Bunene mpi kuyela mazono mpi bubu

Balutiti ya ntete ya nkenda ya ba Témoins de Jéhovah ya ntangu na beto sonamaka meluta bamvu 100. Na luyantiku ya bamvu 1870, na Allegheny, yina mekota bubu yai na Pittsburgh (Pennsylvanie), kamwa kibuka salamaka sambu na kulonguka Bible. Ntwadisi na yau vandaka na zina ya Charles Taze Russell. Na ngonda ya nsambwadi ya mvu 1879 nimero ya ntete ya zulunalu La Tour de Garde et Messager de la présence de Christ kubasikaka. Kamwa kibuka yina ya luyantiku sambu na kulonguka Bible kuyelaka, ebuna na 1880, kubasika ya bibuka ya mutindu yina kumonanaka mingi na ba États yina vandaka na nzyunga ya Pennsylvanie. Na 1881, kimvuka salamaka ya konda kuzabana na Leta: Zion’s Watch To­wer Tract Society. Na 1884, kimvuka yina zabanaka na leta, ebuna Rus­sell kumaka ntwadisi na yau ya ntete. Na nima, zina ya kimvuka yango kukitukaka Watch To­wer Bi­ble and Tract Society. Ntama bantu yina vandaka kukwenda na kisalu ya nzo na nzo vandaka mingi, na kupesaka kimbangi mpi na kukabulaka mikanda. Na 1888, bantu 50 pesaka ntangu na bau yonso sambu na kisalu yina​—⁠bubu yai ntalu ya bansamuni ya ntangu yonso na ntoto ya mvimba ke kiteso ya 450 000.

Na 1909, kisalu yango kuyalumukaka na ntoto ya mvimba. Ntu-mbanza ya la Société Watch Tower kumaka na Brooklyn, New York. Yau ke kuna tii bubu yai. Bau yantikaka na kubasisa masolo mingi ya Bible na mbala mosi na binyeminu mingi. Na 1913, masolo yango vandaka kubasika na bandinga mingi mpi na bazulunalu 3 000 ya États-unis, ya Ca­na­da mpi ya Eropa. Ntangu yina, mikanda, tumikanda ya fyoti mpi batrakiti mwanganaka to pesamaka na bankama ya bamiliyo.

Na 1912, bau yantikaka Photo-Drame de la création. Filime yina vandaka kumonisa bifwanisu ya ketambula mpi ya kebasisa ndinga, yau monisaka mambu yina salamaka tuka lugangu tii na nsuka ya Luyalu ya mvula funda ya Kristu. Kutalisa ya mbalantete salamaka na 1914, ntalu ya batali vandaka 35 000 konso kilumbu. Na ntangu yina sinema ya vandaka basisa ndinga ya kewakana kuvandaka mesalama ntete ve.

MVU 1914

Nkenda ya bantu vandaka kufinama na ntangu mosi ya mpasi mpi ya kyadi. Na 1876, Russell pesaka na Scrutateur de la Bible, zulunalu ya basikaka na Brooklyn, New York, disolo mosi na ntu-dyambu ketuba nde: “Ntangu ya bampani: inki ntangu yau tasuka?” Kuna na kati beto lenda tanga nsà yai (lutiti 27 ya nimero ya octobre): “Ntangu nsambwadi tasuka na 1914.” Na kuwa “ntangu ya bampani” beto fwete bakisa nsungi yina Yezu tubilaka nde “ntangu ya makanda.” (Luka 21:24) Ata nde yau lunganaka ve, ntembe kele ve nde 1914 sukisaka ntangu ya bampani, ebuna mpi nde yau ke kidimbu ya nene. Bahistorye mingi ya nkenda ya bantu mpi bantendudi ya mambu kewakana na kundima nde 1914 ke nsobana ya nene mpenza sambu na yina ketadila nkenda ya bantu. Ikele yau beto lenda tanga na bangindu yai:

“Mvu ya nsuka ya kuluta ‘mbote’ na Nkenda ya bantu vandaka 1913, mvu yina kuyitaka Bitumba Yantete ya ntoto ya mvimba.”​—Editorial ya Times Herald, Washington, ya le 13 mars 1949.

“Tuka 1914, konso muntu yina kezaba mutindu mambu ketambula awa na ntoto ya mvimba, ke na kyadi mingi na kumona mutindu ntoto ke na kukwenda na kigonsa ya nene mbala na mbala. Bantu mingi ya mayele kebanza nde kima mosi kele ve ya lenda katula beto na nzila yai ya kigonsa.”​—Bertrand Russell, The New York Times Magazine, 27 septembre 1953.

“Na kutuba ya mbote ntoto kotaka na mvwalangasa na ntangu ya Bitumba Yantete ya ntoto ya mvimba. Na ntwala ya mvita yina bantu vandaka kuyindula nde ntoto tatoma na mutindu mosi ya ngituka. Ngemba mpi kyese kuvandaka. Ebuna na nima mambu yonso kukotaka na mvwalangasa. Kubanda ntangu yina beto ke na ntima zuluzulu. . . . Na mvunkama na beto yai ya 20, bantu mekudigonda kuluta bansungi yonso ya Nkenda ya Bantu.”​—Dr Walker Percy, American Medical News, 21 novembre 1977.

Kuluta bamvula 50, na nima ya 1914, mbuta ya luyalu ya Allemagne na zina ya Konrad Adenauer sonikaka mambu yai nde: “Lutaninu, yenge mpi ngemba vilaka na luzingu ya bantu tuka 1914.”​—⁠The West Parker, Ohio, 20 janvier 1966.

Charles Russell, ntwadisi ya ntete ya la Société Watch Tower, fwaka na 1916. Mvula kulandaka, Joseph Franklin Rutherford kuyingaka Russell. Bansobana mingi salamaka. Zulunalu ya mpa, na zina L’Age d’Or, kubasisamaka na bansoniki ya La Tour de Garde. (Tii bubu yai yau kebasikaka na zina ya Réveillez-vous!; yau kebasikaka kuluta 12 000 000 na bandinga kuluta 50.) Na 1931, bakristu yina bakaka zina ya Témoins de Jéhovah, sambu na kudiswasikisa na mabundu yankaka. Beto meyita tuba yau, zina yina mebakama na Isaya 43:​10-12.

Na bamvu 1920 mpi 1930 radio sadilamaka sambu na kuyedisa kisalu. Na 1933, la Société sadilaka banzo-radio to ba stations 403 sambu na kupesa badiskur ya Bible. Na nima, ba Témoins yambulaka mwa fyoti na kusadila ba radio, mingimingi bau sadilaka kisalu ya kukwenda kyelo na kyelo, ti fono ya maboko. Na kutambulaka na fono yina, bau vandaka kukwenda nzo na nzo, sambu na kuwisa bantu badiskur ya Bible yina vandaka na zulu ya badiske to na baplake. Bau vandaka yantika na kulonga Bible na bantu yina vandaka kumonisa kuyangalala na nsangu.

MVITA YA LUNUNGU NA BANZO-BINZONZI

Na bamvu 1930 mpi 1940, bau kumaka kukangakanga ba Témoins de Jéhovah, kikuma nde sambu bau vandaka kusamuna nsangu ya mbote. Bau fundaka bau mbala na mbala. Ba Témoins de Jéhovah nungisaka banswa na bau na ntwala ya binzonzi, bau nwaninaka kimpwanza na bau mutindu yina, mpi bau nwaninaka kimpwanza na bau ya ndinga, ya kutuba, ya lusambu mpi ya kuvukana na lukutakanu. Na États-Unis, bau vandaka kuvutukila mbala na mbala bankanu yina binzonzi ya fyoti zengilaka bau. Yau yina bau nungaka na makambu 43 yina natamaka na Kinzonzi-Yanene to na Cour suprême ya nsi na bau. Binzonzi ya nene ya ba nsi yankaka zengaka nkanu ya mbote. Sambu na yina ketadila mvita yina bau nwanaka na banzo-binzonzi sambu na kunwanina kimpwanza na bau, longi Braden sonikaka sambu na ba Témoins na mukanda nandi yina kubasikaka na ntu-dyambu ketuba Ceux-là aussi ont la foi (angl.) nde: “Bau salaka kisalu mosi ya nene ya kemonisa demokrasi na kusosaka kimpwanza sambu na biyeka na bau, sambu mvita yina bau nwanaka sadisaka mingi na kutanina biyeka ya bimvuka yonso ya fyotifyoti y’Amerika.”

BANZO-NKANDA YA SIPESYAL SAMBU NA KUYIDIKA MPI KULONGA

Joseph Rutherford fwããka na 1942. Nathan Knorr yingaka yandi sambu na kutwadisa bisalu. Ikele na ntangu yina mbalantete banzo-nkanda ya sipeyal salamaka sambu na kuyidika mpi sambu na kuzaba kulonga na mutindu mosi ya kufwana. Na 1943, bau yidikaka kur ya kubasisa mpi ya kutinda bamisyoner, na École de Galaad ya la Société Watch Tower. Tuka ntama, bamisyoner yina kebasikaka na nzo-nkanda yina ketindamaka na ba nsi kuluta 140. Mabundu yampa yantikaka na kusalama na ba nsi yina vandaka kuntete ata na dibundu mosi ve. Bafilyali kangukaka na bisika yonso na ntoto ya mvimba; bubu yai yau meluta 90. Mbala na mbala bakur ya sipesyal kesalamaka sambu na bankuluntu ya mabundu, sambu na bayina kesalaka na bafilyali mpi sambu na bansamuni ya ntangu yonso (bapionié).

Nathan Knorr fwããka na 1977. Sambu na yina ketadila dyambu ya kutomisa kisalu, mosi ya bansobana ya nsuka yina yandi pesilaka ngindu na ntwala ya lufwa nandi vandaka kukumisa nene Collège central, collège yina kevandaka na Brooklyn. Na 1976, biyeka ya lutwadisu kabulamaka na bakomité yina mesalama na bambuta ya Collège central. Bantu 12 (na 1989) yina mesala Collège central kepesa ntangu na bau na kisalu ya kupesa kimbangi tuka bamvula kuluta 45.

BINYEMINU YA MPA

Nkenda ya ba Témoins de Jéhovah ya ntangu na beto mefuluka na mambu mingi ya kuyituka. Ntama bau vandaka fyoti kibeni bonso kamwa tonsi ya masa na 1870 (kamwa kibuka yina vandaka kulonguka Bible na Pennsylvanie), bubu yai, na 1990, ba Témoins de Jéhovah mevukana mpi mekabulama na mabundu kuluta 63 016 na ntoto ya mvimba. Na luyantiku, mikanda na bau yonso vandaka kupesama na bakompani sambu na kunyemama na binyeminu ya bakompani ya munkiti. Tuka 1920, sambu ba Témoins kumaka kufutila banzo, bau yantikaka na kunyema bau mosi ndambu ya mikanda na bau. Na 1927, kinyeminu ya ba étages nsambwadi yina la Société Watchtower tungisaka na Brooklyn yantikaka na kubasisa mikanda ya kuluta dyaka mingi. Kuyalumuka yina landanaka, yau pesaka nzila nde bubu yai la Société kuvanda na banzo nsambwadi yina mevukana sika mosi mpi ba biro ya nenenene. Penepene na ba biro yina mevukana sika mosi, ikele na banzo yankaka sika bansadi ya mfunu kiteso ya 3 000 kevandaka sambu na kutambwisa bisalu. Dyaka mpi, ferme mpi binyeminu mevukana sika mosi, yina kele na bansadi difunda mosi, yau metungama na État ya New York, pene ya Wallkill. Masini na yau kenyemaka La Tour de Gar­de mpi Réveillez-vous! Na yina ketadila madya yina kebasikaka na ferme, yau kesadisaka na kudisa bansadi yonso 4 000, bayina ke bau yonso bansadi ya luzolo yina kebakaka kaka kamwa lusadisu ya fyoti na nsuka ngonda sambu na bansatu na bau mosi.

BALUKUTAKANU YA NENE YA BA NSI MINGI

Lukutakanu na bau ya ntete ya nene salamaka na 1893 na Chicago. Bantu yina kuvukanaka na yau vandaka 360; bantu yampa yina kubakaka mbotika vandaka 70. Lukutakanu na bau ya nene ya nsuka ya ba nsi mingi na mbanza mosi salamaka na 1958 na New York. Yau lombamaka na kufutila balupangu ya nsaka zole (Yankee Stadium mpi Polo Grounds ya ntangu yina). Lukutakanu yina vukisaka bantu 253 922, ntalu ya bau mekumaka ntete ve; bantu yina kubakaka mbotika vandaka 7 136. Tuka dati yina, balukutakanu ya nene ya ba nsi mingi mekumaka kusalama na ba nsi mingi. Bubu yai, balukutakanu ya nene ke na kusalama na ba nsi kuluta 80.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 6]

Bafilime ya ntete ya vandaka basisa ndinga

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 7]

Kubaluka ya mambu na nkenda ya bantu

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 8]

Kunwanina ya bimpwanza na bau menungisama

[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]

“La Tour de Garde,” kubasika na yau meluta 6 000 na ndinga mosi mpamba na 13 000 000 na bandinga kuluta 100

[Bifwanisu ya kele na lutiti 10]

Binyeminu ya Wallkill (na État ya New York)

. . . mpi ya Brooklyn (New York)