Inki Mutindu Siansi Kele ti Bupusi na Luzingu na Nge?

Diksionere mosi ke tuba nde siansi kele “kulonguka na mudindu bima yina ke monikaka, ti mutindu bima yango ke salaka, mpi nzayilu ya beto ke bakaka na bima yina.” Kulonguka bima yango ke vandaka mpasi mpi mbala mingi yo ke pesaka kiseku. Sambu na kusala bansosa mpi kulonguka bima yai, bantu ya siansi ke lutisaka bamposo, bangonda to nkutu bamvula. Mbala mingi, bansosa na bo ke natilaka bantu mambote kansi bantangu ya nkaka, yo ke butaka ve mbuma. Beto tadila mwa bambandu.

Kompani mosi ya Eropa me vukisaka baplastiki ya ngolo ti miyungulu ya mbote sambu na kusala apareyi mosi ya ke salaka nde muntu kubaka ve maladi ata yandi me nwa masa ya mvindu. Bo ke sadilaka ba apareyi yai na ntangu bisumbula ya lugangu ke salamaka. Mu mbandu, bo sadilaka yo ntangu ntoto nikanaka na Haïti na 2010.

Na zulu kibeni, ba rezo ya basatelite ke salaka rezo mosi ya bo ke bingaka GPS (système de repérage universel). Ata bo salaka GPS ntete sambu na kisalu ya basoda, yo ke vandaka mfunu na bantu ya ke pusaka bakamio, ba avio, bamaswa, mizombi mpi bantu ya ke tambulaka kitamina ya nda na makulu. Yo ke sadisaka bo na kuzaba nzila. Na nsadisa ya GPS, bantu ya siansi me sadisaka bantu na kukwenda bisika yonso ya bo me zola kukonda mpasi.

Keti nge ke sadilaka telefone, ordinatere to Internet? Keti mavimpi na nge me bongaka sambu na bankisi yina bantu ya siansi me salaka? Keti nge ke salaka nzietelo na Avio? Kana ee, nge ke bakaka mambote ya siansi na mutindu mosi buna. Siansi me sadisaka beto na mambu mingi ya luzingu.

SIANSI KELE TI BANDILU

Sambu na kuyedisa mayele na bo, bantu ya siansi ya ntangu na beto ke salaka bansosa mingi na lugangu. Bantu ya fiziki nikleyere (physiciens nucléaires) ke longukaka ngolo ya ke vandaka na kati ya atome. Kansi, bantu ya nkaka ya fiziki (astrophysiciens) me salaka bamvula mingi sambu na kulonguka kisina ya luyalanganu. Sambu bantu ya siansi ke longukaka na mudindu mambu yina ke monanaka ve, bankaka ke yindulaka nde kana Nzambi kele, bo fwete sengumuna yandi.

Bantu ya nkaka ya siansi mpi ya filozofi ya me zabanaka mingi ke kwendaka ntama na mutindu na bo ya kuyindula. Bo ke kwisaka kubwa na dibanza yina Amir D. Aczel bingaka nde “bantu ya siansi ke tulaka ntembe nde Nzambi ke vandaka ve.” Mu mbandu, muntu mosi ya fiziki ya me zabanaka mingi tubaka nde “yo me fwana kibeni na kutuba nde Nzambi kele ve sambu beto kele ve na banzikisa ya ke monisaka nde yandi ke lungisaka mukumba ya nene na luyalanganu.” Bantu ya nkaka ke monaka nde bisalu ya Nzambi kele “mazi” to “ngolo mosi buna ya kuyituka.”a

Kansi, beto fwete kudiyula nde: Keti bantu ya siansi me longukaka mambu mingi ya lugangu sambu bo kuka kutuba mambu ya mutindu yai na siki-siki yonso? Ve. Bantu ya siansi me yedisaka mayele na bo mingi, kansi bo ke ndimaka nde bo me zaba ntete ve mambu mingi, mpi mbala ya nkaka bo ta zabaka yo mpi ve. Steven Weinberg, muntu mosi ya fiziki ya me bakaka dikabu ya nene (prix Nobel) sambu na kisalu na yandi tubaka nde: “Beto ta bakisaka ve ata fioti lugangu na mudindu.” Martin Rees, profesere mosi na Grande-Bretagne ya ke longukaka bima ya ke vandaka na zulu tubaka nde: “Mbala ya nkaka kele ti mambu ya bantu ta bikaka kuzaba ve ata fioti.” Diambu ya kieleka kele nde bantu ya siansi ta bakisaka ve bima mingi ya lugangu, banda na selile ya fioti tii na luyalanganu ya mvimba. Beto tadila bambandu ya ke landa:

• 

  Bantu ya biolozi ke bakisaka ve mbote-mbote mutindu baselile ke salaka. Bo ke bakisaka ve mutindu baselile ke sadilaka énergie, ke basisaka protéine mpi ke kabwanaka.

• 

  Konso sekondi, ngolo mosi (gravitation) ke vandaka ti bupusi na luzingu na beto. Bantu ya fiziki ke bakisaka ve ngolo yai. Bo ke zabaka ve mbote-mbote mutindu ngolo yai ke bendaka muntu na ntoto ntangu yandi me nanguka na zulu to mutindu ngonda ke balukaka na lweka ya ntoto.

• 

  Bantu ya ke longukaka luyalanganu ke tubaka nde ba apareyi ya bantu ya siansi ke monaka ve bima mingi ya kele na luyalanganu disongidila 95 na kati ya nkama. Bantu ya siansi ke kabulaka bima yango na ndambu zole: énergie sombre ti matière noire. Bo ke monaka ve bima yai.

Bima ya nkaka ke yitukisaka bantu ya siansi mpi bo ke zabaka yo ve. Sambu na nki? Nsoniki ya zulunalu mosi (popular science) ke tuba nde: “Bima ya beto me sengumunaka ntete ve kele mingi kuluta bima ya beto me sengumunaka. Mambu ya siansi fwete yitukisa mpi kupusa muntu na kulonguka mambu mingi na kisika ya kubuya kundima bangindu ya bantu ya nkaka.”

Yo yina, kana nge ke yindula nde siansi lenda baka kisika ya Biblia mpi kukanga bantu nzila na kukwikila na Nzambi, kudiyula nde: Kana bantu ya siansi yina kele ti mayele mingi mpi ba apareyi ya ngolo ke zaba mambu fioti mpamba ya lugangu, keti yo ta vanda mbote na kubuya mbala mosi bima yina bo kele ve ti makuki ya kusengumuna? Disolo mosi ya nda ya mukanda mosi (Encyclopedia Britannica) tubilaka mambu ya astronomi mpi kutoma na yo. Disolo yango tubaka na nsuka nde: “Na nima ya bamvula kiteso ya 4 000 ya astronomi, bantu ya siansi ke bakisa ve luyalanganu kaka mutindu mosi ti bantu ya Babilone.”

Bambangi ya Yehowa ke zitisaka nswa ya konso muntu na yina me tala kubaka desizio na diambu yai. Beto ke salaka ngolo na kulanda lutwadisu yai ya Biblia: “Bika nde kikalulu na beno ya kuvanda ve makambu ngolo kuzabana na bantu yonso.” (Bafilipi 4:5) Yo yina, na kulanda ngindu ya verse yai, beto ke lomba nge na kutadila mutindu siansi ti Biblia ke wakanaka mpi ke tubilaka mambu na mutindu mosi.