Inki Mutindu Dilongi Ya butatu Busantu Yalumukaka?

NA SIKA yai beto mekuma na nzikisa na beto, bankaka lenda diyufula nde: ‘Kana Butatu kele ve dilongi ya Bible, inki mutindu yau mekituka dilongi ya mabundu ya kikristu?’ Sambu na bantu mingi, yau yantikaka na bamvu 325, na lukutakanu salamaka na mbanza Nise.

Kyeleka, yau kele kibeni ve mpidina. Lukutakanu ya Nise ndimaka mbote nde Kristu vandaka kiteso mosi ti Nzambi, yau yina tulaka luyantiku ya teolozi ya Butatu ya bilumbu ya nima; kansi yau tubilaka ve Butatu, sambu mpeve santu monisamaka ve bonso muntu ya tatu ya Butatu.

Kisalu ya Constantin na lukutakanu ya Nise

TUKA bamvula mingi, ngindu yina vandaka yalumuka, mpi yina vandaka tuba nde Yezu kele Nzambi, kutanaka na mbendumuna ya ngolo, mbendumuna ya kutungama na Masonuku. Sambu na kuyunsa na kutula nsuka na matata, mfumu ya Roma Constatin bingaka banganga-Nzambi yonso na Nise. Ndambu kaka kati na bau, disonga pene na 300, kwendaka kuna.

Constantin vandaka ve mukristu. Bau ketuba nde yandi kitukaka mukristu na nsuka ya luzingu nandi; kansi, yandi bakaka mbotika ntangu yandi vandaka lakana. Na mukanda Dibundu yantete (angl.), Henry Chadwick tubaka sambu nandi nde: “Bonso tata nandi, Constantin vandaka sambila Ntangu ya kuluta ngolo; . . . kukituka nandi ya kimukristu vandaka ve dyambu ya luzolo yambote . . . kansi pula ya mfumu ya basoda. Mbakusulu nandi ya malongi ya bukristu vandaka ata fyoti ve pwelele. Kansi, yandi vandaka kwikila na kima mosi nde: kununga nandi na mvita vandaka dikabu ya Nzambi ya bakristu.”

Inki kisalu mfumu yina vandaka ve ya kubotama, salaka na ya lukutakanu ya Nise? Tala yina beto lenda tanga sambu na yau na Ansiklopedi ya britanika: “Yau vandaka Constantin twadisaka lukutakanu. Yandi twadisaka na kikesa masolo, mpi ikele yandi basisaka . . . ngindu ya nene yina tendulaka ngwizani kati ya Kristu ti Nzambi na ‘Bansiku ya dibundu’ yina ndimamaka na lukutakanu yina, ‘ya kiteso mosi ti Tata’ . . . Mpila mfumu nganinaka bau, ba nganga-Nzambi, katula kaka zole kati na bau buyaka, bankaka tulaka maboko na mukanda ya ‘Bansiku ya dibundu,’ yina mingi salaka na ntima zole.”

Kisalu ya Constatin monikaka mbote. Nanima ya ngonda zole ya ntembe ya ngolo kati ya banganga-Nzambi, mfumu yina ya mumpani nungisaka bayina vandaka tuba nde Yezu vandaka Nzambi. Sambu na nki? Kyeleka kibeni ve sambu nde lukwikilu yina mekatuka na Masonuku. Kyeleka, na kutadila mukanda Nkenda ya bunkufi ya malongi ya bukristu (angl.), “Constantin vandaka ata na mbakusulu fyoti ve ya mambu teyolozi ya greke vandaka tuba.” Kansi, yina yandi vandaka bakisa, ikele nde nkabwana ya dibundu vandaka kigonsa sambu na kimfumu nandi, yina yandi zolaka kumisa bumosi na yau ngolo.

Nkutu, na kutala mbote, banganga-Nzambi yina kutakanaka na Nise sadilaka ve kibeni dilongi ya Butatu. Bau tubilaka kimuntu ya Yezu, kansi ve kisalu ya mpeve santu. Kana Butatu vandaka kyeleka ya Bible ya pwelele, Keti banganga-Nzambi zolaka ve kundima yau na nsungi yina?

Yina lutaka nanima

NANIMA ya lukutakanu ya Nise, ntembe landanaka penepene ya bamvula kumi. Bayina vandaka kwikila ve nde Yezu kele kiteso mosi ti Nzambi bakaka nkutu ntwala na mwa ntangu. Kansi mfumu Théodose sukaka na kumanisa dyambu yina na kubedisaka bau. Yandi ndimisaka na ngolo na luyalu nandi Bansiku ya dibundu ya lukutakanu ya Nise mpi, na 381, yandi salaka lukutakanu ya Constantinople sambu na kutendula pwelele dilongi yina.

Lukutakanu yina tulaka mpeve santu kiteso mosi ti Nzambi mpi Kristu. Butatu, mpila yau kelongama na mabundu ya kikristu, yantikaka pana.

Kansi ata nanima ya lukutakanu ya Constantinople, bau yonso ndimaka ve Butatu. Mingi kele bayina buyaka yau mpi bakaka mbangika ya ngolo. Yau lombaka kuvingila bankama ya bamvu sambu nde Butatu baka ntendula kati ya Bansiku ya dibundu. Ansiklopedi y’Amerika kemonisa sambu na yau nde: “Ngindu ya Butatu yalumukaka mvimba na Moyen Age, na Mputu, ntangu banzo-nkanda ya nene yantikaka na kutendula yau na nzila ya malongi ya bafilozofe mpi na nzila ya malongi ketendulaka bikalulu ya bantu.”

Nsiku ya lukwikilu y’Athanase

NA NSIKU ya lukwikilu y’Athanase, Butatu bakaka ntendula ya kuluta pwelele. Athanase yina vandaka nganga-Nzambi, kabisaka ngindu mosi ti Constantin na lukutakanu ya Nise. Nsiku ya lukwikilu kele na zina nandi ketuba nde: “Beto [kesambila] Nzambi mosi kaka na Butatu . . . Nzambi kele Tata; Nzambi, Mwana; Nzambi, Mpeve-Santu: mpi banzambi tatu kele ve, kansi Nzambi mosi kaka.”

Kansi, bantu ya mayele kendima na bumosi nde nsiku ya lukwikilu yina tendulamaka ve na Athanase. Beto ketanga na Ansiklopedi ya britanika nde: “Dibundu ya Azia zabaka ve nsiku ya lukwikilu nantwala ya bamvunkama kumi na zole. Tuka bamvunkama 17, yau mendimama mvimba nde nsiku yina ya lukwikilu kele ve y’Athanase (yina fwaka na 373), kansi nde mbala yankaka yau sonamaka na bamvunkama tanu na Fransa ya sud. . . . Nde ngolo ya nsiku ya lukwikilu yina wakanaka ntete, na bamvunkama sambanu mpi nkama nsambwadi, na Fransa ya sud mpi na Espagne. Dibundu ya Jermani na bamvunkama uvwa, mwa ntangu fyoti nanima ya yina ya Roma, kotisaka yau na lusambu na bau.”

Mpidina, yantika nsungi ya Kristu, yau lombamaka bankama ya bamvu sambu nde Butatu kundimama kati ya mabundu yonso ya kikristu. Inki yina, kati na yau, twadisaka balukanu yina? Ndinga ya Nzambi, to mambu ya politiki to ya dibundu? Na mukanda Kisina mpi kuyalumuka ya dibundu (angl.), E. Hopkins kepesa mvutu nde: “Ntendula y’orthodoxe ya Butatu yina sukaka na kununga vandaka kibeni mbutu ya bangindu ya politiki ya Dibundu.”

Kubika ya lukwikilu yina zabisamaka

NZILA yambi ya Butatu melanda kebambukisa beto mbikudulu ya Yezu mpi ya bantumwa nandi. Bau zabisaka nde nanima ya nsungi na bau kubika ya lukwikilu takwisa, kulweka, kubikama ya lusambu ya kyeleka, yina tazinga tii na kuvutuka ya Kristu. Mpidina, nantwala ya kilumbu ya Nzambi, kilumbu ya kufwa ya ngidika yai, lusambu ya kyeleka tavutulama.

Ntumwa Paul tubaka nde “kilumbu” yina takwisa ve “tii bantu mingi imene kukatuka na mambu ya Nzambi, ye muntu yina ya masumu ye ya lufwa imene kumonikiswa.” (2 Tesalonika 2:​3, 7) Yandi tubaka nanima nde: “Kana mono imene kwenda, bambizi ya makasi takota kati na beno, bau tamonisa mpasi kwa kibuka ya mameme. Na kati na beno kibeni bantu tatelema ye tatuba mambu yambi kubenda balongoki kulanda bau.” (Bisalu 20:​29, 30) Balongoki yankaka ya Yezu tubilaka kubika ya lukwikilu yina mpi ya bamfumu ya mabundu yina “kefwa nsiku.”​—⁠Tala, mumbandu, 2 Petelo 2:1; 1 Yoane 4:​1-3; Jude 3, 4.

Paul sonikaka dyaka nde: “Ntangu takwiza bu bau tavibidila ve malongi ya kyeleka, kansi sambu bau ikele na mfisima mu makutu ya bau tuka kyeleka, ye tula yau kwa mambu ya mpamba.”​—⁠2 Timote 4:​3, 4.

Yezu yandi mosi songaka kikuma lusambu ya kyeleka tabikama. Ntangu yandi kunaka nkuna yambote na kilanga nandi, mbeni, Satana, kwisaka kuna matiti yambi na zulu. Yau yina, ntangu matiti yambote ya blé yantikaka na kubasika, matiti yambi dyaka yantikaka na kubasika. Mpidina, yau zabanaka nde kilumbu kele bukristu ya kyeleka tabika lukwikilu tii na nsungi ya kukatula nkuna, nsungi yina Kristu tavutula bima na ndonga. (Matai 13:​24-43) Ansiklopedi y’Amerika ketuba sambu na yau nde: “Dilongi ya Butatu yamvunkama iya vandaka pesa ve ngindu yambote ya balukwikilu ya bakristu yantete na yina metadila bumuntu ya Nzambi; kansi yau vandaka kulweka.” Ngyufula keyufulama ntangu yai yau yai: inki bendaka kulweka?​—⁠1 Timote 1:⁠6.

Inki ngolo?

KANA beto vutuka na manima na kangu dinkulu, mpi tii na nsungi ya bantu ya Babilone, beto kemona nde yau vandaka kikalulu na bau ya kusambila banzambi ya bampani na bibuka tatu, yina bingamaka butatu. Bankama ya bamvu nantwala ya kukwisa ya Kristu mpi tii na lufwa nandi, ngolo ya nsadilu yina monikaka na Egypte, na grèce mpi na Roma. Nanima ya lufwa ya bantumwa, balukwikilu yina ya bampani yantikaka na kuyala bukristu.

Nsoniki ya nkenda Will Durant kemonisa sambu na yau nde: “Bukristu kufwaka ve bumpani; yau ndimaka yau. . . . Na Egypte katukaka bangindu ya banzambi tatu.” Sambu na Siegfred Morenz, yandi ketuba na mukanda Dibundu ya Egypte nde: “[Yau] salaka sambu na butatu ya banzambi bonso dyambu ya kyeleka mpi dyambu ya mfunu sambu na bateyolozye . . . Mpidina, bau vukisaka banzambi tatu na mosi yina beto lenda binga na bumosi. Kansi na mpidina lukwikilu ya bantu ya Egypte mekwedisama na teyolozi ya bukristu.”

Na nsuka ya bamvunkama tatu mpi nkama iya, na Egypte banganga-Nzambi ya mbanza Alexandrie, bonso Athanase, kabisaka lukwikilu yina na bangindu bau basisaka mpi yina nataka na Butatu. Bantu yina bakaka bau mosi nkembo ya nene, yina salaka nde Morenz tadila “teyolozi y’Alexandrie bonso muvukisi kati ya dikabu ya dibundu ya Egypte mpi bukristu.”

Na lukaya yantete ya mukanda Nkenda ya bukristu (angl.), ya Edward Gibbon, beto lenda tanga mpidyai: “Kana yau kele kyeleka nde bukristu menunga bumpani, na ntembe ve bumpani menunga na kupodisa bukristu. Dibundu ya Roma yingisaka lusambu ya konda tona ya bakristu yantete . . . na dilongi ya konda kubakisa ya Butatu. Kiteso mosi, malongi ya bampani yina bantu ya Egypte tungaka mpi tomisamaka nanima na Platon ndimamaka sambu bau bakaka yau bonso mambu ya kyeleka.”

Na kutadila Diksyoner ya mazaya ya mabundu (angl.), bantu mingi ketubaka nde Butatu “kele dilongi ya kupola, yina mekatuka na mabundu ya bampani mpi meyikama na zulu ya lukwikilu ya bukristu.” Sambu na mukanda Kinkulu ya bampani kati ya bakristu, Butatu “mekatuka mvimba na bampani.”

Tala kikuma yau yina James Hastings ketuba, na Ansiklopedi ya mabundu mpi ya bikalulu (angl.) nde: “Na kati ya dibundu ya bantu ya Indya, mumbandu, beto kemona butatu ya banzambi Brahmâ, Siva, mpi Visnu; na dibundu ya bantu ya Egypte butatu ya banzambi Osiris, Osis mpi Horus . . . Yau kele kaka ve kati ya mabundu ya nkulu beto kemona ngindu ya banzambi tatu. Beto tubila kibeni ngindu yampa ya malongi ya Platon ya Kyeleka ya kuluta nene” yina “memonisama mpila ya Butatu.’ ” Kansi, inki ngwizani kele kati ya filozofe ya greke Platon mpi Butatu?

Malongi ya Platon

BANTU keyindulaka nde Platon zingaka yantika mvula 428 tii 347 nantwala ya Yezu Kristu. Ata yandi longaka Butatu ve mpila yau kelongama bubu, malongi nandi kangulaka nzila na dilongi yina. Nanima, malongi ya bafilozofe mingi yina vandaka yalumuna balukwikilu ya bantu tatu basikaka mpi yau pusamaka na ngindu ya platon ya Nzambi mpi ya bima yandi gangaka.

Diksyoner yampa ya makanda yonso ya Maurice Lachâtre ketuba sambu na kisalu Platon salaka nde: “Butatu ya bangindu, yina yau mosi vandaka kibeni bonso kima ya kutomisa, ya bangindu yampa, ya babutatu ya nkulunkulu ya bantu zingaka nantwala nandi, memonika nde yau kele kibeni butatu ya filozofi, ya kuyidika na ndonga yambote, disongidila kisina ya butatu kubutaka malongi ya banzambi tatu to ya bapersona ya bunzambi ya Mabundu ya bukristu . . . Ngindu yina ya Butatu ya nzambi ya filozofe ya greke . . . kele bisika yonso na mabundu ya nkulu [ya bampani].”

Ansiklopedi yampa ya nzayilu ya mabundu (angl.), ya Schaff-Herzog, ketendula ngolo ya filozofi ya bagreke mpidyai: “Malongi ya Platon ya Nzambi nto ya bangindu (Logos) mpi ya Butatu bakaka nsansa na yau tuka Bamfumu ya mabundu ya greke, yina . . . vandaka, na mpila mosi to yankaka, na bangindu ya malongi ya Platon kati na yau . . . Na ntembe ve malongi ya filozofi yina vandaka sambu na dibundu kisina ya bifu mpi ya kupola.”

Beto ketanga na mukanda Dibundu ya bamvunkama tatu yantete nde: “Dilongi ya Butatu mebasika malembemalembe mpi na mwa nsukinina; . . . kisina na yau kele mvimba kinzenza na Masonuku ya bayuda mpi ya bakristu; . . . yau yelaka mpi kotisamaka na bukristu na lusadisu ya Banganga ya malongi ya Platon.”

Na nsuka ya bamvunkama tatu, “bukristu” mpi malongi yampa ya filozofi yina katukaka na malongi ya Platon vandaka ya kuvukana ngolo. Bonso ketuba yau Adolf Hanarck na mukanda nandi Précis de l’histoire des dogmes, malongi ya Dibundu vandaka ya “kuyalama na bangindu ya bagreke ya bampani. . . . Yau kitukaka mpidina diswekamu kati ya bakristu mingi.”

Dibundu vandaka tuba nde malongi na yau yampa katukaka na Masonuku; kansi tala yina Adolf Harnack ketuba sambu na yau: “Kyeleka, Dibundu ndimaka mbote kati na yau bangindu ya konda lufulu ya bagreke mpi balukwikilu ya luvunu ya maswekamu ya bampani.”

Na mukanda Une déclaration de raisons (angl.), Andrews Norton ketuba sambu na Butatu nde: “Beto lenda ta nkenda ya dilongi yina mpi kusengumuna kisina na yau, kele ve na malongi ya bukristu, kansi ya filozofi ya Platon . . . Butatu melongama ve na Kristu mpi na bantumwa nandi, kansi bangindu ya konda lufulu katukaka na nzo-nkanda ya balongoki ya Platon nanima nandi.”

Mpidina, yau kele na bamvunkama iya kubika ya lukwikilu yina Yezu ti balongoki nandi bikulaka kuyalumukaka mingi. Kulongama ya Butatu kele kaka mosi ya bidimbu kemonisa kubika ya lukwikilu, sambu kati ya balukwikilu yankaka to bisalu ya bampani yina Mabundu bikaka lukwikilu ndimaka, beto lenda tanga tiya ya bilungi, kukonda kufwa ya moyo mpi lusambu ya biteki. Mabundu ya kikristu kotaka na nsungi ya mpimpa ya kimpeve yina Masonuku zabisaka, nsungi yina zolaka yalama na “mufwi ya nsiku,” na ntubilu yankaka kimvuka ya bamfumu ya mabundu, yina kefula kaka na kukuma ngolo.​—⁠2 Tesalonika 2:​3, 7.

Sambu na nki bambikudi ya Nzambi longaka yau ve?

SAMBU na nki, tuka mafunda ya bamvu, ata mbikudi mosi ve ya Nzambi longaka Butatu na bantu na Yandi? Ata bau longaka yau ve, Yezu, Longi ya nene, lendaka ve konda kutendula dilongi yina na balongoki nandi. Kana Butatu vandaka “dilongi ya nene” ya lukwikilu, keti Nzambi zolaka sonikisa bankama ya balukaya yina kesala Masonuku kukonda kutubila ata fyoti dilongi yina ya Butatu?

Keti bakristu lenda kwikila nde, bankama ya bamvu nanima ya kukwisa ya Mwana nandi mpi nanima ya kusonikisa Masonuku, Nzambi ndimaka kukotisama ya dilongi yina zabanaka nkutu ve na bansadi nandi tuka mafunda ya bamvu, yina kele “diswekamu ya nene,” yina “bantu kele na mpasi na kubakisa,” yina mezabana nde yau mekatuka na bampani, mpi yina vandaka “kibeni mbutu ya pula ya politiki ya Dibundu”?

Mambu nkenda memonisa kele pwelele: dilongi ya Butatu kele kulweka mpi yau mekatuka na kubika ya lukwikilu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]

‘Dilongi ya Butatu, basikaka na bamvunkama iya, vandaka kulweka malongi ya bakristu yantete.’​—⁠Ansiklopedi y’Amerika

[Lupangu ya kele na lutiti 9]

“Butatu Ya Banzambi Ya Nene”

Bamvunkama nantwala ya nsungi ya Kristu, vandaka, na Babilone mpi na Asiri, lukwikilu na banzambi tatu to butatu busantu ya banzambi. Mukanda “Mytologie générale” (Larousse) ketubila mosi na kati ya banzambi tatu yina, yina bau vandaka sambila na Mezopotamya: “Mweta kabisamaka na bitini tatu, yina konso kitini kitukaka kiyeka ya nzambi mosi. Anou bakaka bonso dikabu zulu; Bêl bakaka ntoto; Êa kitukaka mfumu ya masa. Bau salaka na kimvuka banzambi tatu ya nene.”

[Lupangu ya kele na lutiti12]

Butatu Ya Hindoue

Mukanda “Bidimbu ya banzambi mpi ya bunkulu ya ba hindous” (angl.) ketuba na yina metala butatu ya hindoue yina sambilamaka bankama ya bamvu nantwala ya nsungi ya Kristu: “Mosi kati ya banzambi ya Butatu kele Siva. Yandi kebakamaka bonso nzambi ya lufwa. Banzambi zole yankaka kele Brahma, nzambi ya lugangu, mpi Vishnu, nzambi ya lutaninu. . . . Banzambi tatu yina mevukisama na kifwanisu mosi sambu na kusonga nde bima tatu yina kele kima mosi mpi nzambi mosi.”​—⁠Yau basisamaka na A. Parthasarathy, Bombay.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 8]

“Constantin vandaka ata na mbakusulu fyoti ve ya mambu vandaka tuba teyolozi ya greke.”​—⁠nkenda ya bunkufi ya malongi ya bukristu

[Bifwanisu ya kele na lutiti 10]

1. Égypte. Butatu Ya Horus, Osiris, Isis, Bamvu Mafunda 2 Na Ntwala Ya Ntangu Na Beto (na ntw. nta. b.)

2. Babilone. Butatu ya Ishtar, Sin, Shamash, Bamvu mafunda 2 na ntw. nta. b.

3. Palmyre. Butatu ya nzambi ngonda, ya Mfumu ya mazulu, ya nzambi ntangu, mvunkama yantete ya ntangu na beto (ya nta. b.)

4. Inde. Nzambi ya butatu ya Bahindoue, Bamvunkama 7 ya nta. b.

5. Kampuchéa. Nzambi ya butatu ya Baboudda, bamvunkama 12 ya nta. b.

6. Norvège. Butatu busantu (Tata, Mwana, mpeve santu), Bamvunkama 13 ya nta. b.

7. France. Butatu busantu, Bamvunkama 14 ya nta. b.

8. Italie. Butatu busantu, Bamvunkama 15 ya nta. b.

9. Allemagne. Butatu busantu, Bamvunkama 19 ya nta. b.

10. Allemagne. Butatu busantu, Bamvunkama 20 ya nta. b.