Bampasi Yina Kepusaka na Kusosa Kivuvu

“Bilumbu ya nsuka ta vanda mpasi mingi.”​—2 TIMOTEO 3:1.

KETI nge mewaka, to memonaka mambu ya mpasi bonso yai ya melanda?

● Maladi yina kenataka na lufwa kefwa bamilio ya bantu.

● Nzala kefwa bantu mingi mpenza.

● Kunikana ya ntoto kefwa mafunda ya bantu, mpi yo kebika bantu mingi kukonda banzo.

Na balutiti yina kelanda nge tamona mambu yina tapusa nge na kuyindula mbote-mbote na yina metala mambu ya nsi-ntoto. Nge tamona mpi nde Biblia kutubilaka na ntwala mambu ya mutindu yai sambu na nsungi yina Biblia kebingaka “bilumbu ya nsuka.”a

Kansi, lukanu ya masolo yai kele ve ya kundimisa nge nde beto kezinga na nsi-ntoto ya mavwanga. Ntembe kele ve nde, nge kemona na meso na nge mosi mavwanga yai. Kansi, lukanu na yo kele ya kupesa nge kivuvu. Yo tamonisa nge nde, kulungana ya bambikudulu yai sambanu ketendula nde “bilumbu ya nsuka” tasuka ntama mingi ve. Masolo yai ya kulandana tatadila mpi mwa bantembe yina bantu mingi ketulaka na banzikisa yai mpi tapesa kikuma ya mbote sambu na kukwikila nde mambu ya mbote kele na ntwala.

[Noti na nsi ya lutiti]

1. Kunikana ya Ntoto

“Ntoto ta nikana ngolo.”​—LUKA 21:11.

● Winnie, bebe mosi ya bangonda 16, kugulukaka na nsi ya bitini ya babriki yina kubukanaka na nima ya kunikana ya ntoto yina kusalamaka na Haiti. Bantu ya Televizio mosi yina vandaka kubaka bansangu ya kisumbula yina, kuwaka yandi kedila na nsi-nsi mpi bo basisaka yandi. Yandi gulukaka na kunikana yina ya ntoto, kansi bibuti na yandi kufwaka.

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Ntangu kunikana ya ngolo ya ntoto (magnitude 7) kusalamaka na Haiti na Yanuari 2010, bantu kuluta 300 000 kufwaka. Dyaka, bantu kiteso ya milio mosi ti ndambu kukondaka banzo na kintulumukina. Ata kunikana ya ntoto yai kuvandaka kunikana mosi ya ngolo, yo salamaka kaka ve na Haiti. Kiteso ya bakunikana ya ntoto ya ngolo 18, kusalamaka na ntoto ya mvimba yantika na Aprili 2009 tii na Aprili 2010.

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Bubu yai, bakunikana ya ntoto kesalama ve mingi; kansi teknolozi keyela yo yina beto kezabaka yo mingi bubu yai, kuluta bantu ya ntangu ya ntama.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Tadila dyambu yai: Biblia ketubila ve na sikisiki yonso, ntalu ya bakunikana ya ntoto yina fwete salama na bilumbu ya nsuka. Kansi, yo ketuba nde “ntoto ta nikana ngolo” mpi “na bisika ya mutindu na mutindu,” ebuna yo tavanda mosi na kati ya mambu ya kuluta nene yina tasalama na nsungi ya mfunu ya disolo ya luzingu ya bantu.​—Marko 13:8; Luka 21:11.

INKI NGE KEYINDULA? Keti beto kemona bakunikana ya ntoto, kaka mutindu Biblia kubikulaka yo?

Bakunikana ya ntoto kele kaka ve nzikisa yina kemonisa nde, beto kezinga na bilumbu ya nsuka. Kansi, yo kele kaka mosi ya bambikudulu yina kele na kulungana. Beto tadila mbikudulu ya zole.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 4]

“Beto [bantu ya siansi yina kelongukaka mambu ya metala bantoto] kebingaka yo kunikana ya ngolo ya ntoto. Kansi bantu kebingaka yo kisumbula ya ngolo.”KEN HUDNUT, U.S. GEOLOGICAL SURVEY.

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 4]

© William Daniels/​Panos Pictures

2. Nzala

“Nzala ta vanda mingi mpenza.”​—MARKO 13:8.

● Muntu mosi metina nzala na bwala Quaratadji, na nsi Niger. Bana ya ngwashi na yandi ti bampangi na yandi ya babakala ti ya bankento ya ba bwala yankaka kutinaka mpi nzala. Kansi, muntu yango melala na ntoto na zulu ya mbanzi. Sambu na nki yandi kele kaka yandi mosi? Sidi, mfumu ya bwala ketendula nde: “Yandi kekuka ve kudisa [dibuta na yandi] mpi yandi kekuka dyaka ve kutala mutindu bo kenyokwama.”

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Na ntoto ya mvimba, kiteso ya muntu 1 na kati ya bantu 7 kezwaka ve madya ya kufwana sambu na konso kilumbu. Ntalu ya bantu yina kenyokwama na nzala kele mingi mpenza na babwala ya Afrika yina kele pembeni na ntoto ya zelo na zelo ya Sahara, kisika muntu 1 na kati ya bantu 3 kevandaka ve ti madya ya kufwana na nsungi ya bilumbu mingi. Sambu na kubakisa dyambu yai, yindula dibuta mosi yina kele ti tata mosi, mama mosi mpi mwana mosi. Kana bo kele ti madya ya kufwana sambu na bantu zole mpamba, nani talala nzala? Keti tata, mama, to mwana? Yai kele nsola yina mabuta ya mutindu yai fwete sala konso kilumbu.

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Ntoto kebutaka bima mingi yina lenda sala nde konso muntu kuvanda ti madya. Yo kelombaka kaka nde, bantu kusadila mbote bima yina ntoto kebutaka.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Ya kyeleka, bansadi-bilanga lenda basisa bima mingi kuluta yina bantu vandaka kubasisa na ntangu ya ntama. Na masonga yonso, bamfumu fwete vanda ti makuki ya kusadila mbote-mbote madya yina ntoto kebasisaka sambu na kumanisa nzala. Kansi, ata bo mesala bikesa ya mingi na nsungi ya bamvula, bo kekuka ve na kumanisa nzala.

INKI NGE KEYINDULA? Keti Marko 13:8 kele na kulungana? Ata mambu ya teknolozi ke na kukwenda na ntwala, keti nzala kenyokula bantu mingi na ntoto ya mvimba?

Mbala mingi, kunikana ya ntoto mpi nzala kesalamaka na ntwala ya mambu yina kebasikaka ya kele na kati ya kidimbu yankaka ya bilumbu ya nsuka.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 5]

“Mwana mosi kuluta na kati ya bana tatu yina kefwa sambu na maladi ya mpema, pulu-pulu mpi bamaladi yankaka lendaka kuguluka kana bo vandaka kudya mbote.”​—ANN M. VENEMAN, FORMER EXECUTIVE DIRECTOR OF THE UN CHILDREN’S FUND.

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 5]

© Paul Lowe/Panos Pictures

3. Maladi

“Bantu ta . . . bela bamaladi ya mbi.”​—LUKA 21:11, Contemporary English Version.

● Bonzali, muntu mosi yina vandaka kupesa lusansu na bwala mosi ya Afrika yina bamvita vandaka kusalama mingi, kusalaka mwa mambu yina yandi lendaka kusala sambu na kusansa bantu yina vandaka kutimuna matadi ya ntalu na mbanza na yandi mpi ya vandaka kufwa na maladi ya Marburg.a Yandi lombaka lusadisu na basoda yina kuvandaka na mbanza ya nene, kansi yandi bakaka yo ve. Nsukansuka na nima ya bangonda iya, lusadisu kukwisaka kansi Bonzali kufwaka dezia. Yandi bakaka maladi ya Marburg na bantu yina yandi vandaka kupesa lusansu.

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Bamaladi ya mpema (bonso pneumonie), maladi ya pulu-pulu, sida, tiberkiloze, mpi malaria kele na kati ya bamaladi ya mbi yina kefwa bantu mingi. Na mvula yai mekatuka kuluta, bamaladi yai tanu kufwaka bantu kiteso ya milio 10,7. Disongidila, bamaladi yai kufwaka na mvula ya mvimba, muntu mosi na nima ya basekonde tatu.

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Ya kyeleka, ntalu ya bantu na nsi-ntoto kelanda kaka na kukuma mingi, yo yina bamaladi mpi kekuma kaka mingi. Yo kele ti bantu mingi yina lenda bela bamaladi yango.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Ntalu ya bantu na nsi-ntoto mekuma mingi mpenza. Kansi mutindu mosi mpi, bubu yai bantu mekuma ti mayele mingi ya kuzaba maladi, kuditanina na yo, mpi kusansa yo. Yo yina, keti yo mefwana ve nde maladi mpi malanda na yo kumana? Ata mpidina, yo kelanda kaka na kunyokula bantu mingi.

INKI NGE KEYINDULA? Keti bantu kenyokwama na bamaladi ya ngolo mutindu Biblia kubikulaka yo?

Kunikana ya ntoto, nzala, mpi maladi kefwa bamilio ya bantu. Dyaka, bamilio ya bantu kenyokwama na maboko ya bampangi na bo, disongidila na maboko ya bantu yina fwete tanina bo. Tala mambu yina mbikudulu ya Biblia ketuba nde yo fwete salama.

[Noti na nsi ya lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 6]

“Yo kele mpasi mpenza nde mbisi mosi, mu mbandu nkoi kudya nge na nganda, kansi yo kele mpasi kuluta nde maladi mosi ya mbi kudya nge na kati, mpi kumona mutindu yo kesalama na nzyunga na nge.”​—EPIDEMIOLOGIST MICHAEL OSTERHOLM.

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 6]

© William Daniels/Panos Pictures

4. Kukonda Zola ya Kimpangi

“Bantu ta . . . konda zola sambu na bantu ya mabuta na bo.”​—2 TIMOTEO 3:1-3, God’s Word Bible.

● Chris kesalaka na kimvuka mosi ya kele na nordi ya pays de Galles, yina kepesaka lusadisu na bantu yina bo kenyokulaka na mabuta na bo. Yandi ketuba nde: “Mono keyibuka dyaka kilumbu mosi, yina mwana-nkento mosi kukwisaka yina bo bulaka ngolo mpenza, mpi nkutu mono vandaka kuzaba yandi dyaka ve tuka mbala ya nsuka yina mono monaka yandi. Bankento yankaka kenyokwamaka ngolo mpenza na mawi na mpila nde, bo kekukaka ata fyoti ve kutala nge na luse.”

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Na insi mosi ya Afrika, bo meladisaka na ngolo kiteso ya nkento 1 na kati ya bankento 3 ntangu yandi vandaka mwana-fyoti. Nsosa mosi ya bo salaka kaka na nsi yina kumonisaka nde, babakala kuluta mosi na kati ya tatu kutubaka nde kubula bankento na bo kele mbi ve. Kansi, bankento mpamba ve kebulamaka na bantu ya mabuta na bo. Mu mbandu na Canada, penepene ya babakala 3 na kati ya 10 mebulamaka na bankento na bo to bankento na bo mesalaka bo mambu yankaka ya mbi.

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Dyambu ya ketadila kubula bantu na mabuta meyantikaka ntama. Yo kele kaka nde, bubu yai bantu mekuma kutudila dyambu yai dikebi ya mingi kuluta na ntangu ya ntama.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Bantu mekuma kutula dikebi ya mingi na dyambu ya metala kubula bantu na mabuta na bamvula kumi ya mekatuka kuluta. Kansi, sambu bantu kezaba mbote-mbote dyambu yango, keti yo mefyotuna ntalu ya bantu yina kebulamaka na bantu ya mabuta na bo? Ve. Bantu mingi mpenza kekonda zola ya kimpangi.

INKI NGE KEYINDULA? Keti 2 Timoteo 3:1-3 kele na kulungana? Keti bantu mingi kemonisaka ve zola ya kimpangi na bantu ya mabuta na bo, dyambu yina bo fwete sala na luzolo yonso?

Mbikudulu ya tanu yina kele na kulungana ketadila ntoto, kisika beto kezingaka. Beto tadila mambu yina Biblia ketuba sambu na dyambu yai.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 7]

“Yo mezabanaka nde, na kati ya mambu ya mbi yina kesalamaka, kubula bantu ya mabuta kele dyambu ya mbi yina bo ketubilaka mingi mpenza ve. Na mwayene na yo, nkento mosi kebulamaka na bakala na yandi mbala 35 na ntwala ya kubinga bapolisi.”​—A SPOKESWOMAN FOR WALES DOMESTIC ABUSE HELPLINE.

5. Kubebisa Ntoto

‘Nzambi tafwa bantu yina kebebisaka ntoto!’​—KUSONGA 11:18.

● Pirri kesalaka mpi ketekaka malafu ya ngasi na bwala Kpor, na Nigeria. Kisalu na yandi kubebaka na petrole ya mingi yina kutyamukaka na nzadi Niger. Yandi ketuba nde: “Yo mefwa bambisi na beto, mebebisa nitu na beto mpi bamasa na beto. Mono kele dyaka ve ti kisalu yina tasadisa mono na kuzinga.”

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Bantu yankaka ya mayele ketuba nde konso mvula bo kelosaka na kati ya banzadi, batone kiteso ya bamilio sambanu ti ndambu ya bamvindu. Mpi nde, kiteso ya bamvindu 50 na kati ya nkama yina bo kelosaka kevandaka baplastiki, yina fwete zinga bankama ya bamvula na ntwala nde yo beba. Katula kubebisa ntoto, bantu kemanisa na mutindu mosi ya kuyituka bima ya mbalu yina kevandaka na ntoto. Bansosa kemonisa nde, ntoto fwete sala mvula mosi mpi bangonda tanu sambu na kubasisa dyaka bima ya mbalu yina bantu kubakaka na mvula mosi. Zulunalu mosi ya Australie (Sydney Morning Herald) ketuba nde: “Kana bantu kekuma kaka mingi mpi kelanda kumanisa bima ya mbalu ya kevandaka na ntoto, tii na mvu 2035, beto tavanda ti mfunu ya bantoto zole sambu na kukuma na ntoto mosi ya mbote.”

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Bantu kele mayele mpi ti makuki ya kumanisa bampasi. Beto lenda manisa bampasi yina mpi kugulusa ntoto.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Bantu mingi yina kesalaka bisalu ya ngolo mebakisaka nde ntoto kele na kubeba. Ata mpidina, ntoto kelanda kaka na kubeba mingi mpenza.

INKI NGE KEYINDULA? Keti yo kelomba nde Nzambi kukota makambu ya bantu mpi kugulusa ntoto na beto yina kele na kubeba, kaka mutindu yandi silaka na kusala yo?

Katula bambikudulu tanu yina beto metadila, Biblia kutubilaka mpi mambu ya mbote yina tasalama na bilumbu ya nsuka. Beto tadila mbandu mosi na kati ya bambikudulu yina sambanu.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 8]

“Mono kemona bonso nde, mono kezingaka dyaka ve na kitini ya ntoto yina kele paladisu, kansi ya mekuma kisika yina bo kelosaka bamvindu yina kele ndikila.”​—ERIN TAMBER, A RESIDENT OF THE GULF COAST, UNITED STATES, CONCERNING THE EFFECTS OF THE 2010 OIL SPILL IN THE GULF OF MEXICO.

[Lupangu ya kele na lutiti 8]

Keti Nzambi Kele na Kisina ya Bampasi?

Sambu Biblia kubikulaka mambu ya mbi yina beto kemona bubu yai, keti Nzambi muntu kele na kisina ya mambu yina? Keti yandi muntu kele na kisina ya bampasi na beto? Nge lenda zwa bamvutu ya kyese na bangyufula yai na kapu 11, ya mukanda Inki Biblia Kelongaka Mpenza? yina Bambangi ya Yehowa mebasisaka.

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 8]

U.S. Coast Guard photo

6. Kusamuna na Ntoto ya Mvimba

“Bo ta longaka nsangu yai ya mbote ya Kimfumu na nsi-ntoto ya mvimba.”​—MATAYO 24:14.

● Vaiatea, kezingaka na kisanga mosi ya kele ntama ti kisanga ya Pacifique, na Tuamotu. Ata Tuamotu kele ti bisanga kiteso ya 80 yina kimvuka na yo kele bakilometre-kare kuluta 802 900, ntalu ya bantu yina kezingaka kuna kele kiteso ya 16 000. Ata mpidina, Bambangi ya Yehowa kwendaka kutala Vaiatea ti banfinangani na yandi. Sambu na nki? Sambu Bambangi kezolaka kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi na bantu yonso, yo vanda bo kezingaka konso kisika yina.

MAMBU YINA KESALAMA KEMONISA NKI? Bantu ya bisika yonso kewa nsangu ya Kimfumu. Kaka na mvu 2010, Bambangi ya Yehowa kulutisaka bangunga miliare mosi ti ndambu na kusamunaka nsangu yai ya mbote na bansi 236. Disongidila, Mbangi mosi kusamunaka baminuta 30 konso kilumbu. Na nsungi ya bamvula kumi yina meluta, Bambangi kubasisaka mpi kukabulaka mikanda yina ketendula Biblia bamiliare kuluta 20.

INKI NTEMBE BANTU MINGI KEBASISAKA? Bo kesamunaka nsangu ya Kimfumu tuka mafunda ya bamvula.

KETI NTEMBE YINA KELE YA KYELEKA? Ya kyeleka, bantu mingi mesamunaka mambu ya metala nsangu ya Biblia. Ata mpidina, bantu mingi mesalaka yo kaka na nsungi mosi ya nkufi mpi na bisika fyoti. Kansi, Bambangi ya Yehowa kesamuna nsangu ya mbote na mutindu ya mefwana na nsi ntoto ya mvimba, mpi nsangu yango kekumina bamilio ya bantu. Bambangi kekwaminaka na kisalu na bo, ata bimvuka yankaka ya ngolo mingi mpi ya mekonda mawa kemengaka bo ngolo mpenza.a (Marko 13:13) Dyaka, bo kefutaka ve Bambangi ya Yehowa sambu bo samuna. Kansi, bo kepesaka na luzolo yonso ntangu na bo, mpi bo kepesaka bantu mikanda ya ofele. Kisalu na bo kesimbamaka na makabu ya luzolo.

INKI NGE KEYINDULA? Keti ‘nsangu ya mbote ya Kimfumu’ talongama na nsi-ntoto ya mvimba? Keti kulungana ya mbikudulu yai lenda tendula nde, mambu ya mbote kele na ntwala?

[Noti na nsi ya lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 9]

“Ntangu yonso yina Yehowa tapesa beto nzila, beto talanda kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu ti kikesa, na kusadilaka ba mwaye yonso yina beto kele na yo sambu na kukutana ti bantu mingi.”​—ANNUAIRE 2010 DES TÉMOINS DE JÉHOVAH.

Mambu ya Mbote Kele na Ntwala!

“Kubika fioti kaka bantu ya mbi ta vila, . . . kansi bantu yina ke kudikulumusaka, bo ta zinga mbote na ngemba mpenza na ntoto.”​—NKUNGA 37:10, 11.

KETI nge tazola kumona kulungana ya mbikudulu yai ya beto metubila awa na zulu? Ntembe kele ve nde, nge ta zola. Kele ti bikuma ya mbote ya kukwikila nde yo talungana ntama mingi ve.

Masolo yina meluta, metubila mwa bambikudulu ya Biblia ya kemonisa pwelele nde beto kezinga na “bilumbu ya nsuka.” (2 Timoteo 3:1-5) Nzambi kupesaka bansoniki ya Biblia mpeve santu na yandi, sambu bo tuba na ntwala mambu yina na mpila nde beto lenda vanda ti kivuvu. (Roma 15:4) Kulungana ya bambikudulu yina ketendula nde, kubika fyoti bampasi yina beto kekutana ti yo ntangu yai tamana.

Inki mambu tasalama na nima ya bilumbu ya nsuka? Kimfumu ya Nzambi tayala bantu yonso. (Matayo 6:9) Beto tadila mutindu Biblia ketubila mambu yina tavanda na ntoto na ntangu yina:

● Nzala tavanda dyaka ve. ‘Ntoto tafuluka na ble mingi, bangumba tafuluka na bima ya bilanga mpi yo tavanda mingi.’​—Nkunga 72:16.

● Maladi tavanda dyaka ve. “Ata muntu mosi ve . . . ta tuba diaka nde: ‘Mono ke bela.’”​—Yezaya 33:24.

● Ntoto tavutuka ya mpa. “Nseke ke na kiese mingi, ntoto ya kuyuma ke sepela, bintuntu me yantika kumena na ntoto ya zelo na zelo.”​—Yezaya 35:1.

Yai kele kaka mwa ndambu ya bambikudulu ya Biblia, ya kepesa kikesa yina talungana ntama mingi ve. Sambu na nki ve kuyula Bambangi ya Yehowa na kuzabisa nge kikuma yina bo kekwikilaka nde mambu ya mbote kele na ntwala?