Bika Bantu Yonso Kukumisa Yehowa!

“Na ntoto ya nsemo bau fwete kumisa Yehowa.”​—YEZAYA 24:​15, NW.

1. Inki mutindu bambikudi ya Yehowa vandaka kutadila zina na yandi, yau keswaswana ti inki nsadilu ya Kikristu bubu yai?

YEHOWA​—zina ya nkembo ya Nzambi! Bambikudi ya kwikama ya ntama vandaka na kyese ya mingi na kutuba na zina yina! Na kyese yonso bau kumisaka Yehowa, Nkwa Kimfumu na bau, yina zina na yandi kemonisa yandi bonso Mukani ya Nene. (Yezaya 40:5; Yeremia 10:​6, 10; Ezekiele 36:23) Ata bambikudi yina vandaka kubingama nde ya fyoti vandaka ngolo mingi na kupesa lukumu na Yehowa. Mosi na kati na bau kele Agai. Na mukanda ya Agai, yina kele kaka ti bamvese 38, zina ya Nzambi kele mbala 35. Mbikudulu ya mutindu yina kemonanaka bonso ya kufwa kana zina ya mbalu Yehowa meyingisama na titele yai, “Mfumu,” mutindu bantumwa ya nenenene kebalulaka yau na bambalula ya Biblia na bau.​—⁠Fwanisa ti 2 Korinto 11:⁠5.

2, 3. (a) Inki mutindu mbikudulu mosi ya nene sambu na kuvutula Izraele kulunganaka? (b) Inki kyese nsâdila ya Bayuda ti bankundi na bau kumonaka?

² Na Yezaya 12:2 (NW), mitindu zole ya zina yango mesadilama.a Mbikudi ketuba nde: “Tala! Nzambi kele luguluku na mono. Mono tatula ntima mpi tavanda ve na boma; sambu Yah Yehowa kele kikesa na mono mpi ngolo na mono, mpi yandi mekumaka luguluku na mono.” (Tala mpi Yezaya 26:⁠4.) Na yau, bamvula 200 na ntwala Izraele kukatuka na kimpika na Babilone, Yah Yehowa na nzila ya mbikudi na yandi Yezaya vandaka kundimisa nde yandi vandaka Ngulusi na bau ya ngolo. Yau lombaka nde kimpika yina kusalama kubanda na 607 tii 537 N.T.B. Yezaya sonikaka mpi nde: “[“Mono, Yehowa,” NW] yina ke salaka bima yonso; . . . Mono ke tuba sambu na ntotila Sirusi nde yandi muntu ta tala bantu na mono bonso muntu ke talaka mameme, yandi ta sala luzolo na mono yonso; yandi ta tuba nde: ‘Bo tunga diaka Yeruzalemi, bo tula diaka bafondasio ya [tempelo].’ ” Sirusi yai vandaka nani? Yau monanaka pwelele mpenza nde kuvandaka Ntotila Sirusi ya Persia, yina botulaka Babilone na 539 N.T.B.​—⁠Yezaya 44:​24, 28.

³ Sambu na kulungisa ndinga ya Yehowa ya Yezaya sonikaka, Sirusi pesaka ntuma na Izraele na kimpika nde: “Beno yonso bayina kele bantu na yandi beno vutuka na Yeruzalemi kuna na ntoto ya Yuda, beno tunga diaka nzo ya [Yehowa], Nzambi ya Israele, Nzambi yina ya bo ke sambaka na Yeruzalemi.” Nsâdila mosi ya Bayuda na kyese ya kuluta, kumosi ti bantu yina vandaka bantu ya Izraele ve, Banetinimi ti bana ya bansadi ya Salomo, vutukaka na Yeruzalemi. Bau kumaka na ntangu ya mbote sambu na kuta Nkinsi ya Bisasa na mvu 537 N.T.B. mpi kupesa bimenga na Yehowa na zulu ya mesa-kimenga na yandi. Na mvula ya kulandaka, na ngonda ya zole, bau tulaka fondasio ya tempelo ya zole, na kutulaka milolo ya ngolo ya kyese mpi ya nkembo na Yehowa.​—⁠Esdrasi 1:​1-4; 2:​1, 2, 43, 55; 3:​1-6, 8, 10-13.

4. Inki mutindu Yezaya bakapu 35 ti 55 kumaka makyeleka?

⁴ Mbikudulu ya mvutulula ya Yehowa lombamaka nde yau lungana na lukumu yonso na Izraele: “Nseke ke na kiese mingi, ntoto ya kuyuma ke sepela, bintuntu me yantika kumena na ntoto ya zelo na zelo. . . . Bantu yonso ta mona lukumu ya [Yehowa], bo ta mona nene ya Nzambi na beto.” “Beno ta basika na Babilonia ti kiese, beno ta mona kaka ngemba na nzila ntangu mono ta nata beno. Bangumba ya nene ti ya fioti ta tula milolo ya kiese ntangu beno ta luta, banti yonso ya nseke ta budila beno maboko. . . . Mambu yina yonso ta pesa mono [Yehowa] lukumu; yo ta vanda kidimbu na meso na beno sambu beno yindula mono ntangu yonso tii kuna.”​—⁠Yezaya 35:​1, 2; 55:​12, 13.

5. Sambu na inki kyese ya Izraele kuzingaka ve?

⁵ Kansi, kyese yango zingaka mingi ve. Bantu ya mfinama sosaka ngwakana ya lukwikilu sambu na kutunga tempelo. Bayuda buyaka ntete, na kutubaka nde: “Mfunu kele ve beno na kwisa kusadisa beto na kutungila Mfumu Nzambi na beto nzo. Beto ta tunga yo beto mosi, mutindu Sirusi ntotila ya Persia songaka beto.” Bamfinangani yango kumaka ntangu yai batelemini ya ngolo. Bau vandaka “kupesa bumolo ti boma na bantu ya Yuda sambu bo kutunga [tempelo] ve.” Bau mpi kusakusaka makambu na muyingi ya Sirusi, Artazeresesi, yina tumaka nkandikila ya lutungu ya tempelo. (Esdrasi 4:​1-24) Kisalu salamaka dyaka ve bamvula 17. Mawa mingi, Bayuda kotaka na luzingu ya kulanda bima ya kinsuni na ntangu yina.

“Yehowa ya Minkangu” Ketuba

6. (a) Inki mutindu Yehowa pesaka mvutu na mvwandilu ya Izraele? (b) Sambu na inki yina lenda vanda ntendula ya zina ya Agai kele ya kufwana?

⁶ Ata mpila yina, Yehowa, monisaka ‘kikesa mpi ngolo na yandi’ sambu na mambote ya Izraele na kutindaka bambikudi, bonso Agai ti Zakaria, na kuvumbula Bayuda sambu na mikumba na bau. Zina ya Agai kele ti ngindu ya feti, sambu ntendula na yau lenda vanda “Yandi Butukaka na Nkinsi.” Na mutindu ya kufwana, yandi yantikaka kubikula na kilumbu ya ntete ya ngonda ya Nkinsi ya Bisasa, yau vandaka kulomba nde na ntangu yina Bayuda “kuvanda na kiese mpenza.” (Kulonga 16:15) Na nzila ya Agai, Yehowa tindaka bansangu iya na nsungi mosi ya bilumbu 112.​—⁠Agai 1:1; 2:​1, 10, 20.

7. Inki mutindu bangogo ya nkotilu ya Agai kepesa beto kikesa?

⁷ Na luyantiku ya mbikudulu na yandi, Agai tubaka nde: “Yai mambu ya Yehowa ya minkangu metuba.” (Agai 1:2a, NW) Banani lenda vanda “minkangu” yango? Bau kele mbidi ya bawanzyo ya Yehowa, yina kebingamaka bantangu yankaka na Biblia bonso ngolo ya basoda. (Yobi 1:6; 2:1; Nkunga 103:​20, 21; Matayo 26:53) Keti yau kepesa beto kikesa ve bubu yai nde Yehowa Nkwa Kimfumu yandi mosi kele na kusadila bangolo yai ya zulu, ya lunga kubela ve, sambu na kutwadisa kisalu na beto ya kuvutula lusambu ya kyeleka na zulu ya ntoto?​—⁠Fwanisa ti 2 Bantotila 6:​15-17.

8. Inki mboninu kukotilaka Izraele, ye mbutu vandaka inki?

⁸ Inki vandaka na kati ya nsangu ya ntete ya Agai? Bantu tubaka nde: “Ntangu ya kutunga diaka [nzo ya Yehowa] me lunga ntete ve.” Lutungu ya tempelo, yina vandaka kumonisa mvutulula ya lusambu ya Nzambi, vandaka dyaka ve dikebi na bau ya ntete. Bau kumaka kutunga banzo ya kitoko sambu na bau mosi. Mboninu ya mbi ya nzala ya bima ya kinsuni kitisaka tiya na bau sambu na lusambu ya Yehowa. Bonso mbutu, yandi katulaka lusakumunu na yandi. Bilanga na bau vandaka kubuta dyaka ve, mpi bau vandaka na bilele ve sambu na nsungi ya madidi ya ngolo. Mbutu na bau kumaka fyoti mpenza, ye yau vandaka bonso nde bau vandaka kutula mbongo na saki ya kutobukatobuka.​—⁠Agai 1:2b-6.

9. Inki lukebisu ya ngolo, ya mbote Yehowa kupesaka?

⁹ Mbala zole, Yehowa pesaka lukebisu ya ngolo nde: “Beno yindula fioti mambu yai me bwila beno.” Na ntembe ve, Zorobabele, guvernere ya Yeruzalemi, ti nganga-nzambi ya nene Yozueb ndimaka ye syamisaka bantu yonso na kikesa “na kuwidikila ndinga ya Yehowa Nzambi na bau, mpi bangogo ya mbikudi Agai, mutindu Yehowa Nzambi na bau tindaka yandi; ye bantu bandaka kubanga sambu na Yehowa.” (NW) Dyaka, “Agai songaka bo mambu ya [Yehowa] tubaka, nde: ‘Mono ta vanda na beno, mono [Yehowa] muntu me tuba.’ ”​—⁠Agai 1:​5, 7-14.

10. Inki mutindu Yehowa kusadilaka ngolo na yandi sambu na mambote ya Izraele?

¹⁰ Bambuta yankaka na Yeruzalemi lendaka kutuba nde lukumu ya tempelo ya mpa tavanda “kima ya mpamba” na kufwanisa ti yina ya tempelo ya ntama. Kansi, bilumbu kiteso ya 51 na nima, Yehowa pusaka Agai na kusamuna nsangu ya zole. Yandi tubaka nde: “ ‘Vanda ngolo, O Zorobabele,’ kele ndinga ya Yehowa, ye ‘vanda ngolo, O Yozue mwana ya Yehozadaki nganga-nzambi ya nene. Ye beno vanda ngolo, beno yonso bantu ya insi,’ kele ndinga ya Yehowa, ‘ye beno sala. Sambu mono kele ti beno,’ kele ndinga ya Yehowa ya minkangu. . . . ‘Kuvanda ve na boma.’ ” Yehowa, yina fwanaka kusadila na ntangu ya mbote kiyeka na yandi ya kuluta ngolo sambu na ‘kunikisa zulu ti ntoto,’ kuyidikaka na mpila nde luteleminu yonso, ata nkutu nkandikila ya Artazeresesi kunungama. Na kati ya bamvula tanu, lutungu ya tempelo kununga ngolo kibeni.​—⁠Agai 2:​3-6, NW.

11. Inki mutindu Yehowa kufulusaka tempelo ya zole ti ‘lukumu ya kuluta nene’?

¹¹ Lusilu mosi ya nene lunganaka na ntangu yina: “ ‘Bima ya mfunu ya makanda yonso fwete kwisa kota na kati; ye mono tafulusa nzo yai ti lukumu,’ Yehowa ya minkangu metuba.” (Agai 2:​7, NW) “Bima ya mfunu” yango monanaka bantu ya makanda, yina kwisaka kusambila na tempelo yina, mutindu yau vandaka kumonisa kifwanisu ya lukumu ya kumonana na yandi ya nkembo. Inki mutindu tempelo yai ya bau tungululaka vandaka na kufwanisa ti yina ya bo tungaka na bilumbu ya Salomo? Mbikudi ya Nzambi tubaka nde: “[Tempelo] ya mpa ta luta yina ya ntete na lukumu. . . . Mono Mfumu Nzambi, [Yehowa ya minkangu] muntu me tuba.” (Agai 2:⁠9) Na ndungisa ya ntete ya mbikudulu yango, tempelo ya zole zingaka mingi kuluta nzo ya ntete. Yau vandaka kaka ya ngolo tii na ntangu Mesia monanaka na 29 T.B. Kuluta dyaka, na ntwala bambeni na yandi ya ba aposta kufwa yandi na 33 T.B., Mesia yandi mosi pesaka yau lukumu ntangu yandi longaka kyeleka muna.

12. Inki lukanu batempelo yonso zole ya ntete kulungisaka?

¹² Tempelo ya ntete ti ya zole na Yeruzalemi vandaka ti lukanu ya mfunu: kumonisa bifwani ya mambu ya mfunu ya kisalu ya kinganga-nzambi ya Mesia mpi kubumba lusambu ya kugedila ya Yehowa ya moyo na ntoto tii kuna kukwisa ya Mesia ya kyeleka.​—⁠Baebreo 10:⁠1.

Tempelo ya Kimpeve ya Lukumu

13. (a) Inki makambu ya metadila tempelo ya kimpeve kusalamaka kubanda na mvu 29 tii na 33 T.B.? (b) Inki kisika ya mfunu kimenga ya nkudulu ya Yezu vandaka na yau na mambu yai yonso?

¹³ Keti mbikudulu ya mvutulula ya Agai kele ti ntendula yankaka sambu na bantangu ya nima? Yau kele penza! Tempelo ya zole ya Yeruzalemi kumaka mavula ya lusambu ya kyeleka yonso na zulu ya ntoto. Kansi yau vandaka kifwani ya tempelo ya kimpeve ya kuluta nene na lukumu. Yau bandaka kisalu na mvu 29 T.B. ntangu, na mbotika ya Yezu na Nzadi Yordani, Yehowa pakulaka Yezu bonso Nganga-nzambi ya Nene, mpeve santu kulumukaka na zulu na yandi bonso pizio. (Matayo 3:16) Na nima ya kusukisa kisalu na yandi ya ntoto na lufwa ya kuditambika, Yezu futumukaka sambu na zulu, kifwani na yau vandaka Kisika ya Kuluta Santu ya tempelo, ye kuna yandi monisaka na Yehowa mbalu ya kimenga na yandi. Yau sadisaka bonso nkudulu, na kufikaka masumu ya balongoki na yandi, mpi kangulaka nzila sambu na kupakula bau, na kilumbu ya Pantekoti ya mvu 33 T.B., bonso bilandi banganga-nzambi na tempelo ya kimpeve ya Yehowa. Kisalu na bau ya kwikama tii na lufwa na kibansala ya tempelo na zulu ya ntoto fwanaka kunata bau na lufutumuku ya makwisa ya kukwenda na zulu, sambu na kisalu ya kinganga-nzambi ya kukonda nsuka.

14. (a) Inki kyese vandaka na kisalu ya kikesa ya dibundu ya ntete ya Bukristu? (b) Sambu na inki kyese yina zingaka mingi ve?

¹⁴ Mafunda ya Bayuda ya balulaka ntima​—⁠ye na nima Mimpani​—⁠fulukaka na dibundu yina ya Bukristu ye vukanaka na kusamuna nsangu ya mbote ya kukwisa ya luyalu ya Kimfumu ya Nzambi na zulu ya ntoto. Na nima ya kiteso ya bamvula 30, ntumwa Polo lendaka kutuba nde nsangu ya mbote longamaka “na lugangu yonso yina kele na nsi ya zulu.” (Kolosai 1:​23, NW) Kansi, na nima ya lufwa ya bantumwa, apostazi ya ngolo kotaka, ye nsemo ya kyeleka bandaka kuzima. Bukristu ya kyeleka fikamaka na nsi ya basekte ya Kikristu, ya vandaka na lufulu ya malongi mpi filozofi ya mimpani.​—⁠Bisalu 20:​29, 30.

15, 16. (a) Inki mutindu mbikudulu kulunganaka na 1914? (b) Inki kuvukisa kusalamaka na nsuka ya mvu-nkama ya 19 ti na luyantiku ya mvu-nkama ya 20?

¹⁵ Bamvu-nkama kulutaka. Na nima, na bamvu 1870, kimvuka mosi ya Bakristu ya masonga bandaka kukota na mudindu ya kulonguka Biblia. Na kati ya Masonuku bau kukaka kusengumuna mbotembote mvu 1914 bonso mvula ya nsuka ya “ntangu ya kupesamaka na makanda.” Na ntangu yina, “bantangu” nsambwadi ya kifwani (bamvula 2520 ya luyalu ya bantu ya kufwanana na bambisi) kusukaka ti kuyadisama ya Kristu Yezu na zulu​—⁠Muntu ya kele “ti nswa ya kyeleka” bonso Ntotila ya Kimesia ya ntoto. (Luka 21:​24, NW; Daniele 4:​25, NW; Ezekiele 21:​26, 27) Mingimingi kubanda na 1919 mata, Balongoki ya Bibia yai, ya kezabanaka bubu yai bonso Bambangi ya Yehowa, mekotaka ti ngolo yonso na kuyalumuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ya kekwisa na ntoto ya mvimba. Na 1919, ndambu ya mafunda ya Bambangi ndimaka imvitasio na kusala kima yina pesamaka na Cedar Point, Ohio, États-Unis. Ntalu na bau mataka tii na mvu 1935 ntangu bantu 56153 pesaka lapolo ya kisalu ya bilanga. Na mvula yina, bantu 52465 kudyaka bidimbu ya mampa mpi vinu na Lusungiminu ya mvu ya lufwa ya Yezu, na kumonisaka kivuvu na bau ya kukuma banganga-nzambi ti Kristu Yezu na kitini ya zulu ya tempelo ya nene ya kimpeve ya Yehowa. Bau tasala mpi ti yandi bonso bankundi bantotila na Kimfumu na yandi ya Kimesia.​—⁠Luka 22:​29, 30; Roma 8:​15-17.

¹⁶ Ata mpila yina, Kusonga 7:​4-8 ti 14:​1-4 kemonisa nde ntalu ya Bakristu ya kupakulama yai yonso kele kaka 144000, mingi na kati na bau kuvukanaka na mvu-nkama ya ntete na ntwala apostazi ya nene kuyantika. Kubanda na nsuka ya mvu-nkama ya 19 tii na kati ya mvu-nkama ya 20, Yehowa vandaka kusukisa kisalu ya kuvukisa kimvuka yai ya kele na kuyobisama ti masa ya Ndinga na yandi, ya kunungisama na nzila ya lukwikilu na kimenga ya ndolula ya Yezu, ye na nsuka ya kutulama bidimbu bonso Bakristu ya kupakulama na kulungisa ntalu ya 144000.

17. (a) Inki kuvukisa melandaka kubanda na 1930? (b) Sambu inki Yoane 3:30 kele na mfunu awa? (Tala mpi Luka 7:28.)

¹⁷ Inki talandaka na nsuka ya kusolama ya ntalu yonso ya bapakulami? Na 1935, na lukutakanu mosi ya balulaka mambu na Washington, D.C., États-Unis, yau zabisamaka nde “kibuka ya nene” ya Kusonga 7:​9-17 vandaka kibuka mosi ya fwanaka kumonana pwelele “na nima” ya kuvukana ya 144 000, ye kivuvu na bau kele luzingu ya mvula na mvula na paladisu ya ntoto. Na nima ya kuzaba mbotembote Yezu ya pakulamaka, Yoane Mbotiki, yina lufutumuku na yandi tavanda na ntoto bonso mosi na kati ya “mameme yankaka,” tubaka sambu na Mesia nde: “Yandi talanda na kumata, kansi mono talanda na kukita.” (Yoane 1:29; 3:​30; 10:16; Matayo 11:11) Kisalu ya Yoane Mbotiki ya kuyidika balongoki sambu na Mesia vandaka kusuka mutindu Yezu yingaka na nima ti kisalu ya kupona ntalu ya kemata yina fwanaka kuvanda na kati ya 144 000. Na bamvu 1930 mambu kusobaka. Ntalu ya kekita vandaka “kubingama mpi kusolama” na kuvanda na kati ya 144 000, kansi ntalu ya mingi ya “kibuka ya nene” ya “mameme yankaka” yantikaka kumata ngolo kibeni. Kibuka yai ya nene kelandaka na kufokulama mutindu inza ya mbi kele na kufinama na nsuka na yau na Armagedoni.​—⁠Kusonga 17:14b.

18. (a) Sambu na inki beto lenda tula ntima nde “mafuku ya bantu ya kezinga bubu yai tafwa dyaka ve”? (b) Sambu na inki beto fwete lunda Agai 2:4 ti kikesa yonso?

¹⁸ Na bamvula ya ntete ya bamvu 1920, diskure ya bantu yonso ya luzayisu ya Bambangi ya Yehowa salaka vandaka na ntu-dyambu: “Mafuku ya Bantu ya Kezinga Bubu Yai Tafwa Dyaka Ve.” Ntubilu yai lendaka kumonisa kutula ntima ya kuluta ndilu na ntangu yina. Kansi bubu yai bangogo yango lenda tubama ti kutula ntima yonso. Kuyela ya mingi ya nsemo na bambikudulu ya Biblia kumosi ti mavwanga na inza yai ya kefwa kemonisa pwelele nde nsuka ya ngidika ya Satana kele mfinama, mfinama kibeni! Lapolo ya lusungiminu sambu na mvu 1996 kemonisa nde bantu kuvandaka 12 921 933, na kati na bau kaka 8 757 (0 068 na kati ya nkama) monisaka kivuvu na bau ya zulu na kudyaka bidimbu. Kuvutulama ya lusambu ya kyeleka mefinama na nsuka. Kansi bika nde beto lembisa maboko ve na kisalu yango. Ee, Agai 2:4 (NW) ketuba nde: “ ‘Beno vanda ngolo, beno yonso bantu ya insi,’ kele ndinga ya Yehowa, ‘ye beno sala. Sambu mono kele ti beno,’ kele ndinga ya Yehowa ya minkangu.” Bika beto sila nde mupepe mosi ve ya bima ya kinsuni to ya kusadila inza tabwisa kikesa na beto sambu na kisalu ya Yehowa!​—⁠1 Yoane 2:​15-17.

19. Inki mutindu beto lenda vukana na kulungana ya Agai 2:​6, 7?

¹⁹ Dibaku na beto ya kuvukana na kulungana ya Agai 2:​6, 7 (NW) na bilumbu na beto kele ya kyese: “Yai mambu ya Yehowa ya minkangu metuba, ‘Na mbala mosi​—⁠yau mebika fyoti​—⁠ye mono kenikisa mazulu ti ntoto mpi nzadi ti ntoto ya kuyuma. Ye mono tanikisa makanda yonso, ye bima ya mfunu ya makanda yonso fwete kwisa kukota; ye mono tafulusa nzo yai ti lukumu,’ Yehowa ya minkangu metuba.” Bwimi, mbebisa, ti kuyinana kele na kuyalumuka na inza yai yonso ya mvu-nkama ya 20. Yau kele mpenza na bilumbu na yau ya nsuka, ye Yehowa meyita kubanda na “kunikisa” yau na kutindaka Bambangi na yandi na ‘kusamuna kilumbu na yandi ya kuvutula mbela.’ (Yezaya 61:​2, NW) Kunikisa ya ntete yai tasuka ti lufwa ya inza na Armagedoni, kansi na ntwala ya ntangu yina, Yehowa kele na kuvukisaka sambu na kisalu na yandi “bima ya mfunu ya makanda yonso”​—⁠bantu ya kudikulumusa, ya kufwanana na mameme na zulu ya ntoto. (Yoane 6:44) “Kibuka ya nene” yai ‘kesala kisalu ya santu’ ntangu yai na kibansala ya ntoto ya nzo na yandi ya lusambu.​—⁠Kusonga 7:​9, 15.

20. Kimvwana ya kuluta mbalu na kuzwa kele na wapi?

²⁰ Kisalu na tempelo ya kimpeve ya Yehowa kepesa luta ya kuluta konso kimvwama yina na mbalu. (Bingana 2:​1-6; 3:​13, 14; Matayo 6:​19-21) Kuluta dyaka, Agai 2:9 ketuba nde: “[Tempelo] ya mpa ta luta yina ya ntete na lukumu. Ebuna mono ta sala bantu na mono mambote, mono ta pesa bo ngemba. Mono Mfumu Nzambi, [Yehowa ya minkangu] muntu me tuba.” Bangogo yai ketendula inki sambu na beto bubu yai? Dilongi na beto ya kelanda tatuba.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Bangyufula ya Mvutukilu

◻ Inki mbandu ya bambikudi beto fwete landa na yina metala zina ya Yehowa?

◻ Inki kikesa beto kebaka na nsangu ya ketubila ngolo ya Yehowa sambu na Izraele ya kuvutulamaka?

◻ Inki tempelo ya lukumu ya kimpeve kele na kisalu bubu yai?

◻ Inki kuvukisa melandanaka na ndonga kubanda na mvu-nkama ya 19 ti ya 20, ti inki kivuvu ya nene na ntwala?

[Bifwanisu ya kele na lutiti 17]

Minkangu ya mazulu ya Yehowa ketwadisaka mpi kesadisaka Bambangi na yandi na ntoto