KETI NGE ZABAKA YO?

Sambu na nki Yozefi zengaka mandefo na ntwala ya kukutana ti Farao?

Kifwanisu ya muntu ke zenga nsuki na kibaka mosi ya ntama ya bantu ya ezipte

Mukanda ya Kuyantika ke tuba nde Farao pesaka ntuma nde bo natila yandi nswalu Yozefi, Mu-Ebreo yina vandaka na boloko, sambu na kutendula bandosi yina vandaka kuyangisa Farao. Na ntangu yina, Yozefi vandaka me sala dezia bamvula mingi na boloko. Ata Farao lombaka nde bo nata Yozefi nswalu, Yozefi bakaka ntangu ya kuzenga mandefo. (Kuyantika 39:20-23; 41:1, 14) Sambu nsoniki ya Biblia tubilaka diambu yai ya ke monana bonso nde yo kele na mfunu ve, yo ke monisa nde yandi zabaka mbote binkulu ya bantu ya Ezipte.

Makanda mingi na ntangu ya ntama vandaka ti kikalulu ya kubika mandefo mingi. Bayuda mpi vandaka ti kikalulu yango. Kansi, mukanda mosi (McClintock and Strong’s Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature) ke tuba nde “bantu ya Ezipte ya ntama vandaka dikanda mosi mpamba ya esti ya Azia yina vandaka kubuya kuvanda ti mandefo.”

Keti bantu ya Ezipte vandaka kuzenga kaka mandefo? Zulunalu mosi (Biblical Archaeology Review) ke monisa nde binkulu ya nkaka ya bantu ya Ezipte vandaka kulomba nde kana muntu ke kwenda na ntwala ya Farao, yandi fwete yidika nitu bonso nde yandi ke kwenda na tempelo. Yo yina, yo lombaka nde Yozefi kukatula nsuki yonso na ntu mpi na nitu na yandi.

Mukanda ya Bisalu ke tuba nde tata ya Timoteo vandaka Mugreki. Keti yo ke tendula nde yandi butukaka na Grese?

Mama ya Timoteo ke tangila yandi, mpi tata na yandi kele na nima

Yo lenda vanda mutindu yina to ve. Na mikanda na yandi ya kupemama, ntumwa Polo vandaka kuswaswanisa bantangu ya nkaka Bayuda ti Bagreki. Yandi vandaka kusadila ngogo Bagreki sambu na kutubila bantu yonso yina vandaka ve Bayuda. (Baroma 1:16; 10:12) Ntembe kele ve nde kikuma ya Polo sadilaka ngogo yai vandaka nde bantu mingi vandaka kutuba Kigreki mpi kusadila binkulu ya Bagreki na bisika ya yandi vandaka kusamuna.

Nani bo vandaka kubinga Mugreki na ntangu ya ntama? Na mvu-nkama ya iya ya N.T.B., Isocrate, muntu mosi ya Atene ya vandaka kusala badiskure ya kitoko, monisaka na lulendo yonso mutindu binkulu ya Bagreki panzanaka na ntoto ya mvimba. Yandi tubaka nde “bantu ya beto fwete binga Bagreki kele bayina kotaka banzo-nkanda na beto ya Bagreki, kansi ve bantu yina butukaka na Grese.” Yo yina, ata beto kele mpenza ve ti banzikisa, yo lenda vanda nde ntangu Polo bingaka tata ya Timoteo, yina vandaka ve Muyuda, mpi bantu ya nkaka Bagreki, yandi vandaka kutubila Bagreki yina longukaka binkulu ya bantu ya Grese, kansi ve bayina butukaka na Grese.—Bisalu 16:1.