LUSADISU SAMBU NA MABUTA | KUSANSA BANA
Sambu na Nki Kutanga Kele Mfunu Sambu na Bana—Kitini 1: Kutanga Mukanda to Kutala Filme?
Kana bana na nge kele ve ti kima ya kusala, bo ke zolaka kusala inki: kutala bavideo to kutanga? Inki bo ke ponaka: telefone to mukanda?
Banda bamvula mingi, bantu ke zolaka diaka ve kutanga sambu na televizio mpi bima ya bo lenda tala mpi kusala na Internet. Jane Healy sonikaka na mukanda na yandi (Endangered Minds [Le cerveau des enfants en danger]), yina basikaka na 1990 nde: “Bantu lenda bika makambu ya kutanga.”
Na ntangu yina, yo vandaka kumonana bonso nde bantu ta yambula ve makambu ya kutanga. Kansi ntangu yai ya bamvula mingi me luta, bantu yina ke longaka bana na bansi yina mambu ya teknolozi me yelaka mingi me monaka nde, batoko ke zaba ve kutanga kaka mutindu yo vandaka na ntangu ya ntama.
Na disolo yai, beto ta tadila:
Sambu na nki kutanga kele mfunu sambu na bana?
Kutanga ke sadisaka na kumona mambu na mabanza. Mu mbandu kana nge ke tanga disolo mosi buna, nge lenda mona na mabanza ndinga ya bantu yina disolo yango ke tubila, mutindu bo kele mpi kisika yina bo kele. Muntu yina ke sonikaka disolo ke tendulaka mambu ya fioti-fioti, kansi muntu ya ke tanga muntu fwete mona mambu na mabanza.
Mama mosi na zina ya Laura ke tuba nde: “Ntangu beto ke talaka bavideo, beto ke monaka mutindu muntu ya nkaka ke monaka disolo na mabanza. Ya masonga, yo ke vandaka kibeni mbote. Kansi mambu ya kutanga ke vandaka ti kima mosi ya sipesiali: mambu yina muntu ke tuba, muntu ya nkaka ke monaka yo na mabanza.”
Kutanga ke sadisaka bana na kukuma ti bikalulu ya mbote. Kana bana ke tanga, bo ke kumaka ti makuki ya kuyindula mambu ya mpasi ya bo lenda kutana ti yo mpi ya kuzaba mutindu ya kununga yo. Diaka, kana bana ke tanga, yo ke sadisaka bo na kutula dikebi ya mingi. Kusala mpidina ke salaka nde bo kuma ti bikalulu bonso ntima-nda, kudiyala mpi kuditula na kisika ya bantu ya nkaka.
Kuditula na kisika ya bantu ya nkaka? Ee. Bantu ya ke salaka bansosa ke ndimaka nde kana bana ke tanga disolo mosi buna malembe-malembe mpi ti dikebi, yo ke sadisaka bo na kutadila mawi ya bantu yina disolo yango ke tubila. Yo lenda sadisa bana na kukuma kuditula na kisika ya bantu ya nkaka yina bo ke kutana ti bo konso kilumbu.
Kutanga ke pusaka na kuyindula na mudindu. Bantu yina ke tangaka na dikebi yonso ke tangaka na vitesi na bo mosi, mpi kana yo kele mfunu, bo ke vutukilaka diaka kutanga sambu na kubakisa mbote-mbote mambu yina nsoniki ke tuba. Kusala mpidina ke salaka nde, bo yibuka mambu yina bo ke tanga mpi bo bakila yo mambote.—1 Timoteo 4:15.
Tata mosi na zina ya Joseph tubaka nde: “Ntangu nge ke tanga, nge lenda yindula kukonda mpasi ntendula ya mambu yina bo me sonika, kuwakanisa yo ti mambu ya nge me zaba mpi kutadila malongi yina nge lenda baka. Bavideo mpi bafilme ke siamisaka beto ve ntangu yonso na kuyindula mambu na mudindu yonso.”
Na bunkufi: Ata bavideo ya nkaka mpi bafilme ya nkaka kele ti valere mosi buna, kana bana na beno kele ve ti ntangu sambu na kutanga, bo lenda konda kima mosi ya mfunu mingi.
Inki mutindu nge lenda sadisa bana na kutanga?
Yantika ntangu bana kele ntete fioti. Mama mosi na zina ya Chloé kele ti bana zole. Yandi ke tuba nde: “Beto yantikaka kutangila bana na beto mikanda ntangu bo vandaka ntete na divumu, mpi beto landaka kutangila bo yo ntangu bo butukaka. Beto kele na kiese mutindu beto landaka kusala mpidina. Sesepi yai, kutanga ke sepedisaka bo mpi yo me kumaka kikalulu na bo.”
Ndongisila ya Biblia: “Yantika bumwana nge me zaba masonama ya santu.”—2 Timoteo 3:15.
Kumisa nzo na nge kisika ya ke pusaka bana na kutanga: Sala nde nzo na nge kuvanda kisika yina ke pusaka bana na kutanga. Sambu na yo, nge lenda tula mikanda ya kutanga kisika yina bo lenda baka yo kukonda mpasi. Mama mosi na zina ya Tamara kele ti bana iya. Yandi ke tuba nde: “Sosa mikanda yina mwana na nge ta sepela kutanga mpi tula yo pene-pene ya mbeto na yandi.”
Ndongisila ya Biblia: “Longa mwana na nzila yina yandi fwete kwenda; ata ntangu yandi ta kuma mbuta, yandi ta yambula yo ve.”—Bingana 22:6, noti na nsi ya lutiti.
Tula bandilu na yina me tala kusadila Internet. Tata mosi na zina ya Daniel monisaka nde yo kele mbote na kutula nkokila mosi yina ata muntu mosi ve fwete sadila baapareyi. Yandi ke tuba nde: “Ata yo kele nkokila mosi konso mposo, beto ke lutisaka nkokila yina kukonda kutala televizio. Beto ke bakaka ntangu ya kutanga na kimvuka to konso muntu na lweka na yandi.”
Ndongisila ya Biblia: “Zikisa mambu ya kuluta mfunu.”—Bafilipi 1:10.
Pesa mbandu. Mama mosi na zina ya Karina kele ti bana-bankento zole. Yandi ke tuba nde: “Kumisa masolo yina nge ke tangila bana na nge bonso mambu yina ke salama. Sala yo na mutindu na nge ya kutanga mpi monisa kiese yina nge kele ti yo sambu na mambu ya nge ke tanga. Kana nge ke zolaka kutanga, bana na nge ta landa mbandu na nge.”
Ndongisila ya Biblia: “Landa kudipesa na kutanga na meso ya bantu.”—1 Timoteo 4:13.
Bana yonso ve ke zolaka mingi kutanga. Ata mpidina, kana nge ke siamisa bo, bo lenda kuma ti mpusa ya kutanga. Tata mosi na zina ya David kele ti bana-bankento zole. Yandi bakaka ngindu ya kusala diaka kima ya nkaka. Yandi ke tuba nde: “Mono vandaka kuzola kutanga mambu yina bana na mono vandaka kutanga. Yo sadisaka mono na kuzaba mambu yina ke benda dikebi na bo mpi yo vandaka kusadisa beto na kuzaba mambu yina beto lenda tubila. Beto vandaka ti kimvuka na beto ya fioti sambu na kutanga. Yo vandaka kitoko mpenza.”