Sambu Na Inki Yai Kele Ntangu Ya Kubaka Lukanu?

NA BAMVUNKAMA ya kumi na sambanu na N.T.B., Nzambi kuponaka bantu ya Izraele bonso “dikabu na yandi ya spesiale na kati ya bantu yonso ya nkaka, . . . dibuta mosi ya santu.” (Kubasika 19:​5, 6, NW) Na nswalu yonso bau kuvidisaka busantu ti gedila ya dibundu na bau, na kudipesaka bau mosi nzila na lusambu ya biteke mpi na bisalu ya mbi ya mabuta ya nzyunga. Na yau, bau mosi kudimonisaka bonso “bantu mosi ya ntu-ngolo.” (Kulonga 9:​6, 13; 10:16; 1 Korinto 10:​7-11) Na kati ya bamvu kuluta nkama tatu ya kulandaka lufwa ya Yozue, Yehowa kutelemisaka bazuzi, bantwadisi ya masonga yina ya lendaka kuvutula bantu ya Izraele na lusambu ya kyeleka. Ata mpila yina, bantu ya Izraele, “kubikaka ve bisalu na bau mpi bikalulu na bau ya mbi ya kusala konso kima ya bau kuzola.”​—⁠Bazuzi 2:​17-19.

Na nima na yau, Nzambi kuponaka bantotila ti bambikudi ya kwikama sambu na kusyamisaka bantu na kuvutuka na lusambu ya kyeleka. Mbikudi Azaria kusyamisaka Ntotila Aza ti bantu ya nsi na yandi na kusosa Yehowa, nde: “Kana beno sosa yandi, beno tamona yandi, kansi kana beno kukatuka na yandi, yandi takatuka na beno.” Aza kuyidikaka lusambu na kati ya kimfumu ya Yuda. (2 Bansangu 15:​1-16) Na nima, Nzambi kwisaka kubinga bau dyaka na nzila ya mbikudi na yandi Yoele. (Yoele 2:​12, 13) Na nima dyaka, Sofonia kulongisilaka bantu ya Yuda na “kusosa Yehowa.” Ntotila ya toko Yozia kusalaka mutindu yina, na kunataka nsobana na kukatulaka lusambu ya biteki ti luvunu.​—⁠Sofonia 2:3; 2 Bansangu 34:​3-7.

Ata bansungi ya kubalula ntima kuvandaka, lusambu ya bantu kumaka kaka ya kuluta mbi. (Yeremia 2:13; 44:​4, 5) Yeremia kusamunaka nde ngidika ya lusambu kuvandaka ti nsambukila ya bisalu ya biteke, na kumonisaka yau bonso yau lenda kuyilama dyaka ve. Yandi kutubaka nde: “Keti muntu ya nsi ya Etiopia lenda balula kulere ya nitu na yandi? Keti nkoi lenda katula matona ya nitu na yandi? Kana mpidina, nge muntu yina me yikanaka na kusala kaka masumu, keti nge lenda zaba kusala mbote?” (Yeremia 13:23) Sambu na kikuma yai, Nzambi kupesaka ndola ya ngolo na kimfumu ya Yuda. Bau kupanzaka Yeruzalemi ti tempelo na yau na mvu 607 N.T.B., mpi bayina kugulukaka natamaka na bumpika na Babiloni, wapi bau kubikalaka bamvula 70.

Na nsuka ya ntangu yina, Nzambi kumonisaka mawa. Yandi kupusaka Ntotila Cyrus sambu na kukatula bantu ya Izraele na bumpika. Ndambu ya bantu ya kubikalaka kuvutukaka na Yeruzalemi sambu na kutunga dyaka tempelo. Na kisika ya kubaka dilongi na yina yonso, bau kubikisaka dyaka lusambu ya kyeleka, na kupusaka Yehowa Nzambi na kubinga bau dyaka mbala ya nkaka nde: “Beno kwisa vutuka na mono, ebuna mono mpi tavutuka na beno.”​—⁠Malashi 3:⁠7.

Sambu na Inki Izraele Kulosamaka?

Inki kuvandaka mvwandilu ya lusambu ya Izraele na ntangu ya Yezu? Bamfumu ya mabundu ya luvunu kuvandaka “bantwadisi ya kufwa meso” na kulongaka “malongi ya kele minsiku ya bantu.” ‘Bau vandaka kubalula nsiku ya Nzambi sambu na bansiku ya bambuta na bau.’ Bantu vandaka kukumisa Nzambi kaka “ti bikobo na bau,” kansi ntima na bau kuvandaka ntama na yandi. (Matayo 15:​3, 4, 8, 9, 14, NW) Keti bau vandaka dibuta mosi ya lendaka kuzwa dyaka okazio ya nkaka ya kubalula ntima? Ve. Yezu kubaka nde: “Yo yina, mono ke tubila beno nde Nzambi ta katula beno Kimfumu na yandi, ebuna yandi ta pesa yo na bantu yina ta salaka bisalu ya Kimfumu.” Yandi tubaka dyaka na nima nde: “Nzo na beno,” tempelo ya Yeruzalemi, “meyambulama na beno.” (Matayo 21:43; 23:38) Kifu na bau kuvandaka ya kuluta nene mpenza. Bau kubuyaka Yezu bonso Mesia mpi kufwaka yandi, na kuponaka na kusadila bonso ntotila, munyokudi Kaisala ya Roma.​—⁠Matayo 27:25; Yoane 19:⁠15.

Bantu ya Izraele zolaka ve kubakisa nde ntangu ya Yezu vandaka kusala kisalu ya kusamuna kuvandaka nsungi ya kusambisa. Na bantu ya kukonda kwikama ya Yeruzalemi, Yezu kutubaka nde: “Nge kuswasukisaka ve ntangu bau kwisaka kutala nge.”​—⁠Luka 19:⁠44.

Na Pentekote ya mvu 33 T.B., Nzambi kusalaka dibuta ya mpa, to bantu, balongoki ya Mwana na yandi Yezu Kristu, ya kupakulamaka na mpeve, ya kuponamaka na kati ya konso mpusu mpi dibuta. (Bisalu 10:​34, 35; 15:14) Keti kivuvu kuvandaka dyaka nde ngidika ya lusambu ya Bayuda tabonga na nsukansuka? Kimvuka ya basoda ya Roma kupesaka mvutu na bamvu 70 T.B., ntangu bau kufwaka Yeruzalemi yonso ata kima kubikalaka ve. Nzambi kubuyaka kimakulu ngidika ya lusambu yina.​—⁠Luka 21:​5, 6.

Kikristu Meyambula Lukwikilu Yonso

Bakristu ya kusolama mpi kesala “dibuta ya santu, bantu sambu na dikabu ya spesiale.” (1 Piere 2:9; Galatia 6:16) Kansi ata dibundu ya Bakristu ya ntete kulundaka ve ntangu mingi lusambu ya gedila .

Masonuku kutubilaka kuyambula lukwikilu ngolo na ntwala, to kubikisa lukwikilu ya kyeleka. Bakristu ya luvunu, ya mefwanisama na matiti ya mbi na kingana ya Yezu, tayunsa na kubebisa yina ya mefwanisama na masonga, to Bakristu ya kyeleka, bayina ya kusolamaka na mpeve ya Nzambi. Kingana kemonisa nde kuyalumuka ya nene ya Bukristu ya luvunu, ya ketwadisama na mbeni ya ntete ya Nzambi, Dyabulu, zolaka kuyantika, “na ntangu ya bantu vandaka kulala.” Mambu yai kubwaka na nima ya lufwa ya Bantumwa ya kwikama ya Kristu, na nsungi mosi ya kubwa ya kimpeve yina kulandaka. (Matayo 13:​24-30, 36-43; 2 Tesalonika 2:​6-8) Bonso bantumwa kutubaka na ntwala, Bakristu mingi ya luvunu kwendaka kukota na kati ya lupangu ya mameme. (Bisalu 20:​29, 30; 1 Timoteo 4:​1-3; 2 Timoteo 2:​16-18; 2 Piere 2:​1-3) Yoane kuvandaka ntumwa ya nsuka na kufwa. Penepene na mvu 98 ya N.T.B., yandi sonikaka nde “ntangu ya nsuka,” ndambu ya nsuka ya ntangu ya bantumwa, meyantikaka.​—⁠1 Yoane 2:​18, 19.

Ti kuwakana ya ngolo na kati ya dibundu ti politike ya ntinu ya Roma Constantin, nkadilu ya kimpeve, malongi ti mvwandilu ya bikalulu ya Kikristu kubwaka. Bansoniki ya bankenda kendima nde ‘kununga ya dibundu na mvunkama ya iya’ kuvandaka “mbungulu” kana bau metadila yau na ngindu ya bukristu. ‘Kikristu kuvidisaka mvwandilu ya nene ya bikalulu’ mpi kundimaka bisalu mingi ti bafilozofi ya bampani, bonso, “lusambu ya Mariya” mpi lusambu ya “basantu,” ye mpi lukwikilu na Butatu busantu.

Na nima ya kununga na yau ya luvunu, mvwandilu ya Kikristu kwisaka kubeba. Bansiku mpi bantendula ya malongi ya bapapa mpi balukutakanu kubasisaka, kukonda kutanga inkizisio, bakrwazade, ti bamvita ya “santu” na kati ya Bakatolike ti Bamisioni, kubasisaka ngidika ya lusambu ya lenda kusobama dyaka ve.

Na kati ya mukanda na yandi Un monde à la lueur des bûchers, William Manchester kesonika nde: “Bapapa na bamvunkama kumi na tanu mpi kumi na sambanu vandaka kuzinga bonso bantinu ya Roma. Bau vandaka bamvwama ya nene na kati ya nza, mpi bau kumosi ti bakardinale na bau vandaka kudivwamisa na kutekaka mikumba ya santu.” Na ntantu ya kuyambula lukwikilu ya ngolo, bimvuka ya fyoti to bantu ya nkaka na kingenga kusosaka na kusengumuna Bukristu ya kyeleka, na kumonisaka bankadilu ya kifwanisu ya masangu. Bau kubakaka munyoku ya ngolo. Mukanda mosi yina ketuba nde: “Na bantangu yina yau kumonanaka nde basantu ya kyeleka ya Kikristu, ya Misioni ti Katolika, kukumaka ya kumisaka ndombe na kati ya baludimi ya tiya.” Bankaka, ya kuvandaka kubingama Babaludi bonso Martin Luther ti John Calvin, kunungaka na kusala bangidika ya mabundu yina ya vandaka ya kukabwana ti dibundu ya Katolika kansi kubikalaka ti malongi na yau ya ntetentete. Bau kudikotisaka mpi mingi na makambu ya politike.

Na ndambu ya Misioni, ngolo kusalamaka sambu na kusala kima mosi bonso nsikama ya kimpeve. Mu mbandu na bamvunkama kumi na nana ti kumi na uvwa, ngolo yina kumonikaka na kisalu ya misionere na bansi ya banzenza. Ata mpila yina, na kundima ya bangungudi bau mosi, bubu yai mvwandilu ya kimpeve ya kibuka ya Misioni lenda ve kusyamisa ata fyoti. Teyolozie ya misioni Oscar Cullmann kwisaka kundima sesepi yai nde “na kati ya mabundu yau mosi, lukwikilu kele ve.”

Bansobana ti kubuya bansobana kusalamaka mpi na kati ya dibundu ya Katolika. Na katikati ya mvunkama ya kumi na mosi ti mvunkama ya kumi na tatu, na kumonaka kubeba ya ngolo mpi kimvwama ya ngolo ya bamfumu ya mabundu, bantuma ya monastere yina vandaka kuzitisa ngolo mpenza nsiku ya kinsukami kusalamaka. Kansi bau vandaka kukengilama ngolo mpi, na kutadila basoniki ya bankenda, bau katulamaka na kiyeka ya dibundu ya Katolika. Ebuna kukwisaka na mvunkama ya kumi na sambanu, Kubuya Bansobana ya kundimamaka na Concile de Trente mpi na ndambu ya nene sambu na kunwanisa Nsobana ya dibundu ya Misioni.

Na ndambu ya ntete ya katikati ya mvunkama ya kumi na nana, na ntangu ya kuvutuka ya bamimpe, dibundu ya Katolika kubakaka nkadilu ya kimfumu mpi ya kukonda kusoba. Beto lenda kutuba ve mpenza nde nsobana kusalamaka kyeleka na lukanu ya kuvutula Bukristu ya kyeleka. Kansi nkutu, bikesa yina kuvandaka ti lukanu kaka mosi ya kupesa ngolo na kiyeka ya bamfumu ya mabundu na ntwala ya bansobana ya ntoto ya mvimba na mambu ya nzambi, ya politike ti ya bantu.

Na bilumbu yai meluta, na bamvula 1960, yau kumonanaka nde dibundu ya Katolika zolaka kudilosa na nzila ya nsobana ya mudindu na lukutakanu ya mabundu yonso na Vatican II (le concile œcuménique Vatican II). Kansi, papa ya sesepi yai kutulaka nsuka na yina kebingamaka bonso kuwakana ya mpa, sambu na kusukisa mpeve ya kuyela ya bamambere ya dibundu. Ntangu yai, ya bankaka kebinga kuvutulama ya Wojtyła, kutendulamaka na kimvuka ya bakatolike, bonso “Mutindu ya mpa ya Constantisme.” Mutindu yau metubilama na mukanda ya bajésuite La Civiltà Cattolica nde: bonso mabundu ya nkaka, dibundu ya Katolika kenwana na “kubwa ya kisina mpi ya kimvuka: ya kisina sambu yau ketala balufulu kibeni ya lukwikilu mpi ya luzingu ya mukristu; ya kimvuka yonso sambu yau kesimba mambu yonso ya Bukristu.”

Mabundu ya Kikristu kulutaka mpenzampenza ve na nzila ya nsobana; yau lendaka ve kukuka sambu Bukristu ya kyeleka lendaka ve kuvutulama na ntwala nsungi ya “ngyonzoko” ti kuvukisama ya masangu ya kufwanisa na kati ya dibundu ya gedila mpi mosi kaka. (Matayo 13:​30, 39) Mulonga ya nda ya bantu ya kufwaka ti mambu ya mbi ya kusalamaka na zina ya dibundu, yau kuvanda mabundu ya kikristu to ve, kenata bantu na kudiyula kana yau kele mbote na kutula kivuvu nde Kikristu kele na kusobana mpenza?

Keti Nsobana Lenda Kusalama Ve?

Mukanda ya Kusonga, to Nzayikusu, ketubila ndumba ya nene ya kufwanisa ya kele na zina ya ngitukaya “Babiloni ya Nene.” (Kusonga 17:​1, 5) Kubanda bamvula mingi batangi ya Biblia kusalaka ngolo na kutendula kinsweki ya kifwanisu yina. Bamingi meyina kimvwama ti luvunu ya bamfumu ya dibundu. Bantu ya nkaka vandaka kuyindula nde Babiloni ya Nene kuvandaka ndandana ya biyeka ya bamimpe. Na kati na bau kuvandaka Jan Hus, mumpe ya Katolika Bohemian ya bau kuzikisaka ya moyo na 1415, ti Aonio Paleario, longoki ya bandinga ya nsi ya Italie yina kugomamaka na nti mpi kuzikisamaka na mvula 1570. Bau kusalaka yonso ya bau lendaka, kansi bau kunungaka ve, sambu na kusoba dibundu ya Katolika na kivuvu nde yau kubaka dyaka “kimfumu na yau ya ntete.”

Na ndambu ya nkaka, bakapu 17 ti 18 ya Kusonga kemonisa nde Babiloni ya Nene keyingila kintinu ya nza ya mvimba ya mabundu yonso ya luvunu.a Kimvuka ya “ndumba ya nene” yai lenda kubonga dyaka ve sambu “masumu na yau metombukaka tii na zulu.” Na yau, na mvunkama ya makumi zole yai, kaka kikristu mpamba ve, kansi mfinama na mabundu yonso kenata mukumba ya bamvita yina kelanda na kupanza menga mpi kubeba ya ngolo ya bankadilu yina kepesa mpasi na bantu. Yau yina, Nzambi mebaka lukanu ya kufwa “Babiloni.”​—⁠Kusonga 18:​5, 8.

Yai Kele Ntangu ya “Kubasika na Kati na Yau”

Kulungisama ya bambikudulu ya Biblia kemonisa nde nsungi na beto kekukana na “nsuka” ya “ngidika ya bima” yai ya mbi. (Matayo 24:⁠3) Konso muntu yina kezola kusambila Nzambi na masonga yonso lenda ve kudipesa na kulanda bangindu to mazolwa na yandi mosi. Yandi fwete ‘kusosa Yehowa na ntangu bau lenda kumona yandi,’ ee, banda ntangu yai, sambu “mpasi ya nene” ya Yezu kutubaka kele penepene. (Yezaya 55:6; Matayo 24:21) Bonso yau kusalamaka na bantu ya Izraele, Nzambi tandima ve luvunu ya dibundu mosi sambu na kikuma mosi nde yau kebaka lulendo ya mvula na yau ya kinkulu. Na kisika ya kuyidikaka maswa yina fwete kudinda, bayina yonso kezola kuvanda ya kundimama na Nzambi fwete kulemfuka kukonda kukinga na nsiku ya mepemama na Nzambi ya kele na Kusonga 18: 4 (NW) nde: “Beno basika na [Babiloni ya Nene], bantu na mono, kana beno kezola ve kubaka bandola ya masumu na yau, mpi kana beno kezola ve kubaka ndambu ya bampasi na yau.”

Kansi “kubasika” sambu na kukwenda wapi? Inki kisika ya nkaka ya kubaka luguluku? Keti kigonsa kele ve na kusosa lutaninu na kisika ya mbi? Inki mutindu ya kuzaba dibundu mosi kaka ya mendimama na Nzambi? Kaka Ndinga ya Nzambi lenda kupesa bamvutu ya kyeleka. (2 Timoteo 3:​16, 17) Bambangi ya Yehowa kebinga nge na kutadila mbotembote Biblia. Nge tavanda na mpila ya kubakisa banani Nzambi kuponaka sambu na kuvanda “dibuta sambu na zina na yandi,” yina ya yandi tatanina na kilumbu ya nganzi na yandi ya mekuma penepene.​—⁠Bisalu 15:14; Sofonia 2:3; Kusonga 16:​14-16.

[Footnote]

[Caption on page 1]

[Noti]

[Caption on page 7]

[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 7]

Kana dibundu na nge meyantika na kubwa, sosa lutaninu na kati ya Bukristu ya kyeleka