Keti Yai Kele ya Kyeleka Bilumbu ya Nsuka?

NGE kele na ntu ya bwatu ntangu yau kekota na kisika mosi ya mbi na kusabula. Matadi ya nene metelamatelama na kati ya masa ya kepanzana mpi kepumbuka. Nge kemeka na kuluta na kati na yau ti nkayi na nge. Nge kemona nde muntu yina kele na nima na nge tasadisa nge na kulutisa bwatu, kansi yandi kele na ngikana mingi ve. Kima ya kuluta mbi dyaka, nge kele na karti ve, ebuna nge kezaba ve kana masa ya ntinu yai tasuka na kisika ya pima to yau takwenda kubwa na kibaka ya nda ya matadi.

Disolo ya kyese ve, keti buna ve? Bika beto balula yau. Yindula nde nge kele ti ntwadisi mosi ya ngikana, muntu ya kezaba konso ditadi ya masa yina mpi konso kisika ya mpasi. Yandi yitaka kuzaba nde lubungi ya masa yina vandaka kufinama, yandi kezaba mutindu yau tasuka, mpi yandi kezaba mayele ya kusala sambu na kuluta na yau. Keti nge takudiwa ve na lutaninu ya kuluta mingi?

Na masonga yonso, beto yonso kele na mvwandilu ya mutindu mosi. Beto kekudimona, nkatu kifu na beto mosi, na kati ya nsungi mosi ya mpasi ya nkenda ya muntu. Bantu mingi kezaba ve mambu talanda mutindu yai ntangu ikwa, mambu tabonga to ve, to inki mutindu kulanda kuzinga mbote na ntangu yai. Kansi, beto fwete ve kudiwa ya kulosama to ya kukonda lusadisu. Ngangi na beto mepesaka beto ntwadisi​—⁠yina yitaka kutuba mambu ya nsungi yai ya mpasi na nkenda, yau keyita kusamuna mutindu yau tasuka, mpi yau kepesa beto lutwadisu yina beto kele na yau mfunu sambu na kulanda kuzinga. Ntwadisi yina kele mukanda, Biblia. Munkwa na yau, Yehowa Nzambi, kekudibingaka Longi ya Nene, mpi na nzila ya Yezaya yandi ndimisaka nde: “Kana beno kwenda nzila yai to nzila ya nkaka, beno ta wa ndinga na nima na beno ke tuba nde: ‘Nzila yo yai, beno landa yo.’ ” (Yezaya 30:​20, 21) Keti nge tandima lutwadisu ya mutindu yina? Ebuna, bika beto tala kana ya kyeleka mpenza Biblia yitaka kutendula mutindu bilumbu na beto tavanda.

Balandi ya Yezu Meyula Ngyufula ya Mfunu Mpenza

Yau fwete vanda nde balandi ya Yezu kuyitukaka. Yezu songaka bau ntete pwelele nde banzo ya nenenene ya tempelo ya Yeruzalemi tabungulama kimakulu! Mbikudulu ya mutindu yina vandaka kima ya ngituka. Ntama mingi ve na nima, ntangu bau vandaka na zulu ya Ngumba ya Banti ya Olive, balongoki iya yulaka Yezu nde: “Tubila beto, mambu yina yonso ta bwa nki ntangu? Nki [“tavanda kidimbu ya kumonana na nge ti ya nsuka ya ngidika ya bima,” NW]?” (Matayo 24:3; Marko 13:​1-4) Ata bau bakisaka yau to ve, mvutu ya Yezu vandaka ti bandungisa mingi.

Mbungulu ya tempelo ya Yeruzalemi ti nsuka ya ngidika ya bima ya Bayuda vandaka kima yankaka, ntangu ya kumonana ya Kristu ti nsuka ya ngidika ya bima yonso ya inza vandaka mpi kima yankaka. Ata mpila yina, na mvutu na yandi ya nda kibeni, na mayele yonso Yezu tadilaka bitini yai yonso ya ngyufula. Yandi songaka bau mutindu mambu zolaka kuvanda na ntwala ya mbungulu ya Yeruzalemi; yandi songaka bau mpi mutindu ya inza ya bau fwanaka kumona na nsungi ya kumonana na yandi, ntangu yandi fwanaka kuyala bonso Ntotila na zulu mpi fwanaka kuyantika na kunata nsuka ya ngidika ya bima ya mvimba ya inza.

Nsuka ya Yeruzalemi

Tadila ntete mambu yina Yezu tubaka sambu na nsuka ya Yeruzalemi ti tempelo na yau. Kuluta bamvu-kumi tatu na ntwala, yandi yitaka kutubila ntangu ya mpasi na zulu ya mosi na kati ya bambanza ya nene ya inza. Simba mingimingi bangogo na yandi yina mesonama na Luka 21:​20, 21: “Ntangu beno ta mona basoda me kwisa kuziunga bwala Yeruzalemi, beno ta zaba nde me bika fioti Yeruzalemi ke fwa. Na ntangu yina, bantu yina ta vanda na ntoto ya Yudea, mbote bo tina na ndambu yina kele bangumba; bantu yina ta vanda na kati ya Yeruzalemi, mbote bo kubasika sambu na kutina ntama; ebuna bayina ta vanda na nseke, bo kwisa ve sambu na kukota na Yeruzalemi.” Kana yau lombaka nde basoda kuzyunga Yeruzalemi, inki mutindu ‘bantu yina vandaka na kati ya Yeruzalemi’ lendaka “kubasika,” mutindu Yezu tumaka? Na ntembe ve, Yezu vandaka kumonisa nde ntangu ya kutina zolaka kuvanda. Keti yau vandaka?

Na 66 T.B., basoda ya Roma na lutwadisu ya Cestius Gallus kulaka minkangu ya bazenesi ya Bayuda, vutulaka bau na Yeruzalemi mpi kangisaka bau na kati ya mbanza. Nkutu Baroma kotaka na kati ya mbanza mpi kumaka tii na kibaka ya tempelo. Kansi na nima, Gallus songaka basoda na yandi na kusala kima mosi mpenza ya ngituka. Yandi tumaka bau na kukatuka! Basoda ya Bayuda na kikesa yonso landaka mpi pesaka bambeni na bau ya Roma mpasi. Na yau, ntangu ya kutina ya Yezu yitaka kutubila kumonanaka. Bakristu ya kyeleka landaka lukebisu na yandi mpi basikaka na Yeruzalemi. Yau vandaka nzengolo ya mayele sambu, na nima ya bamvula iya mpamba, basoda ya Roma kwisaka kuvutuka, na lutwadisu ya Zenerale Titus. Na mbala yai, mpila ya kutina vandaka dyaka ve.

Basoda ya Roma zyungaka dyaka Yeruzalemi; bau tungaka kisika ya ngolo ti makunzi ya kusongula na nzyunga na yau. Yezu bikulaka sambu na Yeruzalemi nde: “Bilumbu ke kwisa, nge ta mona mpasi. Bambeni na nge ta kwisa kuziunga nge. Bo [“tatunga kisika ya ngolo ti makunzi ya kusongula,” NW]. Bo ta kangisa nge na ndambu yonso.”a (Luka 19:43) Ntama mingi ve, Yeruzalemi kubwaka, tempelo na yau ya nkembo bikalaka kaka putulu mpamba ti midinga. Ndinga ya Yezu lunganaka mbotembote!

Kansi, na ntu na yandi, Yezu vandaka na mambu mingi kuluta kaka mbungulu yina ya Yeruzalemi. Balongoki na yandi yulaka yandi mpi na yina metala kidimbu ya kumonana na yandi. Na ntangu yina bau zabaka yau ve, kansi yau vandaka kutadila ntangu ya yandi zolaka kutulama na kuyala bonso Ntotila na zulu. Inki yandi yitaka kutuba?

Mvita na Bilumbu ya Nsuka

Kana nge tanga Matayo kapu 24 ti 25, Marko kapu 13, mpi Luka kapu 21, nge tamona nzikisa ya pwelele nde Yezu vandaka kutubila nsungi yai ya beto. Yandi yitaka kutubila ntangu ya bamvita​—⁠kaka ve “bamvita mpi bansangu ya bamvita” (NW), yina kevandaka ntangu yonso na nkenda ya bantu, kansi bamvita ya ketadila ‘bantu ya nsi ya nkaka ti bantu ya nsi ya nkaka, bantu ya kimfumu ya nkaka ti bantu ya kimfumu ya nkaka’​—⁠ee, bamvita ya nene ya kevukisa bansi mingi.​—⁠Matayo 24:​6-8.

Yindula fyoti mutindu bamvita mebalula mvu-nkama na beto. Na ntangu ya ntama, ntangu mvita vandaka kaka bitumba na kati ya minkangu ya bansi zole, na kubulanaka bambele to mpi minduki na ndambu yonso zole ya bitumba, yau vandaka boma mingi. Kansi na 1914, Mvita ya Nene salamaka. Bansi kulandanaka na ndonga na kukota mosi mosi​—⁠mvita ya ntete ya bantu yonso. Minduki ya ngolo salamaka sambu na kulanda kufwa ntalu ya mingi ya bantu mpi tuka kitamina mosi ya ntama. Masini ya minduki nongaka masasi mbotembote; mipepe ya mbi yokamaka, tungisaka, lwadisaka mpi fwaka mafunda ya basoda; ba share ya bitumba lumaka nkatu mawa na ndambu ya bambeni, minduki na yau ya nene kutokaka. Ba avio ti ba sumare sadilamaka mpi​—⁠bidimbu ya fyoti na kufwanisa ti bamidele ya ngolo yina salamaka na nima.

Mvita ya II ya Inza salaka mambu yina ya muntu lendaka kuyindula ve​—⁠yau fyotunaka mpenza mvita ya ntete, na kufwaka makumi ya mafuku ya bantu. Bakabakata ya maswa ya kevandaka ti plene ya avio na zulu, bonso bambanza ya mvimba na zulu ya masa, vandaka kusala na zulu ya banzadi mpi kupumbusa ba avio sambu na kunokisa lufwa na zulu ya bambeni tuka kuna na zulu. Basumare vandaka kubasikila maswa ya bambeni mpi kubungula yau. Mpi babombi atomike losamaka, yau vandaka kufwa mafunda ya bantu konso mbala kana yau kubula! Kaka mutindu Yezu bikulaka, ‘mambu ya boma ti bidimbu ya nene’ monanaka bonso kidimbu ya nsungi yai ya mvita.​—⁠Luka 21:⁠11.

Keti mvita melembamaka kubanda Mvita ya II ya Inza? Ata fyoti ve. Mbala mingi bamvita ya kyeleka mingi kelumaka na mvula mosi kaka​—⁠ata na mvu-kumi yai ya 1990​—⁠na kufwaka bantu kiteso ya mafuku. Mpi nsoba mekotaka na yina metala bantu ya ntete ya kefwaka na mvita. Bantu ya kefwaka mingi kevandaka dyaka basoda ve. Bubu yai, bantu ya kefwaka mingi na mvita​—⁠na masonga yonso, na kati na bau bantu kuluta 90 na kati ya nkama​—⁠kele basivile.

Mambu Yankaka ya Kidimbu

Mvita kele kima mosi na kati ya kidimbu ya Yezu tubaka. Yandi kebisaka mpi nde “nzala ta vanda mingi mpenza.” (Matayo 24:⁠7) Yau mpi mesalamaka kaka mutindu yina, ata nkutu na ngituka yonso, ntoto kele na kubuta madya ya kuluta yina kelombama sambu na kudisa bantu yonso, ata nkutu siansi ya kukuna madya meyelaka mingi kuluta bamvula yonso ya nkenda ya muntu, ata nkutu bamwaye ya kuluta vitesi mpi ya kuluta kutoma kele sambu na kunata madya bisika yonso na zulu ya ntoto. Ata bima yina yonso kele, ndambu mosi na kati ya bandambu tanu ya ntalu ya bantu yonso na inza kelalaka nzala konso kilumbu.

Yezu tubaka mpi nde “maladi ya mbi ta vanda na bisika ya mutindu na mutindu.” (Luka 21:11) Dyaka, nsungi na beto memonaka mambu ya ngituka​—⁠lusansu ya kitoko ya maladi ya kuluta ntangu yonso, tekinolozi keyela, mangwele sambu na kutanina maladi mingi; kansi maladi ya bipupa mpi meyelaka na mutindu ya mesalamaka ntete ve. Fievre Espaniole basikaka nswalu na nima ya Mvita ya I mpi fwaka bantu mingi kuluta ntalu ya mvita kufwaka. Maladi yai vandaka kibeni ya nsambukila na mpila nde na bambanza bonso New York, bantu lendaka kufuta amande to kukota boloko kaka sambu na kusala tshia. Bubu yai kansere ti maladi ya ntima kefwa mafuku ya bantu konso mvula​—⁠bipupa ya kyeleka. Mpi SIDA kelanda kufwa bantu, maladi ya minganga mezwaka ntete nkisi ve.

Na ndambu na yandi, Yezu tubilaka bilumbu ya nsuka mingimingi na yina metadila mvwandilu ya nkenda ti ya politiki, kansi ntumwa Polo tubilaka mingi mpasi ya bantu mpi bikalulu ya tayala. Mambu yankaka ya yandi sonikaka kele nde: “Nge fweti zaba mambu yai nde: Na bilumbu ya nsuka ta vanda mpasi mingi. Bantu ta zolaka bantu ya nkaka ve, . . . bo ta zitisaka mambu ya Nzambi ve; bo ta vandaka nku mingi, bo ta zingaka kaka na kimbeni, . . . bo ta waka makasi nswalu, bo ta zolaka kusala bantu ya nkaka mpasi, bo ta zolaka ve mambu ya mbote; bo ta zolaka kuteka bantu ya nkaka; bo ta vandaka na kifu ya kusala mambu kukonda kuyindula ntete; ntima na bo ta vanda me fuluka na lulendo mingi; bo ta zolaka kiese ya nsi-ntoto, kansi Nzambi ve.”​—⁠2 Timoteo 3:​1-5.

Keti bangogo yai kewakana ve bonso mambu ya nge meyikamaka na yau? Tadila kaka kikalulu mosi ya kubwa ya kimvuka ya bantu na inza ya bubu yai​—⁠kupanzana ya dibuta. Banzo ya makwela mingi ya kefwa, bankwelani ya ketutama, bana ya kelalama, mpi bibuti ya kununa ya bau kenyokula​—⁠mambu ya mutindu yai kemonisa mpenza nde bantu kele “nku mingi,” bau ke “zolaka kusala bantu ya nkaka mpasi,” mpi nkutu bau ke “zolaka kuteka bantu ya nkaka,” ke “zolaka ve mambu ya mbote”! Ee, beto kemona bikalulu yai kiteso mosi bonso kipupa bubu yai.

Keti Mbandu na Beto Kele Yina Bikulamaka?

Kansi, nge lenda yula nde ‘Keti mambu ya mutindu yai menyokulaka ve bantu ntangu yonso? Inki mutindu beto kezaba nde mbandu na beto ya ntangu yai kele yina ya bikulamaka na bambikudulu ya ntama yai?’ Bika beto tadila banzila tatu ya banzikisa yina kemonisa nde Yezu vandaka kutubila ntangu na beto.

Ya ntete, ata yau vandaka ti ndungisa ya fyoti, ya ntete na mbungulu ya Yeruzalemi ti tempelo na yau, bangogo ya Yezu vandaka kutadila ntetentete makwisa na nima ya bilumbu yina. Kiteso ya bamvula 30 na nima ya nkuba yina fwaka Yeruzalemi, Yezu pesaka na ntumwa Yoane, muntu ya kununa, mbonameso na kumonisa nde mvwandilu yina bikulamaka​—⁠mvita, nzala, bipupa, ti lufwa ya yau kenataka​—⁠fwanaka kukuma na inza ya mvimba na makwisa. Ee, mpasi yina fwanaka ve kukumina kaka bwala mosi kansi “nsi-ntoto” ya mvimba.​—⁠Kusonga 6:​2-8.

Ya zole, na mvu-nkama yai mambu yankaka ya kidimbu ya Yezu kele na kulungana na kiteso yina beto lenda binga nde kiteso ya nsuka. Mu mbandu, keti mpila kele nde mvita kukuma mbi kuluta mutindu yau mesalamaka tuka 1914? Kana Mvita ya III ya Inza kuvandaka, bansi yonso yina kele na minduki ya nikleyere ya bubu yai kusadila yau, ntoto yai zolaka kumonana kaka mfututu ya kuyuma​—⁠mpi bantu zolaka kuvila bonso mungwa na nzungu. Mutindu mosi, Kusonga 11:18 yitaka kutuba nde na bilumbu yai ntangu makanda tawa “makasi,” bantu tavanda “kebebisa ntoto” (NW). Na mbala yantete na nkenda, kubeba ya masa, mupepe, ntoto mpi nzyunga yonso kenwanisa mpenza ndenda ya kuzinga na zulu ya mweta yai! Na yau, dyambu yai mpi kemona ndungisa to kefinama na ndungisa na yau ya nsuka. Keti bamvita ti kubeba ya ntoto talanda tii na ntangu ya muntu takudifwa yandi mosi mpi tafwa mweta yai? Ve; sambu Biblia ketuma nde ntoto tazinga kimakulu, bantu ya lunungu na zulu na yau.​—⁠Nkunga 37:29; Matayo 5:⁠5.

Ya tatu, kidimbu ya bilumbu ya nsuka kendimisa mingimingi kana yau mebakama na bumvimba. Na kimvuka yonso, kana beto metadila mambu ya Yezu tubaka na ba Evanzile yonso tatu, yina ya kele na mikanda ya Polo, ti yina ya kele na Kusonga, kidimbu yina kele na mambu mingi. Muntu lenda ketikisa na kutadilaka mosi na kati na yau, na kutulaka ntembe nde na bansungi yankaka mambu ya mutindu mosi vandaka, kansi kana beto metadila yau yonso na kimvuka, yau kemonisa pwelele nsungi kaka mosi​—⁠nsungi na beto.

Kansi, inki mambu yai yonso ketendula? Nde kima ya Biblia kesala kele kaka kutendula nsungi na beto bonso ntangu ya kukonda kivuvu ti lusadisu? Ata fyoti ve!

Nsangu ya Mbote

Dyambu mosi na kati ya mambu ya kuluta mfunu na kidimbu ya Yezu ya bilumbu ya nsuka kele ya kusonika na Matayo 24:14: “Bo ta longaka Nsangu yai ya Mbote ya Kimfumu na nsi-ntoto ya mvimba, na mpila nde bantu ya makanda yonso kuwa yo. Ebuna na nima, nsuka . . . ta kwisa.” Na mvu-nkama yai, Bambangi ya Yehowa melungisaka kisalu mosi ya mesalamaka ntete ve na nkenda ya bantu. Bau mendimaka nsangu ya Biblia ya metadila Kimfumu ya Yehowa Nzambi​—⁠yina yau kele, mutindu yau keyala, mpi mambu ya yau talungisa​—⁠mpi memwangaka nsangu yina na zulu ya ntoto ya mvimba. Bau mebasisaka mikanda na ntu-dyambu yai na bandinga kuluta 300 mpi menatilaka yau bantu na banzo na bau to na babalabala to na bisika na bau ya mumbongo mfinama na konso nsi na ntoto ya mvimba.

Na kusalaka mutindu yina, bau kelungisaka mbikudulu yai. Kansi bau kemwangaka mpi kivuvu. Simba nde Yezu bingaka yau “Nsangu ya Mbote,” nsangu ya mbi ve. Inki mutindu yau lenda vanda mutindu yina na bilumbu yai ya mbi? Sambu nsangu ya ntete ya Biblia ketadila ve mutindu mambu tavanda mbi na nsuka ya inza yai ya ntama. Nsangu na yau ya ntete ketadila Kimfumu ya Nzambi, mpi Kimfumu yina kesila kima mosi ya ntalu na ntima ya muntu yonso yina kezolaka ngemba​—⁠luguluku.

Kansi luguluku kele inki? Kana nge zola, tanga malongi zole ya ketadila ntu-dyambu yai, yina melandana kubanda na lutiti 20.

[Noti na nsi ya lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 5]

Bantu kele na kusosa bamvutu na bangyufula ya mpasi bonso, Sambu na inki mambu kele ya kuluta mbi? Bantu kele na kukwenda na wapi?

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 6]

Bubu yai, bantu kuluta 90 na kati ya nkama ya kefwaka na mvita kele basivile

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Mambu yonso ya Yezu bikulaka sambu na mbungulu ya Yeruzalemi lunganaka