Keti Yeruzalemi ‘Ke Pesaka Nge Kiese ya Kuluta’?
“Kana nge [Yeruzalemi] ve ke pesa mono kiese ya kuluta, mbote mono kuma baba!”—NKUNGA 137:6.
1. Inki Bayuda mingi ya vandaka na kimpika salaka sambu na bwala ya Nzambi kuponaka?
KITESO ya bamvula makumi nsambwadi kulutaka banda ya Bayuda ya ntete, ya katukaka na kimpika, kumaka na Yeruzalemi na 537 N.T.B. Bau tungaka dyaka tempelo ya Nzambi, kansi bwala yo mosi vandaka kaka ya kupanzana. Na ntangu yina, kuna na kimpika, Bayuda yankaka bikaka kuyela. Na ntembe ve, mpusa ya bamingi na kati na bau vandaka bonso muntu yina kuyimbaka nde: “Kana mono vila nge Yeruzalemi, mbote mono vila mpi kubula gitare!” (Nkunga 137:5) Bamingi ya kuvilaka ve Yeruzalemi, monisaka yau na bisalu na bau. Bau monisaka nde yau vandaka “ke pesa [bo] kiese ya kuluta.”—Nkunga 137:6.
2. Esdrasi vandaka nani, ye inki mutindu Nzambi sakumunaka kikesa na yandi?
2 Beto lenda tanga muntu bonso nganga-nzambi Esdrasi. Na ntwala ya kuvutuka na Yeruzalemi, yandi salaka ngolo sambu lusambu ya mbote kuvutuka kuna. (Esdrasi 7:6, 10) Nzambi sakumunaka mpenza kikesa na yandi yina. Yehowa Nzambi pusaka ntima ya ntotila ya Persia, ebuna ntotila katulaka kimvuka ya zole ya bantu na kimpika, mpi yandi vutulaka bau nzila mosi ti Esdrasi na Yeruzalemi. Ntotila yikaka bau dyaka wolo ya mingi kibeni “sambu bo kumisa nzo ya Yehowa kitoko.”—Esdrasi 7:21-27, NW.
3. Inki mutindu Nehemia monisaka nde Yeruzalemi vandaka kima ya kuluta mfunu na meso na yandi?
3 Kiteso ya bamvula 12 na nima, Nehemia, Muyuda yankaka, bakaka mpi desizio mosi ya mbote. Yandi vandaka sala na nzo ya mfumu na Suze. Yandi muntu vandaka kutula malafu na dikopa ya Ntotila Artazeresesi. Kansi, kisalu yai ‘vandaka pesa ve Nehemia kiese ya kuluta.’ Mpusa na yandi vandaka ya kwenda kutunga dyaka Yeruzalemi. Nehemia salaka bangonda mingi na kusamba Nzambi sambu na kisalu yina, ye Yehowa Nzambi ndimaka bisambu na yandi. Ntangu ntotila ya Persia zabaka mpusa ya ntima ya Nehemia, yandi pesaka yandi basoda ti mikanda ya kepesa nswa ya kutunga dyaka Yeruzalemi.—Nehemia 1:1–2:9.
4. Inki mutindu beto lenda monisa nde lusambu ya Yehowa meluta bima yankaka yonso yina kepesaka beto kyese?
4 Ntembe kele ve nde, na meso ya Esdrasi, Nehemia, ti Bayuda yankaka yina vandaka sala kumosi ti bau, lusambu ya Yehowa, yina vandaka salama na Yeruzalemi, vandaka na kisika ya ntete. Yau vandaka “ke pesa [bo] kiese ya kuluta.” Disongidila: ke ti kima yankaka ve lendaka kupesa bau kyese ya kuluta. Mbandu yai kepesa mpenza kikesa mingi na bayina yonso kemonaka Yehowa, lusambu na yandi, ti organizasio na yandi bonso kima ya kuluta kyese na luzingu na bau! Keti nge kele muntu ya mutindu yina? Keti nge kesalaka bisalu ya bunzambi ti kukanga ntima, sambu na kumonisa nde kima ya kuluta kyese sambu na nge kele dibaku ya kusadila Yehowa kumosi ti bantu na yandi ya mekudipesaka? (2 Piere 3:11) Sambu na kuyika kikesa na beto na dyambu yai, beto longuka mambu ya mbote ya kusalamaka na ntangu Esdrasi vutukaka na Yeruzalemi.
Lusakumunu ti Mikumba
5. Inki lusakumunu ya nene kuminaka bantu ya Yuda na bilumbu ya Esdrasi?
5 Bantu yina kiteso ya 6000 ya kuvutukaka ti Esdrasi nataka makabu na bau, wolo ti arza, sambu na tempelo ya Yehowa. Na mbongo ya bubu yai, makabu na bau yina fwete ta bamilio 35 ya badolare. Wolo na bau ti arza vandaka ya kuluta yina kwisaka ti Bayuda ya ntete mbala nsambwadi. Na ntembe ve, Yeruzalemi ti Yuda tondaka Yehowa mingi sambu na bantu yai ti makabu ya yandi tindilaka bau! Kansi, lusakumunu ya Nzambi kenataka mpi mikumba.—Luka 12:48.
6. Inki dikambu Esdrasi kwendaka kukuta na bwala na bau, ebuna inki yandi salaka?
6 Ntama mingi ve, Esdrasi monaka nde Bayuda mingi, banganga-nzambi ti bankuluntu na kati na bau, kufwaka nsiku ya Nzambi pesaka bau nde bau kwela ve bankento ya mimpani. (Kulonga 7:3, 4) Dyambu yai pesaka yandi mpenza kyadi mingi na ntima. Yandi mosi ketuba nde: “Ntangu mono waka mambu yai, mono pasula-pasulaka bilele na mono, . . . ebuna mono vandaka na ntoto na mawa yonso ke yituka.” (Esdrasi 9:3) Na nima, na ntwala ya bantu yonso ya Izraele ya vandaka pana mawamawa, Esdrasi kangulaka ntima mpi sambaka Yehowa. Na makutu na bau yonso, yandi tendulaka na meso ya Nzambi, mutindu Izraele lemfukilaka yandi ve na ntangu ya ntama, ti nsiku mpi ndola ya yandi silaka na Izraele kana bo mekwela bankento ya mimpani. Yandi sukisaka kisambu na yandi nde: “Mfumu Nzambi, Nzambi ya Israele, nge kele muntu ya masonga kansi nge kele mpi mawa mingi; bubu yai nge me bika beto bankaka na kukatuka na kimpika. Beto ke ndima masumu na beto na meso na nge, beto lenda telama ve na ntwala na nge.”—Esdrasi 9:14, 15.
7. (a) Inki mbandu ya mbote Esdrasi pesaka na yina metala kuyidika mambu ya mbi? (b) Inki bayina kufwaka nsiku ya Nzambi na bilumbu ya Esdrasi kusalaka?
7 Esdrasi ketuba nde “beto.” Disongidila, yandi mosi na kati, ata yandi ya ngani kusalaka mbi ve. Kyadi ya Esdrasi ti kisambu ya yandi salaka na kudikulumusa yonso, simbaka ntima ya bantu mpi yau pusaka bau na kusala mambu ya kemonisa kubalula ntima. Na kuyidika dikambu yai, bau ndima ngindu mosi ya mpasi: bayina yonso ya kufwaka nsiku ya Nzambi vutulaka bankento na bau ya mimpani kisika bo bakilaka bau, nzila mosi ti bana na bau. Esdrasi ndimaka ngindu yai, ye songaka bau na kusadila yau. Ntotila ya Persia pesaka Esdrasi kiyeka mingi; yandi lendaka kufwa bantu yina tafwa nsiku, to kukula bau na Yeruzalemi ti na Yuda. (Esdrasi 7:12, 26) Kansi, yandi sadilaka ve nswa na yandi yina. “Bantu yonso” tubaka nde: “Beto ta sala mambu yonso ya nge me tuba.” Dyaka, bau ndimaka mbi na bau nde: “Bantu mingi na kati na beto me bwaka na mambu yai.” (Esdrasi 10:11-13) Na kapu 10, mukanda ya Esdrasi ketanga mazina ya babakala 111, ya kusadilaka desizio yina mpi kukulaka bankento na bau ya banzenza ti bana na bau.
8. Sambu na inki kukula bankento ya nzenza vandaka dyambu mosi ya mfunu sambu na bantu yonso?
8 Dyambu yai vandaka ve mfunu kaka sambu na bantu ya Izraele. Yau vandaka mfunu sambu na bantu yonso. Kana bantu ya Izraele salaka ve mutindu yina, bau zolaka kukuma ya kuvukana-vukana ti bantu ya makanda ya nzyunga. Mpila ya kuzaba dyaka kikanda ya bantu yina zolaka kubuta Nkuna ya Lusilu sambu na mambote ya bantu yonso zolaka kuvanda ve. (Kuyantika 3:15; 22:18) Yo zolaka kuvanda mpasi na kuzaba Nkuna ya Lusilu, mwana ya Ntotila Davidi, muntu ya kikanda ya Yuda. Bamvula kiteso ya 12 na nima, bo landilaka dikambu yai mbotembote: Bayuda “vandaka kisika mosi diaka ve ti banzenza.”—Nehemia 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Inki ndongisila ya mbote Biblia kepesaka na Bakristu yina mekwelaka mimpani?
9 Inki dilongi bansadi ya Yehowa ya ntangu yai kebaka na nkenda yai? Beto kezaba nde Bakristu kelandaka ve kuwakana ya Nsiku. (2 Korinto 3:14) Bau kelandaka “nsiku ya Kristo.” (Galatia 6:2) Yau yina, Mukristu yina mekwelaka mumpani kelandaka mambu ya Polo ketuba nde: “Bakala yina kele mukristo, kana yandi ke na nkento yina kele mukristo ve, ebuna nkento yango ke ndimaka na kuzinga ti yandi, bakala yina fweti fwa dibala ve ti nkento yina.” (1 Korinto 7:12) Dyaka, Masonuku ketuma Bakristu yina mekwelaka mimpani na kusala ngolo sambu bau vanda mbote na makwela na bau. (1 Piere 3:1, 2) Bayina kelandaka ndongisila yai kelutaka kumona nde, nsukansuka, bankwelani na bau kendimaka nde lusambu ya kyeleka kele nzila ya mbote. Bamingi kekumaka Bakristu ya kwikama ya mebakaka mbotika.—1 Korinto 7:16.
10. Inki dilongi mbandu ya bantu yina 111 ya kukulaka bankento na bau ya banzenza kepesa na Bakristu?
10 Bakristu yina mpi ya mekwelaka ntete ve kele ti dilongi ya mbote ya kubaka na mbandu ya Bayuda yina kulaka bankento na bau ya banzenza. Mukristu ya mekwelaka ntete ve fwete landa ve bakala to nkento ya mumpani sambu na dibala. Yo lenda vanda mpasi na kutina kinduku ya mutindu yina. Kansi muntu yina kezolaka lusakumunu ya Nzambi ntangu yonso fwete landa ndongisila yai. Nsiku ya Kristu ketuba nde: “Beno kwenda kuvukana ve ti bamimpani.” (2 Korinto 6:14) Mukristu yonso yina kezola kukwela, fwete sosa Mukristu mosi ya mbote, bau kwelana.—1 Korinto 7:39.
11. Inki lenda meka beto, bonso babakala ya Izraele, na yina metala mambu ya kepesaka beto kyese?
11 Na bamambu yankaka mpi, Bakristu ndimaka na kusoba bikalulu na bau, ntangu bo monisaka bau nde makambu ya bau salaka, vandaka wakana ve ti Masonuku. (Galatia 6:1) Zulunalu yai kelutaka kutendula bikalulu ya mbi yina lenda basisa muntu na organizasio ya Nzambi. Mu mbandu, na 1973, bantu ya Yehowa bakisaka mbotembote nde kunwa dyamba ti makaya vandaka masumu ya ngolo. Muntu ya Nzambi fwete “katula mambu yina yonso ke nataka mbi na nitu na beto ti na [mpeve] na beto.” (2 Korinto 7:1) Bantu mingi ndimaka ndongisila ya Biblia yina. Bau ndimaka na kumona mpasi yina muntu kemonaka na kuyambula kima mosi ya mekumaka kikalulu. Yo yina, bau bikalaka na kati ya bantu ya Nzambi. Zulunalu yai ketendulaka mpi nzila ya mbote ya kulanda na yina metala makambu ya bankento ti babakala, kulwata, kuyidika nitu, kupona kisalu ya mbote, bansaka ti miziki. Kana bo kebenda dikebi na beto na munsiku mosi ya Biblia, beto ndima na ‘kuvutuka diaka na nzila ya mbote,’ beto landa mbandu ya bantu ya Izraele yina 111. (2 Korinto 13:11) Pana beto tamonisa nde, dibaku na beto ya kusambila Yehowa kumosi ti bantu na yandi ya santu, kele kima ya ntete ya ‘ke pesaka beto kiese ya kuluta.’
12. Inki kusalamaka na 455 N.T.B.?
12 Na nima ya disolo yai ya bankento ya bansi ya nzenza, Biblia ketuba ve inki kusalamaka na Yeruzalemi na bamvula 12 yina kulandaka. Na ntembe ve, makwela yina mingi ya bantu ya Izraele kufwaka, pesaka bantu ya penepene makasi mingi. Na 455 N.T.B., Nehemia kwisaka kukuma, ti mulongo ya basoda. Ntotila ya Persia tulaka yandi guvernere ya Yuda mpi pesaka yandi mikanda ya kepesa nswa na kutunga dyaka Yeruzalemi.—Nehemia 2:9, 10; 5:14.
Mavanga ti Kimpala ya Bantu ya Penepene
13. Inki bantu ya penepene yina vandaka na lusambu ya luvunu kusalaka, ye inki Nehemia kusalaka?
13 Bantu ya penepene yina vandaka na lusambu ya luvunu nataka mavanga na lukanu yina Nehemia kwisaka na yau. Bamfumu na bau yulaka Nehemia nde: “Keti beno ke zola sala mubulu na ntotila?” Nehemia monisaka lukwikilu na Yehowa, yandi songaka bau nde: “Nzambi ya zulu ta bongisa mambu na beto. Beto kele bantu na yandi, beto ke tunga bwala. Kansi beno, beno ke na kima ve awa na Yeruzalemi; beno kele bankwa-nsi ve, beno ke na kima ya kutuba ve.” (Nehemia 2:19, 20) Ntangu bau yantikaka kuyidika bibaka, bambeni yai kwisaka kuseka bo dyaka nde: ‘Bayuda yai ya mpamba-mpamba nki bo ke zola kusala? Keti bo lenda tunga diaka na matadi yina kele na nsi ya putulu ya ntoto? Ata mukengi nkutu lenda bwisa kibaka ya bo ketunga.’ Nehemia pesaka bau mvutu ve. Kansi, yandi sambaka nde: “Nzambi, wa mutindu bo ke seka beto. Mbote mafingu na bo kubwila bo mosi.” (Nehemia 3:34-36 [4:2-4, NW]) Nehemia vandaka tula ntima ntangu yonso kaka na Yehowa; yandi pesaka mbandu ya mbote!—Nehemia 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Inki Nehemia salaka ntangu bambeni kwisaka na ngindu ya kusala mubulu? (b) Inki mutindu Bambangi ya Yehowa kenungaka na kulanda kisalu na bau ya kutunga na kimpeve na kati ya bambeni ya ngolo?
14 Sambu na kulungisa kisalu na bau ya mfunu ya kusamuna bubu yai, Bambangi ya Yehowa ketulaka mpi ntima kaka na Nzambi. Bambeni kesekaka bau sambu na kukangisa kisalu na bau. Bantangu yankaka, bantu ya kendimaka nsangu ya Kimfumu kewaka nsoni ya maseka yina, ebuna bau kevutukaka nima. Kansi, ntangu maseka na bau kebutaka kima ve, bau kelutaka kuwa makasi ti kusosa kunwanisa beto. Bayuda yina vandaka tunga bibaka ya Yeruzalemi kutanaka mpi na dikambu ya mutindu yina. Kansi, Nehemia tekitaka ve na ntwala na bau. Yandi bakaka binwaninu, yandi pesaka yau na bayina vandaka tunga bibaka. Ebuna yandi syamisaka lukwikilu na bau nde: “Beno tina bambeni na beto boma ve. Beno yindula mutindu Mfumu Nzambi kele nene ti mutindu yandi ke pesaka boma, beno nwana sambu na bampangi na beno, bana na beno, bankento na beno ti banzo na beno.”—Nehemia 4:7, 8 (4:13, 14, NW).
15 Bonso na ntangu ya Nehemia, Bambangi kevandaka ti binwaninu yonso ya mbote sambu na kulanda kisalu ya kutunga na kimpeve, na kati ya bambeni ya mpila na mpila. “Mpika ya kwikama mpi ya mayele” kepesaka bau madya ya kimpeve ya kekumisaka lukwikilu na bau ngolo, sambu bantu ya Nzambi kusala kisalu ya mbote, ata na bansi yina bo mebuyisaka kisalu na bau. (Matayo 24:45, NW) Yau yina, Yehowa ketulaka diboko, ye ntalu ya bantu na yandi na ntoto kemata na kumata.—Yezaya 60:22.
Makambu ya Vandaka na Kati na Bau
16. Inki mpasi kotilaka bantu yina vandaka kutunga bibaka ya Yeruzalemi?
16 Ntangu kisalu kekwenda na ntwala, bibaka ya Yeruzalemi mebanda kukuma nda, kisalu kumaka mpasi kuluta. Dikambu mosi kwisaka kubasika, yau bebisaka mabanza ya bantu yina vandaka kutunga bibaka. Nzala kukotaka, ebuna Bayuda yankaka vandaka na mwaye ve ya kudisa mabuta na bau ti ya kufuta mpaku na luyalu ya Persia. Bayuda yina vandaka bamvwama bandaka kudefisa bampangi na bau madya ti mbongo. Kansi, olie ya kulanda Nsiku ya Nzambi, bamvwama vandaka lomba nde bansukami kusimbisa ntoto na bau to bana na bau, tii ntangu bau tavutula mbongo ya bau defaka ti matabisi na zulu. (Kubasika 22:25; Levi 25:35-37; Nehemia 3:38; 4:4 [4:6, 10, NW]; 5:1-5) Na nima, bamvwama vandaka sosa mpila ya kubaka ntoto ya bansukami kimakulu, mpi kupusa bau na kuteka bana na bau bonso bampika. Nehemia zabaka dyambu yai ya kukonda zola, ya kemonisa kikalulu ya kusosa kuvanda na bima mingi. Mpi yandi yidikaka yau nswalu sambu Yehowa kulanda na kusakumuna kisalu ya kutunga dyaka bibaka ya Yeruzalemi.
17. Inki Nehemia salaka sambu Yehowa kulanda kusakumuna kisalu ya kutunga bibaka, ye inki mbuma yo butaka?
17 Nehemia ‘bingaka bantu yonso kisika mosi.’ Yandi songaka bamvwama ya Izraele nde mambu ya bau salaka sepedisaka Yehowa ve ata fyoti. Na nima, yandi lombaka na bantu yonso ti banganga-nzambi yina kusalaka kima yai ya mbi, na kuvutula matabisi ya bau bakaka na zulu ya mbongo, ti ntoto ya bau bakaka na bayina vandaka ve na matabisi ya kuyika na zulu ya mbongo. Kyese mingi, bamvwama tubaka nde: “Beto ta sala mutindu nge me tuba, beto ta vutudila bo bima na bo, beto ta meka ve kulomba bamfuka.” Bau ndimaka ve kundima mpamba. Biblia ketuba nde: “Bantu yonso . . . lungisaka mambu ya bo tubaka.” Ebuna bau yonso kembilaka Yehowa.—Nehemia 5:7-13.
18. Bambangi mezabanaka sambu na inki kikalulu na bau ya mbote?
18 Ebuna bubu yai? Bambangi ya Yehowa keyibaka ve bampangi na bau. Bantu yonso kezabaka nde bau kesadisaka bampangi na bau ti bantu yankaka kana mpasi mebwila bau. Bonso na ntangu ya Nehemia, na mambu ya mutindu yai, bantu mingi kevutulaka matondo na Nzambi. Ata mpidina, “mpika ya kwikama mpi ya mayele” kelembaka ve na kupesa bandongisila na makambu ya mbongo, mpi inki beto fwete sala sambu nzala ya mbongo kutinda beto ve na kuyiba bampangi na beto na mayele. Na bansi mingi, bo kelombaka mbongo mingi ti bima, sambu na makwela. Kansi, Biblia ketuba pwelele nde, bayina kewaka nzala ya konso kima yina ti bayina keyibaka mbongo na mayele ya mbi takota ve na Kimfumu ya Nzambi. (1 Korinto 6:9, 10) Bakristu mingi ya kelanda ndongisila yai kesala bonso Bayuda yina monaka nde yau vandaka mbi mingi na kuyiba bampangi na bau yina vandaka bansukami.
Bibaka ya Yeruzalemi Memana
19, 20. (a) Inki bambeni bakisaka ntangu bau waka nde bibaka ya Yeruzalemi memana? (b) Na inki mambu Bambangi ya Yehowa menungaka na bansi mingi?
19 Bambeni monaka kwabo mpasi ya mpamba sambu, na nima ya bilumbu 52, bibaka ya Yeruzalemi kumanaka. Ebuna inki bambeni kubakisaka? Nehemia tubaka nde: “Ntangu bambeni na beto yai me ziungaka beto waka mambu yai, bo zabaka nde bo me bela ka bo, sambu konso muntu zabaka nde kisalu yai beto me sala yo na ngolo ya Nzambi.”—Nehemia 6:16.
20 Bubu yai, na bisika mingi, bambeni ketula mavanga ya mpila na mpila na kisalu ya Nzambi. Kansi, bamingi mezabaka nde kunwanisa Bambangi ya Yehowa kele kumona mpasi ya mpamba. Mu mbandu, yibuka bayina mekaka kufwa kisalu ya kusamuna na Allemagne Nazi, na Eropa ya Esti, ti na bansi mingi ya Afrika. Bau yonso kunungaka ve, ye bantu mingi bubu ‘mezabaka nde kisalu na beto kesalamaka na ngolo ya Nzambi.’ Yai kele lufutu ya nene sambu na bantu ya ntama yonso, yina kangamaka na lusambu ya Yehowa na bansi yina, mpi kumisaka yau kima ya ‘ke pesaka bau kiese ya kuluta’!
21. Inki mambu ya mfunu beto tatadila na disolo ya mebikala?
21 Disolo yankaka mebikala. Kuna beto tatadila mambu ya mfunu yonso yina salamaka na ntwala ya kusala feti mosi ya kyese sambu na kupesa bibaka ya Yeruzalemi na maboko ya Nzambi. Beto tamona mpi nde bwala yankaka, ya kuluta nene, kezo mana sambu na mambote ya bantu yonso.
Nge Keyibuka?
◻ Inki mutindu Esdrasi ti bantu yankaka monaka kyese sambu na Yeruzalemi?
◻ Esdrasi ti Nehemia sadisaka Bayuda na kuyambula inki bifu?
◻ Inki dilongi nge mebaka na mbandu ya Esdrasi ti ya Nehemia?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]
Kima ya kuluta mfunu na meso ya Nehemia vandaka ve kisalu na yandi ya lukumu na Suze, kansi Yeruzalemi
[Kifwanisu ya kele na lutiti 11]
Bonso Nehemia, beto fwete lomba lusadisu ya Yehowa ti ngolo na yandi sambu na kulanda kisalu na beto ya kusamuna ya kuluta mfunu