Keti Nge Zabaka Yo?
Sinagoga ya Mvu-Nkama ya Ntete: Nzo yai ya lusambu na Gamla na bakilometre 10 na nordi ya Nzadi ya Galilea, me fwanana ti basinagoga ya mvu-nkama ya ntete. Yo ke sadisa beto na kubakisa mutindu bo vandaka kutunga basinagoga na ntangu ya ntama
Keti nge ke zaba kisina ya ngogo sinagoga?
NGOGO “sinagoga” me katuka na ngogo ya Kigreki yina ke tendula “kimvuka” to “kuvukana kisika mosi.” Zina yina me fwana kibeni sambu na ntangu ya ntama basinagoga vandaka bisika yina Bayuda vandaka kuvukana sambu na kuwa malongi mpi kusamba. Masonuku ya Kiebreo ke tubila mpenza ve sinagoga kansi Masonuku ya Kigreki ke monisa pwelele nde na mvu-nkama ya ntete basinagoga vandaka.
Bantu mingi ya mayele ke yindulaka nde basinagoga yantikaka ntangu Bayuda kwendaka na kimpika na Babilone. Mukanda mosi (Encyclopaedia Judaica) ke tuba nde: “Bayuda yina vandaka na kimpika vandaka ve ti Tempelo kuna, bo vandaka ti mpusa ya kubaka kikesa na mpasi na bo, yo yina bo vandaka kukutana mbala na mbala, ziku na bilumbu ya Kisabatu, mpi bo vandaka kutanga Masonuku.” Yo ke monana nde ntangu Bayuda basikaka na kimpika, bo landaka kukutana sambu na kusamba mpi kutanga Masonuku, yo yina bo vandaka kutunga basinagoga bisika yonso yina bo vandaka.
Na mvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto, Bayuda mingi mwanganaka na Moyen-Orient, na Mediterane mpi na Izraele, bo vandaka ti basinagoga, kuna bo vandaka kusambila mpi kusala mambu ya nkaka. Profesere Lee Levine ya iniversite ya Bayuda na Yeruzalemi ke tuba nde: “[Sinagoga] vandaka kisika yina bo vandaka kulonguka, kusala bankinsi ya santu, kusambisa, kubumba mbongo ya makabu, kusala balukutakanu mpi bantu ya luyalu vandaka kusala balukutakanu kuna.” Yandi ke yika nde: “Lukanu na yo ya ntete-ntete vandaka ya kusala mambu ya kimpeve.” Yo ke yitukisa beto ve mutindu Yezu vandaka kukwenda mbala na mbala na basinagoga. (Mar. 1:21; 6:2; Luka 4:16) Na basinagoga, Yezu longaka, siamisaka bantu mpi pesaka bo kikesa. Ntumwa Polo yina landaka mbandu ya Dibundu ya Bukristu longaka mpi mingi na basinagoga. Bantu yina vandaka kusepela ti malongi ya Nzambi vandaka kukwenda mbala mingi na sinagoga, yo yina ntangu Polo vandaka kukota na mbanza mosi, mbala mingi yandi vandaka kukwenda ntete na sinagoga sambu na kulonga.—Bis. 17:1, 2; 18:4.