Sambu na Inki Kukwikila na Bible

Bible melunga ve na kukwikila. Ngindu yai bankaka basisaka meyantika na kupanzana mingi. Mpidina, mingi kebuyaka nsangu ya mukanda yai nde yau kele kyeleka ve.

Kansi, mambu Yezu tubaka na kisambu mosi na Nzambi kepusa na kukwikila: “Ndinga na nge kele kyeleka.” Bible yau mosi kendima nde yau mekatuka na Nzambi.​—Yoane 17:17; 2 Timote 3:16.

Ebuna nge, inki nge keyindula? Keti kikuma ya ngolo kele ya kukwikila na Bible? To ve keti nzikisa (preuve) pesamaka kemonisa nde Bible melunga ve na kukwikila, nde yau kele mabalumabalu mpi nde yau kele ve ti ngwisani na kati na yau?

Bible kele mabalumabalu?

Na kati ya bayina ketubaka nde Bible kele mabalu, keti mosi mepesaka nge ntete mbandu mosi ya kyeleka ya mabalu yina? Beto memonaka ntete ve mosi na kati na yau ketelama kana yau zikisama. Kyeleka, mabalu ya zuluzulu lenda monana na mwa bisika, kansi mpasi kemonanaka mbala mingi na kukonda kuzaba bunda ya mambu yankaka ti yina kubwaka ntangu yina.

Mumbandu, bankaka tabenda dikebi na yina bau kebanza nde yau kele mabalu na kuyufulaka nde: ‘Wapi sika Kaini bakaka nkento nandi?’ Bau keyindulaka nde Kaini ti Abeli vandaka kaka bau zole bana ya Adamu ti Eva, kansi ngindu yina kele sambu bau mezaba ve Bible. Kyeleka, Masonuku ketendula nde Adamu “kumaka tata ya bana babakala ti ya bana bankento”. (Genèse 5:4) Disongidila, Kaini kwelaka mosi na kati ya baleke nandi ya bankento to mwana-mpangi nandi mosi ya nkento.

Mbala mingi basaudi ya Bible kesosaka kaka bisika kele mabalu, yau yina bankaka ketubaka nde: ‘Nsoniki ya Bible Matai sonikaka nde mfumu ya basoda kwenda lomba na Yezu, kansi Luka ketuba nde yandi tinda bangenzi na Yezu. Nani ketuba kyeleka na kati na bau zole?’ (Matai 8:5, 6; Luka 7:2, 3) Kansi, keti mabalu kele kibeni?

Ntangu dyambu to kisalu mosi mesalama na bantu metubilama na zina ya mfumu na yau mpenza na sika ya bayina salaka yau, muntu mosi ve ya ngangu tatuba nde mabalu kele pana. Mumbandu, nge tatuba nde kifu kele kana bau tuba nde muntu salaka nzila yai kele mfumu ya zoni, kansi kisalu salamaka na bainzinele ti batungi ya bakyamvu ti banzila? Mutindu yina ve! Kiteso mosi Matai kele mabalu ve na kutuba nde ikele mfumu ya basoda lombaka na Yezu, kansi, sambu na Luka mwa bangenzi kwendaka lomba.

Ntangu bunda ya mambu kezabanaka, mabalu ya Bible ya zuluzulu kevilaka.

Nkenda ti science

Kuvandaka ti ntangu masonga ya nkenda (histoire) ya Bible tulamaka na ntembe mingi. Mumbandu, bansoniki buyaka bantu yankaka yina Bible ketubilaka, bonso ntotila Sargon y’Assyrie, Belschazar ya Babilone ti mfumu ya Roma Ponsi Pilatu. Kansi, bansengumuna ya sesepi memonisa nde kyeleka bantu yina zingaka, mosi nanima ya yankaka, yau kekwikidisa mpidina yina Bible ketuba. Tala yina sonikaka nsoniki ya nkenda Moshe Pearlman: “Bantu ya ntembe yina vandaka kwikila ve na bukyeleka ya bitini yankaka ya bankenda ya Luwawanu ya Nkulu sobaka nswalu ngindu na bau.”

Sambu nde beto kwikila na Bible, keti yau fwete tuba ve kyeleka na mambu ya science? Ntama mingi ve bantu ya science vandaka buya Bible na kundimaka nde nza kele ve ti luyantiku. Kansi, astronome Robert Jastrow bendaka dikebi na mambu ya sesepi yina kelosa ngindu yina. Yandi tubaka nde: “Beto kemona kimbangi ya astronomie kenata beto na kundima yina Bible ketuba sambu na luyantiku yansi. Bantendula astronomie mepesa ti disolo ya Bible metala luyantiku kele ya kuswaswana, kansi bangindu ya nene kele kiteso mosi.”​—Genèse 1:1.

Bantu sobaka dyaka ngindu na bau na yina metadila mpila ntoto kele. Ansiklopedi mosi ketuba nde “banzyetelo ya nsengumuna memonisa nde ntoto kele dibundu, kansi ve ya lelensi (plat) bonso bantu mingi vandaka yindula.” (The World Book Encyclopedia.) Kansi Bible ketubaka ntangu yonso kyeleleka. Kuluta bamvula 2 000 nantwala ya banzyetelo yina, Esaïe (40:22) sonikaka nde: “Ikele ti muntu mosi kevandaka na zulu ya nzyungu (cercle) ya ntoto”, to bonso ba Bibles yankaka ketuba, “dibundu ya ntoto” (Douay) to “ntoto dibundu”. (Moffatt)

Mpidina, konso ntangu mazaya ya bantu keyela, bau kekwisaka na kukwikila nde Bible ketubaka kyeleka. Frederic Kenyon, directeur ya ntama ya British Museum, sonikaka nde: “Bamvutu bakamaka kendimisa yina lukwikilu ketuba, nde mazaya ya mingi tasadila kaka Bible.”

Bible kebikulaka bilumbu ya ntwala

Keti beto lenda kwikila na bambikudulu ya Bible metadila bilumbu ya ntwala, ti bansilulu na yau ketubila kutulama ya ‘mazulu yampa ti ntoto yampa’? (2 Petelo 3:13; Nzaikusu 21:3, 4.) Inki mutindu Bible monikaka ya kyeleka na ntangu ya ntama? Mbala mingi, bambikudulu yina pesamaka ata bankama ya bamvu nantwala lunganaka yonso.

Mumbandu, Bible bikuluka kubwa ya luyalu ya Babilone kiteso ya bamvula 200 nantwala. Kyeleka, yau zabisaka nde ba Medes yina vukanaka ti ba Perses tanunga. Ebuna nantwala ya kubutuka ya Cyrus, ntotila ya Perse, Bible bikulaka nde yandi tasala kisalu ya nene na kubwisa Babilone. Yau tubaka dyaka nde masa ya Efrata, yina vandaka kitaninu ya Babilone, ‘fwete yuma’ mpi nde ‘byelo [ya Babilone] takangama ve’.​—Jérémie 50:38; Esaïe 13:17-19; 44:27 tii 45:1.

Yau lunganaka mbotembote, na kutadila yina sonikaka nsoniki ya nkenda Hérodote. Dyaka, Bible bikulaka nde yau tabikala mayumbu ya konda bantu. Ikele yau yina kibeni salamaka. Babilone mebikalaka bubu yai mayumbu ya mpamba. (Esaïe 13:20-22; Jérémie 51:37, 41-43). Bible mefuluka ti bambikudulu yina lungisamaka na mpila ya ngituka.

Na yau, inki Bible kebikula na yina metala ngidika ya ntangu yai? Yau yai: “Ntangu ya mpasi tavanda na bilumbu yansuka. Bantu tavanda bwimi, banduku ya mbongo, ditombula ye lulendo; bau tatuba mbi na Nzambi ye tavanda intu-ngolo na bibuti na bau, bau takonda lutondo ye konda luzitu sambu na mambu ya musantu; bau tavanda nku mingi ( . . . ) Bau tazola byese na sika ya Nzambi; bau tamonisa lukwikilu ya nganda, kansi bau tabuya ngolo nandi ya kyeleka.”​—2 Timote 3:1-5, La Bible en français courant.

Na ntembe ve, yau yina kesalama bubu yai. Kansi Bible kebikula dyaka yai sambu na “bilumbu yansuka”: “Kikanda tanwana ti kikanda ye kimfumu ti kimfumu, ye banzala tavanda mingi.” Dyaka: “Kunikana ya ntoto tavanda sika mosi nanima yankaka, ti maladi yambi”.​—Matai 24:7; Luka 21:11.

Kyeleka, bambikudulu ya Bible ke na kulungana na meso na beto! kansi ibwe sambu na bilaka yina talungisama na bilumbu kekwisa, bonso: “Bankwa lunungu tayala nsi, ye na yau bau tabikala kimâkulu”, mpi: “Bau takitula mbele ya mvita na bau bansengo ya kudimina ( . . . ). Bau tazaba dyaka ve mvita.”​—Nkunga 37:29; Esaïe 2:4.

Bankaka tatuba nde ‘yau kele ndosi ya mpamba’. Kansi, na kutoma tala, beto kele ve ti kikuma mosi ya kutula ntembe na bilaka ya Ngangi na beto. Ndinga nandi kekusaka ve! (Tite 1:2) Kulonguka ya mudindu takwikidisa nge yau dyaka mingi.

Kaka kana yau mesongama, mikapu yonso ya Bible ketinda na Saintes Ecritures​—Traduction du monde nouveau.