Ngindu Yango Mekota na Lusambu ya Bayuda, na Kikristu, ti na Lusambu ya Bamizuluma

“Lusambu kele dyaka mutindu ya kuwakanisa bantu sambu bau zaba nde kilumbu bau tafwa, sambu na kubaka luzingu ya kuluta mbote na nima ya mazyamu, na kubutukaka dyaka, to na yonso zole.”—GERHARD HERM, NSONIKI MOSI YA ALLEMAGNE.

1. Na inki lukwikilu mabundu mingi kebakaka lusilu na bau ya kutuba nde luzingu kevandaka na nima ya lufwa?

NA YINA metala kupesa lusilu ya luzingu na nima ya lufwa, penepene na mabundu yonso kelongaka nde muntu kele ti moyo yina kefwaka ve mpi nde moyo kesalaka nzyetolo sambu na kwenda kuzinga kisika yankaka to yau kekumaka kigangwa yankaka. Mutindu nge monaka yau na kitini yina meyita, lukwikilu na moyo yina kefwaka ve mekotaka na kati ya mabundu ya Esti banda na ntangu yau yantikaka. Ebuna na lusambu ya Bayuda, na Kikristu, ti na lusambu ya Bamizuluma? Inki mutindu dilongi yango kotaka na mabundu yai?

Lusambu ya Bayuda Mebaka Balukwikilu ya Grese

2, 3. Na ngindu ya Ansiklopedi mosi, keti masonama ya santu ya Kiebreo kelongaka nde moyo kefwaka ve?

² Lusambu ya Bayuda yantikaka na kiteso ya bamvu 4000 na ntangu ya Abrahami. Masonuku ya santu ya Kiebreo yantikaka kusonama na mvu-nkama 16 N.T.B. mpi yau manaka na kusonama penepene na ntangu yina Socrate ti Platon basisaka dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve. Keti Masonuku yai vandaka longa nde moyo kefwaka ve?

³ Encyclopaedia Judaica kepesa mvutu nde: “Lukwikilu na dilongi ya kukonda kufwa ya moyo kotaka mbotembote mpi ngolo kaka na nima ya nsungi ya Biblia . . . mpi yau kumaka mosi na kati ya malongi ya mfunu na lusambu ya Bayuda ti na Kikristu.” Yau ketuba dyaka nde: “Na nsungi ya Biblia, bau vandaka tadila muntu na bumvimba. Na yau, bau vandaka swaswanisa ve moyo ti nitu.” Bayuda ya ntete vandaka kwikila nde bafwa tafutumuka. Ansiklopedi yango ketendula nde: Dyambu yai “kele ya kuswaswana ti lukwikilu yina ketuba nde . . . moyo kefwaka ve.”

4-6. Inki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kumaka “dilongi mosi ya mfunu” na lusambu ya Bayuda?

⁴ Ebuna, inki mutindu dilongi yango kumaka “dilongi mosi ya mfunu” na lusambu ya Bayuda? Nkenda kepesa mvutu. Na 332 N.T.B., Alexandre le Grand, nungaka na kubotula kitini ya nene ya Moyen-Orient na mbala mosi. Na ntangu yandi kumaka na Yeruzalemi, Bayuda yambaka yandi na kyese yonso. Nsoniki ya nkenda yai ya mvu-nkama ya ntete, Josèphe Flavius, ketuba nde nkutu bau songaka yandi mbikudulu yina kele na mukanda ya Daniele, ya kusonamaka bamvula 200 na ntwala, yina tendulaka pwelele nde Alexandre tanunga na kubotula babwala na zina ya “ntotila ya Grese.” (Daniele 8:​5-8, 21) Bilandi ya Alexandre landaka bisalu na yandi ya kukotisa bantu na mambu ya Grese, bau longaka ndinga ya Grese, luzingu, ti filozofi na yau na bandambu yonso ya kintinu. Mpila vandaka ve ya kukanga nzila na kuvukana ya baluzingu yina zole​—⁠ya Grese ti ya Bayuda.

⁵ Na luyantiku ya mvu-nkama ya tatu N.T.B., bau yantikaka kubalula na mbala ya ntete Masonuku ya Kiebreo na Kigreki, yina bau bingaka nde la Septante. Na nzila na yau, Bantu ya Makanda mingi yantikaka kuzitisa mpi kuyikana ti lusambu ya Bayuda, ye nkutu bankaka vandaka kukota na lusambu yango. Na ndambu na bau, Bayuda yantikaka kulonguka bangindu ya bantu ya Grese, ye bamingi kumaka bafilozofe, kima mosi ya bau mezabaka ntete ve. Philo ya Alexandrie, ya mvu-nkama ya ntete T.B., vandaka mosi na kati ya bafilozofe ya Bayuda ya mutindu yina.

⁶ Philo vandaka pesa lukumu na Platon mpi yandi salaka yonso sambu na kutendula lusambu ya Bayuda na filozofi ya Grese. Mukanda mosi (Heaven​—⁠A History), ketuba nde: “Na kuvukisaka filozofi ya Platon kumosi ti malongi ya Biblia, Philo yidikaka nzila sambu na bafilozofe ya Bakristu yina takwisa [kumosi ti ya Bayuda].” Ebuna, Philo vandaka kwikila nde moyo kele inki? Mukanda yango kelanda nde: “Sambu na yandi, lufwa kevutulaka moyo mutindu yau vandaka na kisina, na ntwala ya kubutuka. Sambu moyo ketadila inza ya kimpeve, luzingu na kati ya nitu kekumaka kaka kima mosi ya nkufi, mpi mbala mingi ya mpasi.” Isaac Israeli, munganga ya Muyuda ya mvu-nkama 10 ya mezabanaka mingi, ti Moses Mendelssohn, filozofe ya Allemand mpi ya Muyuda ya mvu-nkama ya 18, kele na kati ya bafilozofe yankaka ya Bayuda yina vandaka kwikila nde moyo kefwaka ve.

7, 8. (a) Inki mutindu Talmud ketendula moyo? (b) Inki mikanda ya maswekamu yina Bayuda sonikaka na nima ketuba sambu na moyo?

⁷ Mukanda ya kukotisaka dyaka mupepe ya ngolo na bangindu mpi luzingu ya Bayuda kele Talmud. Yau vandaka mukanda ya nsiku yina bau vandaka binga nde ya munoko. Yau vandaka dyaka ti bakomantere yankaka mpi bantendula ya nsiku yai, ya barabi vukisaka banda na mvu-nkama ya zole T.B. tii na Moyen Âge. Ansiklopedi mosi (Encyclopaedia Judaica) ketuba nde: “Barabi ya Talmud vandaka kwikila nde moyo kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa.” Nkutu Talmud ketuba nde bafwa kekutanaka ti bantu yina kele na luzingu. Encyclopædia of Religion and Ethics, ketuba nde: “Ngatu sambu na bupusi ya malongi ya Platon, [barabi] vandaka kukwikila nde myoyo keyitaka kuzinga.”

⁸ Cabala, mukanda ya maswekamu ya mpa ya Bayuda yina kwisaka kubasika na nima, kekwenda nkutu ntama tii na kulonga lubutuluku. Sambu na dilongi yai, The New Standard Jewish Encyclopedia ketuba nde: “Ngindu yai kemonana nde yau katukaka na Inde. . . . Na Cabale yau kotaka ntete na mukanda Bahir, ebuna na nima banda na Zohar mata, bantu ya bankisi vandaka kundima yau, ye yau vandaka kusala kisalu mosi ya mfunu na lukwikilu ti mikanda ya ba Hasidim.” Bubu yai na Izraele, bantu kendimaka mingi lubutuluku nde yau kele dilongi mosi ya Bayuda kelongaka.

9. Na bimvuka mingi ya lusambu ya Bayuda bubu yai, inki kevandaka mboninu na bau na dilongi yina ketuba nde moyo kefwaka ve?

⁹ Yau yina, ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bayuda na nzila ya mupepe ya filozofi ya Grese, mpi dilongi yango kendimamaka bubu yai na bimvuka na yau mingi. A beto tatuba inki sambu na kukota ya dilongi yango na Kikristu?

Kikristu Mendima Mabanza ya Platon

10. Ntendudi ya Espagne mosi yina mekwendaka nsangu sukisaka nde inki sambu na dilongi yina ketuba nde moyo kefwaka ve, inki Yezu vandaka kwikila?

¹⁰ Bukristu ya kyeleka yantikaka ti Kristu Yezu. Miguel de Unamuno, ntendudi ya Espagne ya mvu-nkama ya 20 yina mekwendaka nsangu, sonikaka mpidiyai sambu na Yezu: “Yandi vandaka kukwikila na lufutumuku ya nsuni, mutindu Bayuda vandaka kwikila yau, kansi yandi vandaka kwikila ve nde moyo kefwaka ve, na mutindu ya malongi ya Paton [ya Grese]. . . . Banzikisa ya dyambu yai lenda monana na konso mukanda yina ya ketendulaka mambu na masonga.” Yandi sukisaka nde: “Kukonda kufwa ya moyo . . . kele dilongi ya filozofi ya bampani.”

11. Inki ntangu filozofi ya Grese yantikaka kukota na Kikristu?

¹¹ Inki ntangu mpi inki mutindu “dilongi ya filozofi” yai “ya bampani” kotaka na Kikristu? Ansiklopedi mosi (New Encyclopædia Britannica) kemonisa nde: “Banda na katikati ya mvu-nkama ya 2 AD, Bakristu yina vandaka longuka mwa filozofi ya Grese yantikaka kuwa nsatu ya kutubila lukwikilu na bau na kusadilaka bangogo na yau, sambu na kuyangidika ngangu na bau mosi mpi sambu na kubalula ntima ya bampani yina melongukaka. Filozofi ya bau vandaka sepela na yau mingi vandaka ya Platon.”

12-14. Inki kisalu Origène ti Augustin salaka sambu na kuvukisa filozofi ya Platon ti Kikristu?

¹² Bafilozofe zole ya ntete ya mutindu yina kotisaka mupepe ya ngolo na malongi ya Kikristu. Mosi zina na yandi: Origène ya Alexandrie (185-254 T.B.), yankaka Augustin ya Hippone (354-430 T.B.). Sambu na bau, Ansiklopedi ya mpa ya Katolika (New Catholic Encyclopedia) ketuba nde: “Ntendula ya moyo bonso kima mosi ya kimpeve mpi ngogo mosi ya filozofi kotaka na mutindu mosi ya ngolo kaka ti Origène na ndambu ya Esti mpi St. Augustin na Westi.” Inki lufulu Origène ti Augustin sadilaka sambu na kupesa ntendula na bau ya moyo?

¹³ Origène vandaka mwana ya nzo-nkanda ya Clément ya Alexandrie, yina vandaka “Mumpe ya ntete ya kubakaka mbotembote dilongi ya moyo yina bantu ya Grese vandaka na yau,” yai mambu ya ansiklopedi mosi ketuba (New Catholic Encyclopedia). Yau fwete vanda nde bangindu ya Platon yina metala moyo kukotilaka Origène ngolo kibeni. Na mukanda mosi, (The Harvard Theological Review), teolozie yai, Werner Jaeger, tubaka nde: “[Origène] kotisaka na malongi ya Bukristu malongi yonso ya moyo, yina yandi bakaka na Platon.”

¹⁴ Na Kikristu, bantu yankaka kebakaka Augustin bonso mosi na kati ya bafilozofe ya nene ya ntangu ya ntama. Na ntwala ya kukuma “Mukristu,” na ntangu yandi vandaka ti bamvula 33, Augustin vandaka kudipesa mingi na filozofi mpi yandi kumaka Platoniste ya mpa (Néoplatoniste).a Ata yandi kumaka Mukristu, yandi bikalaka kaka Platoniste ya mpa na mutindu na yandi ya kuyindula. Mukanda mosi (The New Encyclopædia Britannica) ketuba nde: “Mabanza na yandi vandaka bonso nto ya kuvukisaka lusambu ya Kuwakana ya Mpa ti malongi ya Platon ya filozofi ya Grese.” Ansiklopedi ya mpa ya Katolika (New Catholic Encyclopedia) kendima nde “dilongi [ya moyo]” ya Augustin “yina panzanaka na ndambu ya Westi tii na nsuka ya mvu-nkama 12, mambu na yau mingi katukaka na . . . Néoplatonisme.”

15, 16. Keti dikebi ya bantu pesaka na malongi ya Aristote na mvu-nkama ya 13 sobaka mboninu ya dibundu na dilongi yina ketubaka nde moyo kefwaka ve?

¹⁵ Na mvu-nkama ya 13, bantu kumaka kuzola mingi malongi ya Aristote na Eropa, mingimingi sambu na mikanda yina bantendudi ya Arabe basisaka na Latin. Kuna bau tendulaka mingi mpenza mambu ya Aristote kusonikaka. Ntendudi mosi ya Katolika na zina ya Thomas d’Aquin vandaka zola mingi mutindu ya kuyindula ya Aristote. Sambu na mikanda yina Aquin sonikaka, bangindu ya Aristote nungaka kibeni na kukota mingi na malongi ya dibundu kuluta yina ya Platon. Kansi, mupepe yai kusobaka ve dilongi yina ketadila kukonda kufwa ya moyo.

¹⁶ Aristote longaka nde moyo vandaka kima mosi ya bau lenda kabula ve ti nitu mpi yau kelandaka ve na kuzinga yau mosi na nima ya lufwa mpi nde kana muntu vandaka ti kima mosi ya fwete zinga mvula na mvula, kima yango kemonanaka ve, yau kele kima mosi ya ngangu yina kele ve muntu. Mutindu yai ya kutendula moyo vandaka ve na kuwakana ti dilongi ya dibundu yina vandaka kutuba nde myoyo ya bantu kezingaka na nima ya lufwa. Ebuna, Aquin balulaka ngindu ya Aristote ya moyo, na kutubaka nde kukonda kufwa ya moyo bau lenda tendula yau na ngangu. Yau yina, dilongi ya dibundu yina vandaka kutuba nde moyo kefwaka ve, kusobaka ve.

17, 18. (a) Keti Réforme ya mvu-nkama ya 16 kotisaka nsoba na dilongi ya moyo? (b) Mabundu mingi ya Kikristu kekwikila nde inki na dilongi yina ketubaka nde moyo kefwaka ve?

¹⁷ Na bamvu-nkama ya 14 ti 15, na luyantiku ya Renaissance, bantu yantikaka kudipesa dyaka na malongi ya Platon. Dibuta ya Médicis ya kukwendaka lukumu na Italie sadisaka nkutu na kutula nzo-nkanda ya nene na Florence sambu na kulonga mingi filozofi ya Platon. Na mvu-nkama ya 16 ti 17, bantu vandaka kudipesa dyaka mingi ve na Aristote. Mpi Réforme ya mvu-nkama ya 16 kotisaka ve nsoba na malongi yina metala moyo. Ata bantu ya Réforme ya Misioni buyaka dilongi ya kombelo, bau ndimaka ngindu ya kutuba nde ndola to nsendo ya mvula na mvula tavanda.

¹⁸ Yau yina, dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve mekotaka na mabundu mingi ya Kikristu. Ntangu yandi monaka dyambu yai, ntendudi mosi ya Amerika sonikaka nde: “Sambu na bantu na beto mingi, lusambu ketendula kukonda kufwa, kima yankaka ve. Nzambi muntu kusalaka kukonda kufwa.”

Kukonda Kufwa ti Lusambu ya Bamizuluma

19. Inki ntangu lusambu ya Bamizuluma basikaka, mpi nani bandisaka yau?

¹⁹ Lusambu ya Bamizuluma yantikaka na ntangu Muhammad bingamaka sambu na kukuma profete. Na ntangu yina, yandi vandaka ti bamvula 40. Bamizuluma kekwikilaka mingi nde yandi zwaka banzayikusu na nsungi mosi ya bamvula katuka na 20 tii na 23, yantika na mvu 610 T.B. tii na lufwa na yandi na 632 T.B. Banzayikusu yina mesonamaka na Koran, mukanda ya santu ya Bamizuluma. Na ntangu lusambu ya Bamizuluma basikaka, lusambu ya Bayuda ti Kikristu vandaka mekudikotisaka na dibanza ya Platon yina ketadila moyo.

20, 21. Inki Bamizuluma kekwikilaka sambu na yina metala Bwala ya Bafwa?

²⁰ Bamizuluma kekwikilaka nde malongi na bau kwisaka kulungisa banzayikusu yina pesamaka na Baebreo mpi Bakristu ya kwikama ya ntangu ya ntama. Koran ketubilaka mambu yina kele na Masonuku ya Kiebreo ti ya Kigreki. Kansi, na dilongi yina ketadila kukonda kufwa ya moyo, Koran melandaka ve mambu masonuku yai ketuba. Koran kelongaka nde muntu kele ti moyo yina kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa. Yau ketubilaka mpi lufutumuku ya bafwa, kilumbu ya kusambisa, ti nkanu ya nsuka ya moyo​—⁠luzingu ya mvula na mvula na masamba ya paladisu na zulu to ndola na bilungi ya tiya.

²¹ Bamizuluma kendimaka nde moyo ya mvumbi kekwendaka na Barzakh, to “Nkabisa,” “kisika to nkadilu yina bantu tavanda na nima ya lufwa mpi na ntwala ya kusambisama.” (Sourate 23:​99, 100, Koran, noti na nsi ya lutiti) Moyo kezabaka makambu, kuna [na Barzakh] yau kebakaka yina bau kebinga nde “Ndola ya Mazyamu” kana muntu yango vandaka muntu ya mbi to kemonaka kyese kana yandi vandaka muntu ya lunungu. Kansi, bantu ya lunungu fwete mona mpi mwa mpasi sambu na mwa mambi na bau yina bau salaka na ntangu bau vandaka na luzingu. Na kilumbu ya kusambisa, konso muntu tabaka nkanu na yandi ya mvula na mvula, yina tasukisa luzingu yina ya katikati.

22. Inki malongi ya kuswaswana yina ketadila nkanu ya moyo bafilozofe yankaka ya ba Arabe longaka?

²² Na lusambu ya Bayuda ti na Kikristu, ngindu yina ya kutuba nde moyo kefwaka ve kemonana sambu na mupepe ya malongi ya Platon, kansi ngindu yina kotaka na lusambu ya Bamizuluma tuka na luyantiku na yau. Pana, yau kezola kutuba ve nde bantendudi ya Arabe mekaka ve na kuvukisa malongi ya Bamizuluma ti filozofi ya Grese. Ya kyeleka, kisalu ya Aristote kotisaka mupepe ya ngolo kibeni na luzingu ya ba Arabe. Bantendudi ya ba Arabe yai ya mekwendaka lukumu, bonso Avicenne ti Averroès, tendulaka ngindu ya Aristote na bunda. Kansi, sambu na kusosa kukwedisa mabanza ya Grese ti malongi ya Bamizuluma yina metala moyo, bau basisaka malongi ya kuswaswana. Mu mbandu, Avicenne tubaka nde moyo ya muntu kefwaka ve. Kansi, Averroès, buyaka ngindu yina. Ata bangindu yai kuvandaka ya kuswaswana, Bamizuluma kekwikilaka kaka nde moyo kefwaka ve.

23. Na yina metala dilongi ya ketubaka nde moyo kefwaka ve, inki lusambu ya Bayuda, Kikristu, ti lusambu ya Bamizuluma kekwikilaka?

²³ Ebuna, yau kele pwelele nde, lusambu ya Bayuda, Kikristu, ti lusambu ya Bamizuluma kelongaka nde moyo kefwaka ve.

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 14]

Kubotula ya Alexandre le Grand botulaka bwala salaka nde bikalulu ya bantu ya Grese ti ya Bayuda kuvukana

[Bifwanisu ya kele na lutiti 15]

Origène, na zulu, ti Augustin mekaka na kuvukisa filozofi ya Platon ti Bukristu

[Bifwanisu ya kele na lutiti 16]

Avicenne, na zulu, tubaka nde moyo ya muntu kefwaka ve. Averroès buyaka ngindu yina