Mambu ya Zulu, Ntoto mpi Bima ya Kele na Kati Ke Longa Beto

Zulu, ntoto ti bima ya kele na kati kele na ndonga. Disolo mosi ya kele na zulunalu mosi (Astronomy) ke tuba nde: “Bo me tulaka ve bagalaksi na zulu kaka mpidina. Yo ke vandaka na ndonga kaka bonso bukondi mosi buna.” Inki me salaka nde yo vanda mutindu yina? Bantu ya mayele ke yindulaka nde kima ya me salaka mpidina kele kima mosi buna ya ke monanaka ve (matière noire). Bo ke fwanisaka kima yango ti mutindu mosi ya “kima ya bo ke sadilaka sambu na kutunga banzo (échafaudage) yina ke monanaka ve. Yo yina ke . . . salaka nde bagalaksi, bimvuka ya bagalaksi mpi bimvuka ya nene diaka ya bagalaksi . . . kuvanda na kisika na yo.”

Inki me salaka nde zulu, ntoto mpi bima yonso ya kele na kati kuvanda na ndonga mpidina? Keti ndonga ya mutindu yina me kudibasikilaka? Allan Sandage ke longukaka mambu ya me tala bima yina kele na zulu. Bantu ke tadilaka yandi bonso “muntu mosi ya nene na kati ya bantu yina ke longukaka mambu ya me tala bima yina kele na zulu na bamvula 100 ya me luta,” mpi yandi vandaka kukwikila na Nzambi.

Yandi tubaka nde: “Mono ke monaka nde ndonga ya mutindu yina kudibasikilaka ve ata fioti. Yo fwete vanda ti kima mosi ya salaka nde ndonga yina kuvanda.”

Bo yidikaka zulu ti ntoto na mutindu ya mbote sambu bima ya ke zingaka kuvanda muna. Beto tadila ntete kima yina bantu ya siansi ke bingaka “interaction faible.” Yo ke salaka nde ntangu kulanda kubasisa tiya na kiteso yina yo ke basisaka yo. Kana kima yango vandaka ve ngolo ata fioti, ntangu zolaka ve kusalama. Kana yo vandaka mpi ngolo mingi, ntangu zolaka kuvanda diaka ve banda ntama.

Kima yina bo ke bingaka interaction faible kele ngolo mosi mpamba na kati ya bangolo ya nkaka ya ke salaka nde bima kuzinga sambu bo me yidikaka yo na mutindu ya mbote. Anil Ananthaswamy me sonikaka mikanda mingi ya siansi. Yandi ke monisa nde kana na kati ya bangolo yina, bo yidikaka ve mbote ata ngolo mosi mpamba, “bambwetete, ba planètes mpi bagalaksi zolaka ve kusalama. Luzingu zolaka ve kuvanda ata nki mutindu.”

Kisika mosi ya me fwana sambu na bantu. Bo me tulaka mupepe mpi masa ya kufwana na ntoto. Diaka, ngonda kele ti nene yina me fwana sambu ntoto kubikala kaka na kisika na yo. Mukanda mosi (National Geographic) ke tuba nde: “Ditadi na beto yai ya nene (ntoto) ke salaka nde mambu ya me tala ntoto (géologie), bisika yina bima yina ke pemaka ke zingaka mpi mutindu yo ke zingaka (écologie) mpi kulonguka bima yina ke zingaka (biologie) me salaka nde ntoto mpamba kuvanda kisika yina me fwana sambu bantu kuzinga.”a

Na kutadila mambu yina nsoniki mosi tubaka na yina me tala galaksi na beto, ntangu kele “ntama ti bambwetete ya nkaka.” Kima ya ke salaka nde bantu mpi bima ya nkaka kuzinga awa na ntoto kele kibeni mutindu ntangu kele ntama ti bambwetete ya nkaka. Kana beto vandaka pene-pene ti bambwetete ya nkaka, yo vanda na kati-kati ya galaksi na beto to pene-pene na yo, tiya yina yo ke basisaka zolaka kutula luzingu na beto na kigonsa. Kansi, beto ke zingaka na kisika yina me fwana nde beto zinga na kati ya galaksi na beto.

Muntu mosi ya mayele (physicien) na zina ya Paul Davies tadilaka mambu yina yandi me zaba sambu na zulu ti ntoto mpi yandi tubaka nde: “Mono lenda ndima ve nde mutindu beto ke zingaka kele kima yina kudibasikilaka kaka mpidina, nde yo kele kisumbula mosi ya salamaka na luzingu ya bantu, nde yo kele kisumbula mosi ya salamaka na zulu mpi na ntoto. . . . Beto ke zingaka kibeni awa sambu na kikuma mosi ya mbote.” Davies ke longa ve bantu nde Nzambi muntu salaka zulu, ntoto, bima ya kele na kati mpi bantu. Kansi nge mosi, nge ke yindula nki? Bo me salaka zulu ti ntoto sambu bantu ti bima ya nkaka kuzinga. Keti kima ya ke monisa nde zulu ti ntoto me fwana sambu na luzingu kele sambu bo me salaka yo?