Keti Yau Kele Mbi na Kudiwa Mutindu Yai?

BAKALA mosi ya kufwilaka mwana na yandi kusonikaka nde: “Ntangu mono vandaka mwana ya fyoti na Angleterre, mono longamaka na kumonisa ve mawi na mono na meso ya bantu. Mono lenda kuyibuka tata na mono, yandi

vandaka ntete soda, ketubila mono na kudyaka meno na yandi nde: ‘Kudila ve!’ Na ntangu kima mosi mepesa mono mpasi. Mono keyibuka ve kana mama na mono meyambaka to mesimbaka beto ntete na maboko (beto vandaka bana iya). Mono vandaka ti bamvula 56 ntangu tata na mono kufwaka. Mono waka bonso muntu mevidisa kima mosi ya nene. Kansi, na mbala ya ntete, mono kukaka kudila ve.”

Na bansi ya bantu ya nkaka, bantu kemonisaka mawi na bau pwelele. Kana bau kele na kyese to na mawa, bantu ya nkaka kezabaka inki mutindu bau kekudiwaka. Kansi, na bandambu ya nkaka ya ntoto, mingimingi na ndambu ya Nordi ya Mputu ti ya Grande-Bretagne, bau vandaka kulonga bantu, mingimingi babakala, na kuvandaka ti kikalulu ya kubumba mawi na bau, na kukanga mawa na bau, na kuvanda mpima kukonda kumonisa mawa, mpi na kukonda kumonisa mawa na bau pwelele. Kansi, ntangu muntu ya nge kezolaka mingi mefwa, keti yau kele mbi na kumonisa mawa na nge? Inki Biblia ketuba?

Bantu ya Metubilama na Biblia Yina Kudilaka

Biblia kusonamaka na Baebreo ya nzyunga ya ndambu ya este ya Méditerraneé, bayina vandaka kumonisa mawa na bau pwelele. Yau kele ti bambandu mingi ya bantu yina kumonisaka mawa na bau pwelele. Ntotila Davidi dilaka lufwa ya mwana na yandi Aminoni ya kugondamaka. Ya kyeleka, yandi “dilaka mingi.” (2 Samuele 13:​28-39) Nkutu yandi dilaka na lufwa ya mwana na yandi ya muyekudi Absalomi, yina sosaka na kubotula kimfumu. Disolo ya Biblia ketubila beto nde: “Ebuna mfumu [Davidi] mawa simbaka yandi mingi mpi yandi mataka na suku ya ludi ya nzo, na zulu ya kyelo, mpi yandi kwendaka kudila; mpi ntangu yandi vandaka kukwenda, yandi vandaka kutuba nde: ‘Mwana na mono Absalomi, mwana na mono, mwana na mono Absalomi! O kana mono mosi kufwaka na kisika na nge, Absalomi mwana na mono, mwana na mono!’”(2 Samuele 18:33, NW) Davidi dilaka bonso konso tata yina lendaka kudila. Mpi mbala ikwa bibuti kezodilaka nde bau mosi kufwa na kisika ya bana na bau! Yau kemonanaka bonso nde yau kele mbi kibeni kana mwana kufwa na ntwala ya bibuti na yandi.

Inki mutindu Yezu kusalaka na lufwa ya nduku na yandi Lazare? Yezu kudilaka ntangu yandi kumaka penepene na mazyami na yandi. (Yoane 11:30-38) Na nima, Maria Magdala dilaka ntangu yandi vandaka kupusana na mazyami ya Yezu. (Yoane 20:11-16) Ya kyeleka, mukristu yina kele ti mbakisa ya Biblia na yina metala lufutumuku kewaka mawa ve kukonda nsyamisa, bonso bantu ya nkaka yina balukwikilu na bau na yina metala nkadilu ya bafwa kele ve ti lufulu ya kyeleka na Biblia. Kansi bonso muntu yina ya kele ti mawi ya lenda kukumina bantu yonso, mukristu ya kyeleka, ata yandi kele ti kivuvu ya lufutumuku, kewaka mawa mpi kedilaka lufwa ya konso muntu yina yandi kezolaka.​—⁠1 Tesalonika 4:13, 14.

Kudila to Kudila Ve

Inki beto lenda kutuba sambu na bansadilu na beto bubu yai? Keti nge kemonaka mpasi to nsoni na kumonisa mawi na nge? Inki bandongisi kelombaka? Bangindu na bau kewakana mbala mingi ti mayele ya ntama ya kupemama ya Biblia. Bau ketuba nde beto fwete kumonisa mawa na beto, kansi kubumba yau ve. Mambu yai keyibusa beto bantu ya lukwikilu ya ntama, bonso Yobi, Davidi, ti Yeremia, bayina bangogo na bau ya kumonisa mawa kemonana na kati ya Biblia. Ya kyeleka, bau bumbaka ve mawi na bau. Na yau, yau kele mayele ve na kudigambula ti bantu. (Bingana 18:⁠1) Ya kyeleka, mafwa kemonisamaka na mitindu ya kuswaswana na bankadilu ya bantu ya luswaswanu, mpi yau kelandaka mpi balukwikilu ya dibundu yina meyalumukaka mingi na kisika yina.a

Inki nge fwete kusala kana nge kewa bonso nde nge fwete kudila? Kudila kele na bikalulu ya bantu. Yibuka dyaka na okazio ya lufwa ya Lazare, ntangu Yezu “mawa ti mpasi simbaka yandi na ntima mpi . . . Yezu yantikaka kudila.” (Yoane 11:33, 35) Ebuna yandi monisaka nde kudila na lufwa ya muntu yina nge kezolaka kele mbi ve.

Dyambu yai kekwisa kundimama na mbandu ya mama mosi, Anne, yina kufwilaka mwana ndwelo na yandi Rachel na SIDS (na Kingelesi, yau kesongidila nde: lufwa ya kintulumukina ya bana ndwelo). Bakala na yandi kutubaka nde: “Dyambu ya ngyituka vandaka nde nkutu ata mono ata Anne kudilaka ve na ntangu ya kuzika mwana. Muntu ya nkaka yonso vandaka kudila.” Na dyambu yai, Anne vutulaka nde: “Ee, kansi mono dilaka mingi sambu na beto zole. Mono keyindula nde ya kyeleka yau pesaka mono mpasi mingi mwa bamposo na nima ya mafwa, ntangu mono vandaka mono mosi na kati ya nzo kilumbu mosi. Mono dilaka kilumbu ya mvimba. Kansi mono kendima nde kudila yina kusadisaka mono. Ya kyeleka, mono kendima nde beno fwete bikisa bantu yina kele na mawa bau dila. Ata yau kele kikalulu sambu na bantu ya nkaka na kutuba nde, ‘Kudila ve,’ ya kyeleka, kutuba ya mutindu yina kesadisaka ve mpenza.”

Inki Mutindu Bantu ya Nkaka Kesalaka

Inki mutindu bantu ya nkaka kusalaka ntangu bau fwilaka muntu ya bau vandaka kuzola mingi? Beto tadila mbandu ya Juanita. Yandi vandaka kuzaba inki mutindu mpasi ya kufwila mwana ndwelo kevandaka. Yandi mesululaka mbala tanu. Ntangu yai yandi bakaka dyaka divumu. Ebuna ntangu yandi kotaka lupitalu sambu na kisumbula ya kamio, yandi vandaka kuwa boma. Na nima ya bamposo zole yandi waka mpasi ya kubuta​—⁠yandi butaka matsiombe. Ntama ve Vanessa kubutukaka​—⁠yandi vandaka kaka ti 0,9 kg. Yuanita keyibuka nde: “Mono vandaka na kyese mingi mono kumaka mama!”

Kansi kyese na yandi kuvandaka ya ntangu fyoti. Na nima ya bilumbu iya Vanessa kufwaka. Yuanita keyibuka nde: “Mono kudiwaka maboko ya mpamba. Kimama na mono kubotulamaka. Mono kudiwaka ya kukonda kulunga. Yau vandaka mpasi mingi na kukwenda na nzo, na suku yina beto yidikaka sambu na Vanessa mpi na kutala bilele yina beto sumbilaka yandi. Na bangonda yina zole ya kulandaka, mono vandaka kuyindula kilumbu ya lubutuku na yandi. Mono vandaka kuzola ve ata kinduku ya muntu mosi.”

Keti yina kele kulutisa ndilu? Yau lenda kuvanda mpasi sambu na bantu ya nkaka na kubakisa, kansi bayina, bonso Juanita, melutaka na mawa ya mutindu yina ketendula nde bau waka mawa ya mwana ndwelo na bau kaka mutindu bau zolaka kusala sambu na muntu mosi ya kuzingaka bantangu mwa mingi. Bau ketuba nde, na ntwala mwana kubutuka, bibuti na yandi kezolaka yandi. Kuwakana ya ngolo kevandaka ti mama. Kana mwana ndwelo yina kufwa, mama kekudiwaka nde yandi mevidisa muntu ya kyeleka. Mpi yai kele dyambu ya bantu ya nkaka fwete kubakisa.

Inki Bupusi Makasi ti Mawi ya Kunata Makambu Lenda Kuvanda na Yau na Zulu na Nge

Mama ya nkaka kumonisaka mawi na yandi ntangu bau tubilaka yandi nde mwana na yandi ya bakala ya bamvula sambanu kufwaka na kintulumukina sambu na maladi ya ntima ya kubutukila. Yandi tubaka nde: “Mawi kwisilaka mono ya mpila na mpila​—⁠kukangama, kukonda kundima, kunata makambu, mpi makasi sambu na bakala na mono ti munganga sambu bau vandaka kumona ve inki mutindu maladi na yandi kukumaka ngolo.”

Makasi lenda kuvanda kidimbu ya nkaka ya mawa. Yau lenda kuvanda makasi sambu na munganga to bansadi ya munganga, na kuyindulaka nde bau lendaka kusala ngolo sambu na kusansa mbefo. To yau lenda kuvanda makasi sambu na banduku to bampangi yina, mbala ya nkaka, kesala to ketuba dyambu ya mbi. Bankaka kewilaka muntu ya mefwa makasi sambu yandi vandaka kutanina ve mavimpi na yandi. Stella keyibuka nde: “Mono keyibuka nde mono wilaka bakala na mono makasi sambu mono zabaka nde mambu zolaka kuvanda mutindu ya nkaka. Yandi vandaka ya kubela mingi mpenza, kansi yandi vilaka ndongisila ya munganga.” Mpi mbala ya nkaka makasi kevandaka sambu na mvumbi sambu na kizitu ya lufwa na yandi kenataka na zulu ya muntu yina mebikala na luzingu.

Bantu ya nkaka kekudiwaka nde bau menata makambu sambu na makasi​—⁠disongidila nde, bau lenda kudibedisa bau mosi sambu bau kewa makasi. Bankaka kekudifundaka sambu na lufwa ya muntu ya bau zolaka. Bau kekudindimisaka nde: “Yandi zolaka kufwa ve. Kana mono nataka yandi na ntwala na munganga” to “kana mono natana yandi na munganga ya nkaka” to “kana mono sadisaka yandi na kusungimina mavimpi na yandi.”

Sambu na bankaka, mawi ya kunata makambu kekwendaka ntama kuluta yai, mingimingi kana muntu na bau ya luzolo kufwaka na kintulumukina, kukonda kutudila yandi ngindu. Bau keyantikaka kuyibuka bantangu yina bau wilaka muntu yina mefwa makasi to bantangu ya bau swanisaka yandi. To bau lenda kuyindula nde bau salaka ve yina bau fwete kusala sambu na mvumbi.

Mawa ya ntangu mingi ya bamama kendimisa beto yina bantu ya mayele mingi ketubaka nde lufwa ya mwana kebikisaka mpwasi ya ntangu mingi na luzingu ya bibuti, mingimingi mama.

Na Ntangu Nge Mefwila Nkwelani

Mvidisa ya nkwelani kele mosi na kati ya mambu yina kepesaka mpasi ya kuluta mingi, mingimingi kana bau zole vandaka kuzinga mbote luzingu na bau. Yau lenda kutendula nsuka ya luzingu yina ya bau vandaka kuzinga kumosi, ya nzyetelo, ya kisalu, ya nsaka, ya kukangama ya mosi na ya nkaka.

Eunice ketendula mambu yina kubwaka ntangu bakala na yandi kufwaka na kintulumukina na maladi ya ntima. Yandi ketuba nde: “Na mposo ya ntete mono lembaka mingi na mabanza, yau vandaka bonso nde nitu na mono vandaka kusala dyaka ve. Nkutu mono vandaka kukuka ve kuwa ntomo to kuwa nsudi. Mono vandaka kuyindula dyaka mbote ve. Sambu mono vandaka ti bakala na mono ntangu bau vandaka kumeka na kupesa yandi ngolo na kuvutulaka yandi pema na ntima ti bankisi, mono monaka ve bidimbu ya mbi ya mono vandaka kumona ntete. Ata mpila yina, mono vandaka kuwa boma ya mingi, bonso nde mono vandaka kumona kamio kebunguka na zulu ya ngumba mpi mpila ya kusala mutindu ya nkaka kuvandaka ve.”

Keti yandi dilaka? “Ya kyeleka mono salaka yau, mingimingi ntangu mono tangaka bankama ya bakarti ya mawa ya bau vandaka sonikilaka mono. Mono vandaka kudila na konso karti. Yau sadisaka mono na kununga kilumbu ya mvimba. Kansi ata kima mosi ve lendaka kusadisa mono ntangu bau vandaka kuyufula mono inki mutindu mono vandaka kuwa. Ya kyeleka, mono vandaka na mpasi.”

Inki kusadisaka Eunice na kuvibidila na mawa na yandi? Yandi ketuba nde: “kukonda kudizaba, mono bakaka lukanu ya kulanda luzingu na mono. Kansi, dyambu ya kuvandaka kupesa mono kaka mpasi kele ntangu mono vandaka kuyindula nde bakala na mono, yina vandaka kuzola luzingu mingi, kele awa ve sambu na kuyangalala na yau.”

“Kubika Bantu ya Nkaka ve na Kupusa Nge na Ngolo . . . ”

Bansoniki ya mukanda Leavetaking​—⁠When and How to Say Goodbye (Mbote ya nsuka​—⁠inki tangu mpi inki mutindu kupesa yau) kepesa ndongisila yai: “Kubikisa ve bantu ya nkaka kupusa nge na ngolo sambu na mutindu ya nge fwete kusala to ya nge fwete kudiwa. Mutindu ya kuwa mawa keswaswanaka na konso muntu. Bankaka lenda kuyindula​—⁠mpi kuzabisa nge yina bau keyindula​—⁠nge kelutikisa kuwa mawa to kulutikisa ve na kuwa mawa. Lolula bau mpi vila mambu yina. Na kumekaka kudikotisa na mutindu ya kuzinga ya bankaka to na kimvuka ya bantu kezola kusala, nge kekangisa mawi na nge ya zola na kubeluka.”

Ya kyeleka, bantu kele ya kuswaswana ye kemonisaka mawa na bau na mitindu ya kuswaswana. Beto kemeka ve na kupesa ngindu nde mutindu mosi kele ya mbote kuluta ya nkaka sambu na bantu yonso. Kansi, kigonsa kekwisa kumonana ntangu kulemba ya mingi kekota, ntangu muntu ya kele na mawa kekuka ve kundima bukyeleka ya dyambu yango. Ebuna lusadisu ya banduku ya ntima ya mawa lenda kuvanda mfunu. Biblia ketuba nde: “Nduku ya kyeleka kezolaka ntangu yonso, mpi yandi kele mpangi yina kemonanaka na ntangu ya mpasi.” Ebuna kuwa boma ve na kusosa lusadisu, na kusolula mpi na kudila.​—⁠Bingana 17:⁠17.

Mawa kele kima ya mbi ve kana muntu mefwa, mpi yau kele mbi ve nde mawa na nge kumonana na meso ya bankaka. Kansi bangyufula ya nkaka kele na mfunu ya kupesama bamvutu: ‘Inki mutindu mono lenda kuzinga ti mawa na mono? Keti yau kele mbi na kuvanda ti mawi ya kunata makambu to mawi ya makasi? Inki mutindu mono fwete kununga mambu yai? Inki lenda kusadisa mono na kuvibidila mvidisa ti mawa?’ Kitini ya kelanda tapesa bamvutu na bangyufula yina ti bangyufula ya nkaka.

[Noti na nsi ya lutiti]

Bangyufula ya Ngindulula

Inki mutindu mpila ya kumonisa mawa ya bantu ya nkaka mesimbamaka na bansiku ya bambuta na bau?

Inki bambandu ya bantu yina kumonisaka mawa na bau pwelele beto kele na yau na kati ya Biblia?

Inki mutindu bantu ya nkaka kusalaka na mvidisa ya muntu ya bau vandaka kuzola? Inki mutindu nge salaka na ntangu mambu ya mutindu mosi kubwilaka nge?

Inki kekumisa mvidisa ya nkwelani dyambu ya kuswaswana?

Mutindu ya kuwa mawa kesalamaka inki mpila? Keti yau kele mbi na kuwa mawa?

Tanga mwa mambu yina metala mitindu ya kumonisa mawa? (Tala lupangu na lutiti 9.)

Inki mambu kepesaka bibuti mpasi mingi na lufwa ya kintulumukina ya mwana? (Tala lupangu na lutiti 12.)

Inki mutindu bamama mingi kemonaka mpasi na nsulula to na kubutuka ya mwana ya kufwa? (Tala lupangu na lutiti 10.)

[Lupangu ya kele na lutiti 9]

Mutindu ya Kumonisa Mawa

Ngogo “mutindu” kezola kutendula ve nde mawa kele ti konso badati to manaka yina yau fwete kulanda. Mitindu ya kumonisa mawa lenda kulutisa ndilu mpi yau kubaka ntangu ya mingi, na kutadilaka muntu na muntu. Lisiti yai kele awa kemonisa ve mambu yonso. Mitindu ya nkaka ya kumonisa mawa lenda kumonana. Mambu yai kelanda awa na nsi kele bidimbu ya mawa yina muntu lenda kumona.

Mambu ya kemonanaka ntete: Kukangama; kukonda kundima, kubuya, kulemba ya mabanza; mawi ya kunata makambu; makasi.

Mawa ya mingi lenda mpi kumonana na: Kuvila mambu ti kuvila ya mpongi; kulemba ya mingi; bansobana ya kintulumukina ya luse; ya kansansa ti ya kuyindula; kulutikisa kudila; bansobana ya nzala ya kudya, ti bansukilu ya kuvidisa kilo to kunyonsa; bidimbu ya mpila na mpila ya kemonisa kusoba ya mavimpi ya nitu; kukonda kyese; kukulumuka ya ngolo ya kisalu; bangindu​—⁠bisakasaka ya kuyindula, ya kuwa, ya kumona mvumbi; na mvidisa ya mwana, na kuwilaka nkwelani na nge kiseku.

Nsungi ya kuvutukila mambu ya mbote: Mawa ti kuyindula mambu ya mbote ya ntama; bangindu ya kuluta mingi ya mambu ya mbote ya mvumbi vandaka kusala, nkutu ata tumwa mambu ya kusekisa.

[Lupangu/Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

Nsuluka Mpi Kubutuka ya Mwana Ya Kufwa​—mawa ya Bamama

Nkutu ata yandi vandaka ti bana ya nkaka; Monna vandaka kukinga lubutuku ya mwana na yandi na ntima mosi. Ata na ntwala ya kubutuka na yandi, yandi vandaka mwana ndwelo mosi ya yandi vandaka “kusakana ti yandi, kusolula ti yandi, mpi ya yandi vandaka kulota.”

Mutindu ya kuwakana na kati ya mama ti mwana yina mebutuka ntete ve vandaka ya ngolo. Yandi landaka na kutuba nde: “Rachel Anne vandaka mwana ndwelo yina vandaka kutindika mikanda ntangu mono vandaka kutula yau na zulu ya divumu sambu na kutanga, yandi vandaka kubika mono ve nde mono lala na mpimpa. Mono kele na kuyibuka bantuta na yandi ya ntete, ya malembe, ti zola yonso. Ntangu yonso yandi vandaka kunikana, mono vandaka kufuluka ti zola ya mingi. Mono zabaka yandi mbote mbote na mpila nde mono vandaka kuzaba inki ntangu yandi vandaka kuwa mpasi, inki tangu yandi vandaka kubela.”

Monna kelanda disolo na yandi nde: “Munganga lendaka kundima mono ve tii yau kumaka na nsukinina kibeni sambu na kusala kima ya nkaka. Yandi tubilaka mono nde mono bikisa kudiyangisa. Mono kendima nde mono waka nde yandi mefwa. Yandi balukaka na mbala mosi ti ngolo yonso. Na kilumbu ya kulanda yandi kufwaka.”

Monna kele yandi mosi ve na kumona mambu ya mutindu yai. Na kutadilaka Friedman ti Gradstein, na kati ya mukanda na bau Surviving Pregnancy Loss (Kuvibidila nsulula), kiteso ya bamama funda mosi na mvula mosi na Etats-Unis mpamba kemonaka mpasi ya dyambu ketala kusulula. Ya kyeleka, ntalu na ntoto ya mvimba kele ya kuluta nene.

Bantu kevilaka mbala mingi na kuzaba nde nsuluka to kubutuka ya mwana ya kufwa kele dyambu mosi ya mpasi sambu na mama mpi yina ya yandi keyindulaka​—⁠mbala ya nkaka luzingu na yandi ya mvimba. Mu mbandu, Veronica, yina mepusana na bamvula, keyibuka bansuluka na yandi mpi mingimingi yandi keyibuka mwana ndwelo yina kubutukaka ya kufwa yina vandaka kuzinga ntangu yandi vandaka yandi melungisa bangonda nana na kati ya divumu mpi yandi butukaka ti 6 kg. Yandi nataka yandi ya kufwa na kati ya divumu bamposo yina ya nsuka zole. Yandi tubaka nde: “Kubuta mwana ya kufwa kele dyambu ya mpasi kibeni sambu na mama.”

Mitindu ya kusadila ya bamama yai ketungisamaka na mabanza kebakisamaka ve mbala mingi, nkutu ata na bamama ya nkaka. Nkento mosi ya kuvidisaka mwana na yandi na nsulula kusonikaka nde: “Dyambu ya mono kwisaka kuzaba na mutindu mosi ya mpasi kuvandaka nde na ntwala dyambu yai kubwila mono, ya kyeleka mono vandaka ata na dibanza mosi ve sambu na yina banduku na mono vandaka kuvibidila. Mono vandaka ntima ngolo mpi mono vandaka kuzaba ve mambu yango mutindu mono keyindula bubu yai nde bantu ya nkaka mpi keyindula sambu na mono.”

Dyambu ya nkaka sambu na mama ya kele na mawa kele mbala ya nkaka ngindu ya kumona nde bakala na yandi lenda kuwa ve mpasi ya mvidisa bonso yandi kewa yau. Nkento mosi kumonisaka yau na mutindu yai: “Mono bakaka kibeni nsoni na bakala na mono na ntangu yina. Sambu na yandi divumu kuvandaka kwa yau ve. Yandi lendaka kuzaba ve mawa ya mono vandaka na yau. Yandi vandaka kuwa mawa mingi sambu na kutita na mono kansi sambu na mawa na mono ve.”

Nsadilu ya mutindu yina kele mbala ya nkaka mbi ve sambu na bakala​—yandi kevandaka na kuwakana ya kinsuni ti ya mabanza mosi ve ti ngyadi bonso mutindu nkento na yandi yina kele na divumu kevandaka na yau. Ata mpila yina, yandi kemonaka mpasi. Mpi yau kele mfunu nde bakala ti nkento kuzaba nde bau kemona mpasi kumosi, ata na mitindu ya kuswaswana. Bau fwete kukabula mawa na bau. Kana bakala kebumba yau, nkento na yandi lenda kuyindula nde yau kesala yandi kima mosi ve. Ebuna beno kabula mansanga na beno, mabanza na beno, mpi beno yambana. Beno monisa nde konso muntu kele na mfunu ya mpangi kuluta na ntwala. Ee, babakala, beno monisa mawa na beno.

[Lupangu ya kele na lutiti 12]

Lufwa ya Kintulumukina ya Bana​—mutindu ya Kununga Mawa na Yau

Lufwa ya kintulumukina ya mwana ndwelo kele dyambu mosi ya kepesaka mpasi ya mingi. Kilumbu mosi mwana ndwelo mosi ya kuvandaka kumonana nde yandi vandaka na mavimpi ya nitu ya mbote, vandaka kutelema ve na mpongi. Yai vandaka dyambu mosi ya bau ketudilaka ngindu ve, sambu nani lenda kuyindula nde konso mwana ndwelo yina to mwana tafwa na ntwala ya bibuti na yandi? Mwana ndwelo ya kukumaka kima ya zola ya mingi sambu na mama mekuma na mbala mosi kima ya kupesa yandi mawa ya mingi.

Mawi ya kunata makambu meyantika na kukuma mingi. Bibuti lenda kuyindula nde bau bantu mefwisa mwana, bonso nde mwana mefwa sambu bau tudilaka yandi ve dikebi. Bau lenda kudiyufula nde, ‘Inki beto zolaka kusala sambu yau salama ve?’b Mbala ya nkaka bakala, kukonda kikuma, lenda nkutu kukonda kudizaba kubangika nkento na yandi. Ntangu yandi kwendaka na kisalu, mwana ndwelo vandaka na moyo mpi na mavimpi ya mbote. Ntangu yandi vutukaka na nzo, mwana dwelo vandaka ya kufwa na zulu ya mbeto na yandi. Inki nkento na yandi vandaka kusala? Na ntangu yina yandi vandaka wapi? Bangyufula yai ya mutambu fwete kupesama bamvutu ya pwelele na mpila nde yau nata ve mubulu na makwela.

Mambu ya kukonda kukana ti yina ya beto mekondilaka kiyeka kepesaka mpasi ya mingi. Biblia ketuba nde: “Mono monaka diaka kima ya nkaka na ntoto yai: Bantu yina zaba kubaka ntinu mbote na nsaka bo ke nungaka ve konso ntangu bitumba; bantu ya mayele ke zingaka luzingu ya mbote ve konso ntangu, bo ke kumaka ve konso ntangu bamvwama; bantu yina kuzaba kisalu mbote bo mpi ke bakaka kisalu ya nene ve konso ntangu, [sambu bantangu ti mambu ya kukonda kukana kekuminaka beto yonso, “NW”].”​—⁠Longi 9:⁠11.

Inki mutindu bantu ya nkaka lenda kusadisa ntangu dibuta mefwila mwana ndwelo? Mama mosi ya kufwilaka mwana kevutula mvutu nde: “Nduku mosi ya nkento kwisaka mpi yandi kombaka nzo na mono kukonda kutubila yandi kima mosi. Bankaka lambilaka beto. Bankaka pesaka lusadisu na bau kaka na kusimbaka mono na maboko​—⁠kukonda kutuba ata ngogo mosi, kaka kusimba na maboko. Mono zolaka ve na kutubila mambu yango. Mono vandaka kuzola ve kutendula dyaka mbala na mbala mambu yina kubwaka. Mono vandaka kumona ve mfunu ya bangyufula ya kusosa kuzaba mambu, bonso nde mono vilaka na kusala kima mosi. Mono vandaka mama ya mwana; mono lendaka kusala konso kima yina sambu na kugulusa mwana ndwelo na mono.”

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]

Yau kele mbi ve na kuwa mawa mpi na kudila ntangu muntu ya nge kezolaka mingi mefwa

[Kifwanisu ya kele na lutiti 11]

Mvidisa ya mwana kepesaka mpasi ya mingi na ntima​—zola ya kyeleka ti kuditula na kisika ya mpangi lenda kusadisa bibuti