Bangyufula ya Batangi

Na kati ya mukanda ya Matayo ya Kiebreo, yina Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut, fizisie ya Muyuda ya mvu-nkama ya 14 sekulaka, keti beto lenda mona Tetragrame (bisono iya ya zina ya Nzambi na Kiebreo)?

Ve, yau kele ve. Kansi nsekula ya Matayo yina kesadila hash·Shem’ (na bumvimba to na bunkufi) mbala 19, mutindu yau kele ya kutendula na lutiti 7 ya Nzozulu ya Nkengi ya Septembri 1, 1996.

Ngogo ya Kiebreo hash·Shem’ ketendula “Zina,” nkatu ntembe yau ketubila zina ya Nzambi. Mu mbandu na nsekula ya Shem-Tob, ngogo hash·Shem’ kemonika na bunkufi na Matayo 3:​3, kisika Matayo bakaka ntela na Yezaya 40:⁠3. Yau yina, beto lenda sukisa nde ntangu Matayo vandaka kubaka mvese mosi ya vandaka ti Tetragrame na Masonuku ya Kiebreo, yandi vandaka sonika yau ti zina ya Nzambi na Evanzile na yandi. Ebuna, ata nsekula ya Kiebreo ya Shem-Tob kemonisa ve Tetragrame, kansi yau kesadila “Zina,” bonso na Matayo 3:​3, na kusonga nde zina “Yehowa” kele na Masonuku ya Bukristu ya Kigreki.

Shem-Tob sekulaka mukanda ya Matayo ya Kiebreo na mukanda na yandi yai ya bantembe: ʼEʹven boʹchan. Kansi mukanda ya kisina ya Kiebreo katukaka wapi? Profesere George Howard, yina mesosaka dyambu yai mingi, kemonisa nde “Dati ya mukanda ya Kiebreo ya Matayo ya Shem-Tob tavanda ganagena bamvu-nkama iya ya ntete ya nsungi ya Bukristu.”a Bantu yankaka lenda tula yandi ntembe na dyambu yai.

Howard ketuba nde: “Mukanda ya Matayo ya Kiebreo ya kele na mukanda yai ke ti baluswaswanu mingi ti mukanda ya Matayo ya kele na canon ya Kigreki.” Mu mbandu, na yina metala Yoane, nsekula ya Shem-Tob ketuba nde Yezu tubaka nde: “Mono kesonga beno mambu ya kyeleka, na kati ya bayina yonso ya bankento kubutaka, muntu ya kuluta Yoane Mbotiki na nene mebasikaka ve.” Kansi, bangogo ya Yezu yai ya kelanda kele ve: “Kansi, muntu yina kele ya kuluta fyoti na kati ya kimfumu ya mazulu kele nene ya kuluta yandi.” (Matayo 11:​11, NW) Na mutindu ya kufwanana, baluswaswanu kele mingi na kati ya bansonika ya Kiebreo ya kele dyaka ya Masonuku ya Kiebreo ti mutindu ya bau balulaka yau na Kigreki, na La Septente. Ata beto kezabaka baluswaswanu na yau, bansonika ya ntama yina kevanda mfunu na ntangu ya kulonguka na kufwanisaka.

Mutindu beto tubaka, mukanda ya Matayo ya Kiebreo ya Shem-Tob sekulaka kele ti “Zina” na bisika mosi ya kepesa mpenza kikuma ya kukwikila nde Matayo sadilaka Tetragrame. Yau yina, kubanda na 1950, mukanda ya Shem-Tob kepesaka kikuma ya kusadila zina ya Nzambi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, mpi kesadilamaka tii bubu yai na Les Saintes Écritures ​—⁠ Traduction du monde nouveau ​—⁠ avec notes et références.b

[Banoti na nsi ya lutiti]