ũsu mũnene wa Amelika nĩwasilile ĩkoani yĩngĩ ta yĩla ya Lillian na William. Ĩkoani yĩu yaĩ katĩ wa nzama ya kĩsomo ya West Virginia na Barnette (West Virginia State Board of Education v. Barnette). Ĩndĩ ĩtina wa ĩkoani yĩu kũsilwa nĩ koti ũsu mũnene Ngũsĩ sya Yeova nĩsyasindie. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda ya mbee nthĩnĩ wa isitoli ya Amelika, kwa Koti Ũla Mũnene Vyũ kũtwʼa ĩkoani kĩvathũkanyʼo na ũndũ koti o ũsu waĩ ũnatwʼa ĩvinda ĩkuvĩ ĩvĩtu. Ĩtina wa ũtwi ũsu, kũthĩnwʼa ũtheinĩ kwa andũ ma Yeova nĩkwaolekile mũno Amelika. Ũtwi ũsu nĩwatetheeisye andũ ma nthĩ ya Amelika maeka kũvinyĩĩwa ũndũnĩ ũsu.
18, 19. Pablo Barros aisye nĩ kyaũ kyamũtetheeisye kũendeea kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku, na athũkũmi ala angĩ ma Yeova matonya kũatĩĩa ata ngelekanyʼo yake?
18 Argentina. Mwaka wa 1976, Pablo ũla waĩ na myaka nyanya, na Hugo ũla waĩ na myaka mũonza, nĩmalũngilwʼe sukulu nũndũ wa kũlea kwĩka maũndũ ala mekawa kĩvendela kĩyambatwʼa. Ĩvinda yĩmwe mwalimũ ũla mũnene wa sukulu ĩsu nĩwamũluutile Pablo na amũkũna mũtwe. Ĩtina wa masomo, mwalimũ ũsu nĩwatiiwe na Pablo na Hugo kwa ĩsaa yĩmwe, aitata kũmalasimĩthya meke maũndũ ma kũkumya nthĩ yoo. Pablo aisye ũũ ĩũlũ wa ĩvinda yĩu yaĩ yũmũ: “Ta keka Yeova ndaandetheesya, ndiona ũndũ naĩ ndonya kũendeea kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku kwake.”
19 Ĩla ĩkoani yĩu yatwaiwe kotinĩ mũnini, mũsili wa makoani nĩweetĩkĩlanile na ũtwi wa sukulu ĩsu wa kũlũngya Pablo na Hugo. Ĩndĩ ĩkoani yĩu nĩyatwaiwe Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Argentina. Mwaka wa 1979, Koti ũsu mũnene vyũ nĩwaleanile na ũtwi wa ũla koti mũnini, na wasya atĩĩ: “Ũtwi ũsu [wa kũlũngya syana sukulu] nũleanĩte na mwĩao ũla wĩ kativanĩ (Kĩlungu kya 14), ũla wonanĩtye kana syana nĩsyaĩle kũsoma, na ũtwi ũsu nũleanĩte na mwĩao ũla wonanĩtye kana Silikalĩ nĩyaĩle kũĩkĩĩthya kana syana nĩsyakwata kĩsomo kya mũsingi (Kĩlungu kya 5).” Ũsindi ũsu nĩwatethisye syana vakuvĩ 1,000 sya Ngũsĩ. Mwĩao ũla waumĩtwʼe nĩ kana syana imwe ilũngwʼe sukulu nĩwavetangiwe, na syana ingĩ ta Pablo na Hugo, syasyoka sukulu ila syasomeaa.
Ana-a-asa aingĩ ma mũika nĩmethĩĩtwe me aĩkĩĩku o na ĩla me motatonĩ
20, 21. Ĩkoani ya Roel na Emily Embralinag yakwĩkĩa vinya kwa nzĩa yĩva?
20 Philippines. Mwaka wa 1990, Roel Embralinag,g ũla waĩ na myaka 9, na mwĩĩtu-a-inyia Emily, ũla waĩ na myaka 10, na syana ingĩ vakuvĩ 66 sya Ngũsĩ, nĩmalũngilwʼe sukulu nũndũ wa kũlea kũkũnĩa kĩvendela saluti. Leonardo, ĩthe wa Emily na Roel, nĩwatatie kũneena na aũngamĩi ma sukulu ĩsu ĩndĩ mayaamwĩthukĩĩsya. Ĩla maũndũ maendeeie kũthũka, Leonardo nĩwatwaie ĩkoani Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ, ĩndĩ ndaĩ na mbesa o na ndaĩ na wokili wa kũmũũngamĩa ĩkoaninĩ yĩu. We na mũsyĩ wake nĩmavoyie na kĩthingʼĩĩsyo nĩ kana Yeova amatongoesye. Ĩvindanĩ yĩu syana syake no syaendeee kũthekeewa na kũumangwa. Leonardo oonaa atatonya kũsinda ĩkoani yĩu nũndũ ndeesĩ maũndũ ma mĩao.
21 Ĩtina mũsyĩ wake nĩwaũngamĩiwe ĩkoaninĩ yĩu nĩ Mwana-a-asa Felino Ganal, ũla waĩ wokili, na ũla ĩvinda yĩmwe waandĩkĩtwe nĩ kambunĩ ya mawokili yĩ nguma mũno nthĩ ĩsu. Ĩla ĩkoani yĩu yaendeee kwĩthukĩĩwʼa, Ganal aĩ anatia wĩa ũsu na akatwʼĩka Ngũsĩ ya Yeova. Ĩtina wa ĩkoani yĩu kũtwawa Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ, asili onthe ma Koti ũsu nĩmaumisye ũtwi mũseo kwelekela Ngũsĩ, na maleana na mwĩao ũla waumĩtwʼe nĩ kenda syana sya Ngũsĩ ilũngwʼe sukulu. Yĩĩ nĩyo yaĩ ĩvinda ya kelĩ kwa ala matataa kũlikĩlĩĩla ũĩkĩĩku wa andũ ma Ngai kũsindwa.
Kũlea Kũkwata Mbau Maũndũ ma Siasa Kana Kaũ Nĩkũetae Ngwatanĩo
22, 23. (a) Nĩkĩ twĩthĩĩtwe tũisinda makoani maingĩ manene? (b) Mũuo katĩ wa ana-a-asa nthĩ yonthe wonanasya kyaũ?
22 Nĩkĩ andũ ma Yeova methĩĩtwe maisinda makoani manene? Tũitetheeawʼa nĩ andũ ma siasa makoaninĩ asu. Ĩndĩ, nthĩnĩ wa nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo na koti syĩ kĩvathũkanyʼo, asili ma makoani ala maatĩĩaa ũsili wa katĩ nĩmethĩĩtwe maitũtetea tũikathĩnwʼe nĩ avĩnganĩsya ala matendaa kũtũnenga nzeve. Kwoou, motwi ma asili asu nĩmethĩawa matonya kũtũmĩwa ĩvinda yũkĩte kũtwʼa makoani angĩ ta asu. Vate nzika, Klĩsto nĩwĩthĩĩtwe aitũtetheesya kũsinda makoaninĩ asu. (Soma Ũvuanʼyo 6:2.) Nĩkĩ tũtwaaa makoani kotinĩ? Kĩeleelo kitũ ti kũalyũla maũndũ ma mĩao. Ĩndĩ, twĩthĩawa tũyenda tũendeee kũmũthũkũma Mũsumbĩ witũ, Yesũ Klĩsto, vate kĩsiĩĩi.—Meko 4:29.
23 O na kau nthĩ ĩno nĩ ĩaanĩkĩte nũndũ wa ithokoo sya kĩ-siasa na ĩkausũwa nĩ kĩmena kingĩ, Mũsumbĩ witũ Yesũ Klĩsto nĩwĩthĩĩtwe aimatetheesya aatĩĩi make nthĩ yonthe maikakwate mbau maũndũ ma siasa kana kaũ. Satani nũtatĩte kũtũaanyʼa nĩ kana atũsinde, ĩndĩ nũemetwe vyũ. Ũmũnthĩ Ũsumbĩ wĩ na andũ milioni mbingĩ ala matwʼĩte kana ‘matikemanyĩsya kaũ ĩngĩ.’ Mũuo ũla wĩthĩĩtwe katĩ wa ana-a-asa nthĩ yonthe nĩ ũndũ wa ũsengyʼa mũno. Ũu wonanasya ũtheinĩ vyũ kana Ũsumbĩ wa Ngai nũsumbĩkĩte!—Isa. 2:4.
a O na ĩngĩ, mavuku asu meetawa The New Creation, na ĩtina mavuku asu ma Millennial Dawn mambĩĩa kwĩtwa Studies in the Scriptures.
b Nĩ kana ũkwate ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa wathani ũsu, sisya ĩvuku, Ufunuo—Upeo Wao Mtukufu U Karibu!, kĩlungu kya 27, ĩthangũ ya 184-186.
c Nthĩnĩ wa wĩwʼano ũsu, silikalĩ ya Bulgaria nĩyendekaa yĩtĩkĩlye andũ ma nthĩ ĩsu kũnyuva wĩa wa kũthũkũma ene nthĩ ethĩwa maikwenda kũlika itanĩ sya kaũ nũndũ wa wasya woo wa ngoo.
d Nĩ kana ũkwate ũvoo mwingangĩ ĩũlũ wa ngewa yake, sisya kĩlungu kĩ na kyongo “Mahakama Ya Ulaya Yatetea Haki Ya Kutojiunga Na Jeshi Kwa Sababu Ya Dhamiri,” ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya (Kĩswaili) ya 01/11/2012, ĩthangũ ya 29-31.
e Kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 20, silikalĩ ya Armenia nĩyovete yela ana-a-asa ma mũika mbee wa 450. Mwana-a-asa wa mũthya katĩ wa ana-a-asa asu alekilwʼe Mwei wa 11, 2013.
f Nthĩnĩ wa lekoti sya koti ĩsyĩtwa Gobitas yaandĩkiwe naĩ.
g Nthĩnĩ wa lekoti sya koti ĩsyĩtwa Embralinag yaandĩkiwe ta Ebralinag.