Bikuma ya Mbote ya Kuvanda ti Mboninu ya Mbote Bubu Yai

NSONIKI ya nkenda mpi ya mambu ya bantu, H.G. Wells, butukaka na 1866 mpi yandi sobaka ngolo mutindu ya kuyindula ya bantu ya mvu-nkama ya 20. Na mikanda na yandi, yandi mwangaka ngindu ya kutuba nde, bisalu ya luyalu ya bamvula funda tavanda bonso bisalu ya siansi ya keyela. Yau yina, mukanda mosi (Collier’s Encyclopedia) ketuba nde Wells vandaka na “mboninu ya mbote ya kuluta ndilu” na bikesa na yandi ya kuyedisa ngindu na yandi ntangu yonso. Kansi, yau ketuba mpi nde mboninu na yandi kufwaka ntangu Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba basikaka.

Diksionere mosi ketuba nde, ntangu Wells kwisaka kubakisa nde “siansi lenda sadisa na kunata mambi mutindu yau kenataka mambote, yandi vidisaka kundima na yandi, ye yandi kumaka na mboninu ya mbi.” (Chambers’s Biographical Dictionary) Sambu na inki yau salamaka mutindu yina?

Lufulu ya lukwikilu ya Wells ti mboninu na yandi ya mbote vandaka kaka na bisalu ya bantu. Ntangu yandi bakisaka nde bantu vandaka ve na ngolo ya kulungisa balukanu na bau ya mbote, yandi monaka kisika yankaka ya kukwenda ve. Kivuvu manaka mpi nswalu, yandi bakaka mboninu ya mbi.

Bubu yai, mambu ya mutindu mosi kekumina bantu mingi kaka sambu na kikuma yango yai mosi. Bau ketubatubaka ti mboninu ya mbote ntangu bau kele baleke, kansi bau kebakaka mboninu ya mbi kibeni ntangu bau kekuma bambuta. Nkutu batoko yankaka keyambulaka luzingu ya bo kebingaka nde ya mbote, mpi bau kekotaka na luzingu ya dyamba, ya mansoni, ti mitindu ya kuzinga yankaka ya kefwaka bantu. Inki mutindu mambu tabonga? Tadila mwa bambandu ya Biblia yai ya kelanda mpi swasukisa lufulu ya mboninu ya mbote​—⁠na ntangu ya ntama, na ntangu yai, mpi na bilumbu kekwisa.

Abrahami Bakaka Matabisi ya Mboninu na Yandi ya Mbote

Na mvu 1943 N.T.B., Abrahami katukaka na Arani, yandi sabukaka Nzadi Efrata, mpi kwendaka na ntoto ya Kanana. Abrahami bingamaka ‘tata ya bantu yonso yina ke na lukwikilu,’ mpi yandi bikisaka mbandu ya mbote mpenza!​—⁠Roma 4:⁠11.

Abrahami kwendaka nzila mosi ti Loti, mwana-nsyona ya mbuta ya Abrahami kubikisaka, ti dibuta ya Loti. Na nima, ntangu nzala kotaka na insi yina, mabuta yina yonso zole kwendaka na Ezipte, na nima, bau vutukaka nzila mosi. Na ntangu yina, Abrahami ti Loti vandaka mevwama mingi mpi mezwa bitwisi mingi. Ntangu bangungudi na bau swanaka, Abrahami bakaka dibanza mpi tubaka nde: “Nge kele mwana na mono, mono kele tata na nge. Mono zola ve nde bantu na nge ti bantu na mono bo swana. Pardo, beto kabana. Nge ta sola nge mosi ntoto yina ya nge zola. Kana nge kwenda nzila yai, mono ke kwenda nzila yina; kana nge kwenda nzila yina, mono ke kwenda nzila yai.”​—⁠Kuyantika 13:​8, 9.

Sambu Abrahami vandaka mbuta, yandi lendaka yidika mambu na kusosaka ntete mambote na yandi. Loti mpi, na kuzitisa papa-leki na yandi, lendaka kutuba nde ve, pona nge ntete. Kansi, “Loti talaka ndambu na ndambu; yandi monaka nde nseke yina yonso katuka lweka ya nzadi ya Yordani tii na bwala Soare, yo kele kitoko, yo mpi ke na masa mingi. Yo kele bonso kilanga ya Mfumu Nzambi to bonso nsi ya Ezipte. (Na ntangu yina Mfumu Nzambi vandaka me fwa ntete ve babwala Sodome ti Gomore.) Loti solaka nseke yina yonso ya Yordani.” Mutindu yandi solaka kisika yai, Loti vandaka ti kikuma kibeni ya kuvanda ti mboninu ya mbote. Kansi, inki beto lenda tuba sambu na Abrahami?​—⁠Kuyantika 13:​10, 11.

Keti Abrahami salaka buzoba, bonso muntu ya ketambika mambote ya dibuta na yandi? Ve. Mboninu ya mbote ya Abrahami ti kikalulu na yandi ya kukaba pesaka yandi nsendo ya nene. Yehowa songaka Abrahami nde: “Tala mbote ndambu na ndambu ntoto yai yonso ya nge ke mona. Mono me pesa yo na nge ti na bana na nge, yo ta vandaka ya beno tii kuna.”​—⁠Kuyantika 13:​14, 15.

Mboninu ya mbote ya Abrahami vandaka ti lufulu ya mbote. Lufulu na yau vandaka na lusilu ya Nzambi vandaka kutuba nde yandi tasala dikanda mosi ya nene ya tabasika na divumu ya Abrahami mpi nde ‘yandi ta sakumuna bantu ya nkaka sambu na Abrahami.’ (Kuyantika 12:​2-4, 7) Beto mpi lenda tula ntima, sambu beto kezaba nde “Nzambi ke salaka na mambu yonso na mpila nde yo vanda mbote sambu na bantu yina ke zolaka yandi.”​—⁠Roma 8:⁠28.

Mboninu ya Mbote ya Mineki Zole

Bamvula kuluta 400 na nima, dikanda vandaka meyilama sambu na kukota na Kanana, ‘nsi ya vandaka ti bima mingi ya kudia.’ (Kubasika 3:8; Kulonga 6:⁠3) Moize tindaka bantumwa 12 ya bikanda, ‘sambu na kutala ntoto yango; mpidina bo songa nzila ya mbote ya bo ta landa, ti babwala yina kele kuna, nki mutindu yo kele.’ (Kulonga 1:22; Kutanga 13:⁠2) Mineki yai yonso 12 tubaka ludimi mosi na yina metala kimvwama ya ntoto yango, kansi 10 na kati na bau monisaka mboninu ya mbi na lapolo na bau. Yau pesaka bantu yonso boma na ntima.​—⁠Kutanga 13:​31-33.

Kansi, Yozue ti Kalebe tubaka ti mboninu ya mbote mpi salaka yonso sambu na kulembika boma na bau. Mboninu na bau ti lapolo ya bau pesaka monisaka nde bau tulaka ntima mpenza nde Yehowa kele na ngolo ya kulungisa lusilu na yandi ya kuvutula bau na Ntoto ya Lusilu​—⁠kansi yau lutaka mpamba. Nkutu “bantu yonso zolaka nde bo losa-losa Yozue ti Kalebi matadi sambu na kufwa bo.”​—⁠Kutanga 13:30; 14:​6-10.

Moize songaka bantu na kutula ntima na Yehowa, kansi bau wilaka yandi ve. Mutindu bau kwaminaka na mboninu na bau ya mbi, ndola vandaka nde bau tambula bamvula 40 na ntoto ya zelu na zelu. Na kati ya mineki yina 12, kaka Yozue ti Kalebi bantu bakaka nsendo ya mboninu ya mbote. Kikuma ya nene kuvandaka inki? Kukonda lukwikilu, sambu bau sadilaka mayele na bau mosi.​—⁠Kutanga 14:​26-30; Baebreo 3:​7-12.

Yonasi, Muntu ya Kudyengana Mbundu

Yonasi zingaka na mvu-nkama ya uvwa N.T.B. Biblia kemonisa nde yandi vandaka mbikudi ya kwikama ya Yehowa na kimfumu ya makanda kumi ya Izraele, na nsungi ya luyalu ya Yeroboami II. Kansi, yandi buyaka na kukwenda kisika bau tindaka yandi na Ninive sambu na kukebisa bantu. Josèphe, nsoniki ya nkenda, ketuba nde Yonasi “monaka nde kima ya mbote ya kusala vandaka kutina” ye yandi kwendaka na Yafa. Kuna yandi bakaka maswa sambu na kukwenda na Tarsisi, ziku na Espagne ya bubu yai. (Yonasi 1:​1-3) Kikuma ya Yonasi bakaka mboninu ya mbi sambu na kisalu yai kele ya kutendula na Yonasi 4:⁠2.

Yonasi ndimaka nsukansuka na kusala kisalu na yandi, kansi yandi waka makasi ntangu bantu ya Ninive balulaka ntima. Yau yina Yehowa longaka yandi dilongi ya kitoko ya kufwila bantu nkenda. Yandi kawusaka kamwa-nti yango yina vandaka pesa Yonasi madidi. (Yonasi 4:​1-8) Yau zolaka kuvanda mbote kana mawa yina Yonasi kuwilaka kamwa-nti, yandi wilaka yau mpi bantu ya Ninive 120000, yina vandaka zaba ve ‘kusola mambu ya mbote ti mambu ya mbi.’​—⁠Yonasi 4:⁠11.

Inki dilongi beto lenda baka na mbandu ya Yonasi? Kisalu ya santu kesalamaka ve ti mboninu ya mbi. Kana beto mebakisa nde kele Yehowa muntu ketinda beto mpi beto metula ntima na kusala, beto tanunga.​—⁠Bingana 3:​5, 6.

Mboninu ya Mbote na Kati ya Bampasi

Ntotila Davidi tubaka nde: “Kumona mpasi ve sambu na bantu yina ke salaka mbi, kuwila bo mpi kimpala ve.” (Nkunga 37:⁠1) Ya kyeleka, yai kele mpenza ndongisila ya mayele, sambu bubu yai, mambu ya nyokanyoka ti ya kukonda lunungu kele bisika yonso na nzyunga na beto.​—⁠Longi 8:⁠11.

Ata beto kewila ve bantu ya kukonda lunungu kimpala, kansi yau kelutaka kupesa ntima mpasi kana beto kemona bantu ya mbi kepesa bantu ya masonga mpasi, to ntangu bau kesadila beto mosi mambu ya kukonda lunungu. Mambu ya mutindu yina lenda lembisa beto nitu to kupesa beto mboninu ya mbi. Kana beto mekudiwa mutindu yina, inki beto fwete sala? Ntete, beto lenda tula na ntu nde muntu ya mbi lenda wa kyese ve nde yandi tabikala ya kukonda ndola. Nkunga 37 kelanda na kundimisa beto na mvese 2 nde: “Bo ta yuma nswalu mutindu ke yumaka matiti, bo [bantu ya mbi] ta beba bonso matiti ya mpamba.”

Dyaka, beto lenda landa na kusala mambu ya mbote, kubikala na mboninu ya mbote, mpi kukinga Yehowa. Muyimbi-bankunga kelanda nde: “Bika kusala mambu ya mbi, sala mambu ya mbote, ebuna nge ta zinga na ntoto tii kuna; sambu Mfumu Nzambi ke zolaka mambu ya kieleka, yandi ke vilaka mpi ve bantu yina ke lemfukaka na yandi.”​—⁠Nkunga 37:​27, 28.

Mboninu ya Mbote ya Kyeleka Kele!

Ebuna, inki beto lenda tuba sambu na makwisa na beto? Mukanda ya Kusonga kesonga beto “mambu yina ke kwisa kubwa na ntwala.” Na kati ya mambu yango, bo kesonga nde, muntu mosi kepusa mpunda ya mbwaki (kidimbu ya mvita), “vandaka na kiyeka ya kukotisa bitumba [“kukatula ngemba,” NW] awa na nsi-ntoto.”​—⁠Kusonga 1:1; 6:⁠4.

Ngindu ya bantu yonso na Grande-Bretagne mpi mboninu na bau ya mbote na nima ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba vandaka nde yau vandaka mvita ya nene ya nsuka. Na 1916, David Lloyd George, muntu ya luyalu ya Grande-Bretagne, tubaka mambu ya mwa masonga nde: “Mvita yai, kiteso mosi ti mvita yina talanda, kele mvita ya kusukisa bamvita.” (Beto bantu metengimisa bisono.) Yandi tubaka masonga. Mvita ya zole ya inza butaka bamwaye ya kuluta mbi ya kugondila bantu. Bamvula kuluta 50 na nima, kivuvu kele ve nde kele ti kilumbu ya mvita tasuka.

Mukanda ya Kusonga ketubila mipusi ya bampunda yankaka. Yau kele bidimbu ya nzala, maladi, ti lufwa. (Kusonga 6:​5-8) Yau kele bidimbu yankaka ya ntangu.​—⁠Matayo 24:​3-8.

Keti yau fwete pesa beto mboninu ya mbi? Ata fyoti ve, sambu mbona-meso ya Kusonga ketendula mpi “Mpunda mosi ya mpembe. Muntu yina me vanda na zulu na yo yandi vandaka me simba bunduki ya tolotolo, ebuna bo pesaka yandi mpu ya kimfumu. Ntangu yandi katukaka pana, yandi vandaka ntete me nunga mingi na bitumba; yandi kwendaka sambu na kununga diaka.” (Kusonga 6:⁠2) Awa beto kemona Yezu Kristu, Ntotila ya zulu, kekatula mambi yonso, kekwenda kutula ngemba mpi ndonga na ntoto ya mvimba.a

Bonso Ntotila ya Kuponama, ntangu yandi vandaka na zulu ya ntoto, Yezu Kristu longaka balongoki na yandi na kusamba sambu na Kimfumu yina. Mbala yankaka nge mpi melongukaka na kusamba “Tata na beto” to Kisambu ya Mfumu. Na kisambu yina, beto kelombaka nde Kimfumu ya Nzambi kukwisa, luzolo na yandi kusalama awa na ntoto bonso na zulu.​—⁠Matayo 6:​9-13.

Yehowa takangisa ve ngidika ya ntangu yai ti bitembe. Kansi, na nzila ya Ntotila na yandi ya Mesia, Yezu Kristu, yandi takatula yau kimakulu. Yehowa ketuba nde na kisika na yau, “Mono ke sala zulu ya mpa ti ntoto ya mpa; makambu ya ntama bantu ta yindula yo diaka ve, yo ta kwisila bo mpi ve na mabanza.” Na nsi ya luyalu ya Kimfumu ya zulu, ntoto takuma kisika ya ngemba, ya kyese sambu bantu kuzinga, kisika luzingu ti kisalu tavanda kyese ntangu yonso. Yehowa ketuba nde: “Beno mona kiese, beno sepela ntangu yonso sambu na mambu ya mono ke zola kusala! . . . [Bantu na mono] ta mona kiese na bisalu ya maboko na bo.” (Yezaya 65:​17-22) Kana kivuvu na nge sambu na bilumbu ya kekwisa metulama na zulu ya lusilu ya kyeleka, nge tavanda na bikuma ya mbote ya kuvanda na mboninu ya mbote​—⁠ntangu yai mpi mvula na mvula!

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 4]

H. G. Wells