Ntangu ti Bansungi Kele na Maboko ya Yehowa

“Yo kele mambu na beno ve na kuzaba ntangu to bilumbu [to, “bansungi,” NW] yina ya Tata Nzambi kanaka na kiyeka na yandi mosi.”​—BISALU 1:7.

1. Inki bamvutu Yezu pesaka na bangyufula ya bantumwa kuyulaka na kuzaba ntangu?

BANTU yai yonso ya “ke mona mpasi ti kudila sambu na mambu yonso ya [mbi] yina ke luta” na Kikristu mpi na ntoto ya mvimba, kele na mpusa ya kuzaba, inki ntangu inza ya mpa ya lunungu ya Nzambi takwisa kuyinga ngidika yai ya mbi? (Ezekiele 9:4; 2 Piere 3:13) Bantumwa ya Yezu yulaka yandi mbala zole sambu na kuzaba ntangu: na ntwala ya lufwa na yandi, ti na nima ya lufutumuku na yandi. (Matayo 24:3; Bisalu 1:⁠6) Kansi, bamvutu ya Yezu pesaka bau lendaka sadisa bau ve na kuzaba dati. Na mbala ya ntete, yandi pesaka bau bidimbu ya bau tamona. Na mbala ya zole, yandi songaka bau nde: “Yo kele mambu na beno ve na kuzaba ntangu to [bansungi] yina ya Tata Nzambi kanaka na kiyeka na yandi mosi.”​—⁠Bisalu 1:⁠7.

2. Sambu na inki beto lenda tuba nde Yezu vandaka zaba ve mambu yonso ya ntangu ya nsuka ya kele na manaka ya Tata na yandi?

² Yezu kibeni, Mwana mosi kaka ya Yehowa, zabaka ve mambu yonso ya kele na manaka ya Tata na yandi. Na mbikudulu na yandi yina metadila bilumbu ya nsuka, Yezu waka nsoni ve na kutuba nde: “Ata muntu mosi kuzaba ve kana nki kilumbu to nki ntangu mambu yina ta bwa, ata bawanzio ya zulu ata Mwana mpi kuzaba yo ve, kansi kaka Tata mpamba muntu kuzaba yo.” (Matayo 24:36) Yezu bwisaka ntima na kukinga tii kuna Tata na yandi kusonga yandi kilumbu ya yandi tafwa ngidika ya bima ya mbi yai.a

3. Bamvutu ya Yezu na bangyufula yina metala lukanu ya Nzambi kelonga beto inki?

³ Bamvutu yina Yezu pesaka na bangyufula yina metala ntangu ya Yehowa tasala lukanu na yandi, kesonga beto bamambu zole. Ya ntete, Yehowa kele ti manaka ya mambu yina yandi tasala. Ya zole, yandi mosi metulaka kilumbu ya dyambu na dyambu tabwa, ye yandi kesongaka yau ve na bansadi na yandi kana ntangu ti nsungi na yau melunga ntete ve.

Ntangu ti Bansungi ya Yehowa

4. Bangogo ya Kigreki yina bo kebalula nde “ntangu” ti ‘bansungi’ na Bisalu 1:7 ketendula inki?

⁴ “Ntangu” ti “bansungi” ketendula inki? Na Bisalu 1:​7, bangogo ya Yezu sadilaka kesonga mitindu zole ya ntangu. Ngogo ya Kigreki yina ya bo kebalula nde “ntangu,” ketendula “bunda ya ntangu” (ntangu ya nda to ya nkufi). Yina ya bo kebalula nde ‘bansungi,’ kele bilumbu ya metulamaka to ya mesolamaka sambu makambu ya mutindu yankaka kusalama. Sambu na bangogo yai zole ya kisina, W. E. Vine ketuba nde: “Na Bisalu 1:​7, ‘Tata yandi mosi meponaka’ ntangu (chronos), to bunda ya ntangu. Yandi mpi muntu meponaka bansungi (kairos), to bansungi ya bantu tamona dyambu yai to yina.”

5. Inki ntangu Nzambi songaka Noa lukanu na Yandi ya kukatula mambi na zulu ya ntoto, ye inki mikumba zole Noa vandaka na yau?

⁵ Na ntwala Mvula ya Ngolo kunoka, Nzambi tulaka bamvula 120 sambu na kukomba mambi ya bantu ti bawanzio ya mbi nataka na zulu ya ntoto. (Kuyantika 6:​1-3) Na ntangu yina, muntu na yandi Noa vandaka ti bamvula 480. (Kuyantika 7:⁠6) Yandi vandaka na bana ve. Bamvula yankaka 20 kulutaka, yandi mebuta mpi kaka ve. (Kuyantika 5:32) Kansi na nima kibeni, ntangu bana na yandi mekuma bambuta mpi mekwelakwela, Nzambi kuzasongaka Noa lukanu na Yandi ya kukatula mambi na zulu ya ntoto. (Kuyantika 6:​9-13, 18) Ata Noa vandaka ti mikumba zole, kutunga maswa ti kulonga bantu ya ntangu na yandi, Yehowa songaka yandi ve dati ya mvula tanoka.​—⁠Kuyantika 6:14; 2 Piere 2:⁠5.

6. (a) Inki mutindu Noa monisaka nde yandi bikisaka makambu ya ntangu na maboko ya Yehowa? (b) Inki mutindu beto lenda landa mbandu ya Noa?

⁶ “Noa salaka mambu yonso ya Nzambi songaka yandi,” yau bakaka yandi bamvula kiteso ya makumi tanu. Noa salaka yau ve sambu Nzambi songaka yandi dati, kansi sambu na “lukwikilu” na yandi. (Kuyantika 6:22; Baebreo 11:⁠7) Na ntwala, Yehowa songaka yandi ve kilumbu ya Mvula zolaka kunoka. Yandi songaka yandi yau kaka ntangu mposo mebikala mosi. (Kuyantika 7:​1-5) Lukwikilu ya ngolo ya Noa vandaka na yau sambu na Yehowa tindaka yandi na kubikisa makambu ya ntangu na maboko ya Nzambi. Ebuna, yindula kyese ti ntonda ya Noa vandaka na yau na kati ya maswa na nsi ya mvula, ti na ntangu yandi tulaka dyaka dikulu na ntoto mosi ya kusukula! Beto kevila ve nde beto taguluka mpi mutindu mosi. Keti yau kenata beto ve na kutula mpi lukwikilu ya ngolo na Nzambi bonso Noa?

7, 8. (a) Inki mutindu makanda ti makanda ya kuluta ngolo na inza kwisaka kumonana na ntoto? (b) Inki mutindu Yehowa ‘me tulaka na ntwala ntangu ti bisika ya ntoto ya bantu fweti zinga’?

⁷ Na nima ya Mvula ya Ngolo, bana ya bana ya Noa mingi yambulaka kusambila Yehowa. Bau sosaka kubikala kisika mosi, yoyina bau yantikaka kutunga mbanza mosi ti nzozulu, sambu na kulanda lusambu ya mbi. Yehowa monaka nde ntangu ya kukangisa bau melunga. Yandi vwalangasaka bandinga na bau mpi yandi “panzaka bo na nsi-ntoto yonso, ebuna bo bikisaka na kutunga [Babilone].” (Kuyantika 11:​4, 8, 9) Na nima, bantu ya konso ndinga kumaka bikanda, bikanda yankaka kumaka ngolo ya kuluta yankaka, yankaka kumaka bikanda ya kuluta ngolo na inza.​—⁠Kuyantika 10:⁠32.

⁸ Sambu lukanu na yandi kusalama, bantangu yankaka Nzambi muntu vandaka kutula bandilu ya ntoto. Yandi vandaka monisa mpi nde na ntangu yai to yina, kikanda yai to yina tavanda ngolo kuluta bikanda yonso. (Kuyantika 15:​13, 14, 18-21; Kubasika 23:31; Kulonga 2:​17-22; Daniele 8:​5-7, 20, 21) Ntumwa Polo zabaka kiyeka ya Yehowa ya kuzaba ntangu ti bansungi mutindu yai, yau yina yandi tubaka na ntwala ya bantu ya ngangu ya Atene nde: “Nzambi yai salaka ntoto ya mvimba ti bima yonso kele na yo. . . . Na muntu mosi yandi me basisaka makanda yonso ya bantu, sambu bo kuzinga awa na nsi-ntoto. Yandi me tulaka na ntwala ntangu ya kufwana ti bisika ya ntoto ya bo fweti zingila.”​—⁠Bisalu 17:​24, 26.

9. Inki mutindu Yehowa ‘ke tulaka ntangu ti bansungi’ sambu na bantotila?

⁹ Yau ketendula ve nde ntangu yonso ya bansi kenwaninaka ntoto, to keyingisaka bamfumu, Yehowa muntu ketindaka bau. Kansi, kana yau kelomba kusala buna sambu lukanu na yandi kusalama, yandi lenda sala yau. Mu mbandu, yandi songaka Daniele nde Babilone, Nsi ya Kuluta Ngolo tafwa, ebuna kimfumu ya Medo-Persia tayinga yau. Yau yina, Daniele songaka Yehowa nde: “Nge muntu ke tulaka ntangu yonso ti bansungi yonso, nge muntu ke tulaka bantotila ti kukatula bo. Nge mpi ke pesaka mayele na bantu ya mayele, nge ke pesaka ngangu na bantu ya ngangu.”​—⁠Daniele 2:21; Yezaya 44:24–45:⁠7.

‘Ntangu Vandaka Kwisa Pene-Pene’

10, 11. (a) Yehowa tulaka ntangu ya kugulusa bana ya Abrahami na ntwala ya bamvula ikwa? (b) Inki kemonisa nde bana Izraele zabaka ve kilumbu kibeni ya luguluku na bau?

¹⁰ Bamvu-nkama kuluta iya na ntwala, Yehowa tulaka ntangu ya kukatula ntotila ya Ezipte, Nsi ya Kuluta Ngolo na Inza, mpi ya kukatula bana ya Abrahami na kimpika. Ntangu yandi kesonga Abrahami ngindu yina, Nzambi silaka nde: “Zaba mbote-mbote nde bana na nge ta vanda banzenza na nsi ya nkaka; bo ta vanda bampika, bantu ta niokula bo bamvula nkama iya (400). Kansi mono, mono ta pesa bantu yina ndola. Ebuna bana na nge, ntangu bo ta katuka na kimpika na ntoto yina, bo ta kwenda na bima mingi ya bantu yina.” (Kuyantika 15:​13, 14) Ntangu Etiene vandaka keta nkenda ya Izraele na ntwala ya Sanedreni, yandi tubilaka nsungi yai ya bamvula 400 nde: “Kansi kilumbu [to ntangu] yina ya Nzambi ta lungisa lusilu ya yandi silaka na Abrahami, ntangu yo vandaka kwisa pene-pene, ntalu ya bantu na beto vandaka kwisa mingi na Ezipte. Ebuna ntotila ya nkaka yantikaka kuyala na Ezipte. Yandi zabaka Yozefi ve.”​—⁠Bisalu 7:​6, 17, 18.

¹¹ Falao yai ya mpa kumisaka bana ya Izraele bampika. Pana Moize vandaka mesonika ntete ve mukanda ya Kuyantika. Kansi, yau fwete vanda nde bana Izraele zabaka lusilu yina Yehowa pesaka Abrahami. Kana bau waka yau ve na munoko ya bambuta, yau fwete vanda nde yau vandaka dezia ya kusonika na mukanda mosi. Kansi, ata bau zabaka lusilu yina, yau vandaka tendudila bau ve mbotembote kilumbu kibeni ya Yehowa zolaka kukatula bau na kimpika. Nzambi mpamba muntu vandaka zaba yau, bana ya Izraele ve. Biblia ketuba mutindu yai: “Bamvula mingi lutaka, mfumu ya nsi ya Ezipte kufwaka. Bantu ya Israele monaka mpasi mingi sambu na kimpika, bo vandaka kusosa muntu ya kusadisa bo. Bo vandaka kudila; kudila na bo kumaka tii na Nzambi. Yandi waka kudila na bo, ebuna yandi yindulaka kuwakana ya yandi wakanaka na Abrahami, Izaki ti Yakobi. Yandi monaka bampasi ya kimpika na bo, yandi wilaka bo mawa.”​—⁠Kubasika 2:​23-25.

12. Inki mutindu Etiene kemonisa nde Moize zolaka kugulusa bana Izraele na ntwala ya ntangu ya Yehowa?

¹² Na kuzaba dyaka pwelele nde bana Izraele zabaka ve kilumbu ya bau zolaka kuguluka, beto vutukila disolo ya Etiene. Yandi tubaka nde: “Ntangu Moize lung[is]aka bamvula makumi iya, mabanza kwisilaka yandi na kwenda kutala bampangi na yandi bantu ya Israele. Yandi monaka muntu ya Ezipte ke monisa muntu ya Israele mpasi. Yandi kwendaka kusadisa yandi, ebuna yandi fwaka muntu ya Ezipte sambu na kuvutula yandi mbi. Moize banzaka nde bampangi na yandi bantu ya Israele ta bakisa nde Nzambi tindaka yandi sambu na kukatula bo na mpasi. Kansi bo bakisaka ve.” (Bisalu 7:​23-25; beto bantu metengimisa bisono.) Moize salaka mambu yai na ntwala, ntangu ya Nzambi vandaka melunga ntete ve. Etiene monisaka nde yau lombaka nde Moize kukinga dyaka bamvula 40, na ntwala ‘Nzambi kutinda yandi na kwenda kuvanda ngulusi.’​—⁠Bisalu 7:​30-36.

13. Inki kesonga nde beto mpi kezinga bonso na ntangu yina bana Izraele vandaka kinga luguluku na Ezipte?

¹³ ‘Ntangu vandaka kwisa pene-pene’ sambu ‘Nzambi kulungisa lusilu na yandi.’ Mvula ya yau zolaka kusalama kele Nzambi muntu tulaka yau; kansi yau lombaka nde Moize ti bana yonso ya Izraele kukinga kaka na lukwikilu. Bau vandaka ve na mpila ya kusala ntalu sambu na kusosa kuzaba na ntwala kilumbu yina. Beto mpi kendimaka mbotembote nde kilumbu ya beto taguluka na ngidika ya bima yai ya mbi mefinama. Beto zaba nde beto kezinga na “bilumbu ya nsuka.” (2 Timoteo 3:​1-5) Ebuna, keti yau kelomba ve nde beto monisa lukwikilu mpi beto kinga ntangu kilumbu ya nene ya Yehowa tabwa? (2 Piere 3:​11-13) Na ntangu yina, beto tayimba nkunga ya luguluku, sambu na kukembila Yehowa, mutindu Moize ti bana Izraele yimbaka.​—⁠Kubasika 15:​1-19.

‘Ntangu Kilumbu Nzambi Tulaka Kulungaka’

14, 15. Inki mutindu beto kezaba nde Nzambi tulaka ntangu sambu Mwana na yandi kukwisa bonso Mesia na ntoto, ye inki mambu baprofete ti bawanzio vandaka sosa kuzaba?

¹⁴ Yehowa tulaka kilumbu sambu Mwana na yandi mosi kaka kukwisa bonso Mesia na ntoto. Polo sonikaka nde: “Ntangu kilumbu yina ya Nzambi tulaka yo lungaka, Nzambi tindaka Mwana na yandi, yina butukaka na nkento, yina vandaka na nsi ya luyalu ya Bansiku ya Bayuda.” (Galatia 4:⁠4) Yai vandaka kulungana ya lusilu yina ya Nzambi pesaka nde yandi tatinda Nkuna to Shilo, ‘munkwa kimfumu, yina ta yalaka bantu yonso.’​—⁠Kuyantika 3:15; 49:⁠10.

¹⁵ Baprofete ya Nzambi, nkutu ti bawanzio, vandaka kinga “ntangu” to nsungi ya kukwisa ya Mesia na ntoto sambu yandi gulusa bantu. Piere ketuba nde: “Baprofete vandaka kusosa mpila ya kubakisa kuguluka yina, bo vandaka kutubila bantu nde Nzambi ta kabila beno yo. [Mpeve yina vandaka na bo, vandaka] kuzabisa bo nde: ‘Kristo ta mona ntete mpasi, ebuna na nima, yandi ta baka lukumu.’ Bo vandaka kutula ngolo sambu na kuzaba kana na nki ntangu mambu yina ta bwa, ti kana yo ta bwa nki mutindu. . . . Ata bawanzio mpi ke zola kuzaba nsangu yina.”​—⁠1 Piere 1:​1-5, 10-12.

16, 17. (a) Inki mbikudulu Yehowa pesaka sambu na kusadisa Bayuda ya mvu-nkama ya ntete na kubanda kukinga Mesia? (b) Inki mutindu mbikudulu ya Daniele nataka Bayuda na kubanda kukinga Mesia?

¹⁶ Yehowa pesaka mbikudulu mosi ya ‘bamposo 70’ na nzila ya profete na yandi Daniele, yina vandaka na lukwikilu ya ngolo. Yau vandaka sambu na kusadisa Bayuda ya mvu-nkama ya ntete na kuzaba nde kukwisa ya Mesia mefinama. Kitini mosi ya mbikudulu yango ketuba nde: “Banda ntangu ya ndinga tabasika nde bo vutula mpi bo tunga dyaka Yeruzalemi, tii na Mesia Ntwadisi, bamposo tavanda nsambwadi, yika mpi bamposo makumi sambanu na zole.” (Daniele 9:​24, 25, NW) Bayuda, Bakatolika, ti Bamisioni yonso ya kelongukaka Biblia kendimaka mpi nde “bamposo” ya bo ketubilaka awa, bilumbu na yau kele bamvula. Disongidila, “bamposo” 69 ya Daniele 9:25 kele bamvula 483. Yau yantikaka na mvu 455 N.T.B., ntangu Ntotila ya Persia Artazersesi pesaka nswa na Nehemia “nde bo vutula mpi bo tunga dyaka Yeruzalemi.” (Nehemia 2:​1-8) Yau sukaka na mvu 29 T.B., mvu ya Yezu kumaka Mesia to Kristo, sambu na nima ya mbotika, Nzambi pakulaka yandi mpeve santu.​—⁠Matayo 3:​13-17.

¹⁷ Keti Bayuda ya mvu-nkama ya ntete zabaka nde bamvula yai 483 bandaka na 455 N.T.B.? Beto kezaba ve. Kansi, ntangu Yoane Mbotiki yantikaka kisalu na yandi, Biblia ketuba nde: “Bantu vandaka kutula ntima [to, bau “vandaka kukinga,” NW] nde mambu ya nene ke kwisa; bo yonso vandaka kuyindula nde: ‘Ziku Yoane kele Mesia.’ ” (Luka 3:15) Bantendudi yankaka ya Biblia ketubaka nde kima ya kupusaka bantu na kukinga Mesia na bilumbu yina, kele mbikudulu ya Daniele. Matthew Henry sonikaka nde, na Luka 3:​15, Biblia “kesonga beto . . . nde ntangu bantu kumonaka kisalu ti mbotika ya Yoane vandaka pesa, bau bandaka kuyindula nde kukwisa ya Mesia mefinama. . . . Bamposo makumi nsambwadi ya Daniele vandaka na nsuka na yau.” Na Manuel Biblique, Vigouroux, Bacuez, ti Brassac sonikaka nde: “Bantu vandaka zaba nde bamposo ya bamvula makumi nsambwadi, yina Daniele tubilaka, vandaka mekuma na nsuka; ata muntu mosi ve kuyitukaka na kuwa Yoane Mbotiki ketuba nde kimfumu ya Nzambi mekuma penepene.” Ntendudi yankaka ya Muyuda, Abba Hillel Silver, sonikaka nde “bantu yonso vandaka kukinga” na kumona “Mesia, na nsungi ya kubandaka na mvu 25 tii kuna mvu 50 ya T.B.”

Mambu ya Kesalamaka, Kansi Dati Ve

18. Ata mbikudulu ya Daniele sadisaka Bayuda na kuzaba nsungi ya bau lendaka kumona Mesia, inki mambu vandaka kitemwe ya ngolo ya Kimesia ya Yezu?

¹⁸ Ata kulanda kutanga bamvula sadisaka Bayuda na kuzaba nsungi ya bau tamona Mesia, yau sadisaka ve bamingi na kundima nde Mesia yango vandaka Yezu. Mwa bangonda na ntwala Yezu kufwa, yandi yulaka balongoki na yandi nde: “Bantu ke tubaka nki sambu na mono?” Bau vutulaka nde: “Bantu ya nkaka ke tubaka nde nge kele Yoane-Batiste; bankaka nde Elia; bankaka nde profete mosi na kati ya baprofete ya nkaka ya ntama me telamaka na lufwa.” (Luka 9:​18, 19) Kisika mosi ve bo mesonikaka na Biblia nde Yezu tubilaka mbikudulu ya Daniele, ya ketubila bamposo ya kifwani, sambu na kumonisa nde yandi vandaka Mesia. Kansi, tala kima ya yandi tubaka kilumbu mosi: “Mono ke na kitemwe ya mfunu ya kuluta yina ya Yoane tubaka sambu na mono: Bisalu ya mono ke salaka, yina ya Tata me songaka mono na kusala, bisalu yina ke songaka kitemwe ya mbote sambu na mono; yo ke songaka nde Nzambi me tindaka mono.” (Yoane 5:36) Kima ya kusongaka mbote nde Yezu vandaka Mesia ya Nzambi tindaka, ke ntangu ya kukwisa na yandi ve; kansi bisalu ya yandi salaka (kisalu ya kusamuna ti bimpa) ti mambu ya kusalamaka na ntangu ya lufwa na yandi (mpimpa kubwaka, rido ya tempelo kupasukaka, ntoto kunikanaka).​—⁠Matayo 27:​45, 51, 54; Yoane 7:31; Bisalu 2:⁠22.

19. (a) Inki zolaka kusadisa Bakristu na kuzaba nde lufwa ya Yeruzalemi mefinama? (b) Sambu na inki yau lombaka nde Bakristu yina basikaka na Yeruzalemi kulanda kuvanda ti lukwikilu?

¹⁹ Mutindu mosi, na nima ya lufwa ya Yezu, yandi pesaka ve Bakristu mwaye mosi ya kusala ntalu sambu na kuzaba dati ya lufwa ya ngidika ya Bayuda. Beto kezaba nde mbikudulu ya Daniele ya ketubila bamposo, tubilaka mpi lufwa ya ngidika yina. (Daniel 9:26b, 27b) Kansi, yau kemonisa nde lufwa ya ngidika ya Bayuda salamaka na bilumbu ya landaka na nima ya nsuka ya “bamposo makumi nsambwadi” (banda na 455 N.T.B. tii na 36 T.B.). Na kikongo yankaka beto tatuba nde, ntangu ya Daniele kapu 9 kesonga sukaka na 36 T.B., na ntangu Mimpani ya ntete kumaka balandi ya Yezu. Na nima, mpila ya kusala bantalu sambu na kusosa kuzaba dati vandaka dyaka ve. Yau lombaka nde Bakristu kutala mambu ya kesalama, sambu na kuzaba nde kubika fyoti ngidika ya Bayuda kefwa. Yezu songaka bau mambu yango yina tasalama, ye dyambu mosi ya nene salamaka na mvu 66 T.B., ntangu basoda ya Roma zyungaka Yeruzalemi mpi katukaka dyaka. Bakristu ya kwikama mpi ya mayele zwaka ntangu ya ‘kutina na bangumba.’ (Luka 21:​20-22) Pana bo vandaka dyaka ve ti kidimbu mosi ya kuzabila dati; Bakristu zabaka ve kilumbu mpenza ya lufwa ya Yeruzalemi. Sambu na kubikisa banzo, bilanga, ti bisalu ya mbongo na kati ya Yeruzalemi, mpi kutina tii kuna lufwa ya Yeruzalemi kusalama na nima ya bamvula iya (na 70 T.B.), yau lombaka nde Bakristu kuvanda mpenza ti lukwikilu ya ngolo!​—⁠Luka 19:​41-44.

20. (a) Inki mambote beto lenda baka na mbandu ya Noa, Moize, ti Bakristu ya mvu-nkama ya ntete na Yudea? (b) Inki beto tatadila na disolo ya melanda?

²⁰ Bubu yai beto kele bonso Noa, Moize, ti Bakristu ya Yudea na mvu-nkama ya ntete: beto fwete bikisa ntangu ti bansungi na maboko ya Yehowa. Beto kendima ngolo nde beto kezinga na ntangu ya nsuka, mpi nde kilumbu ya beto taguluka mefinama. Beto kendimaka ve sambu beto mezabaka dati yango, kansi sambu beto kemona bambikudulu ya Biblia kelungana na meso na beto. Dyaka, ata Kristu kele dezia awa ti beto, beto fwete tula kaka lukwikilu ye beto fwete keba ntangu yonso. Beto fwete vanda ti nzala mingi ya kumona mambu ya kyese ya Masonuku meyitaka kutuba. Dyambu yai beto tatadila yau na disolo ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Beto Vutukila

◻ Na yina metala ntangu ti bansungi ya Yehowa, inki Yezu songaka bantumwa na yandi?

◻ Bilumbu vandaka mebikala ikwa ntangu Noa zabaka kilumbu ya luyantiku ya Mvula ya Ngolo?

◻ Inki kemonisa nde Moize ti bana Izraele zabaka ve kilumbu kibeni ya luguluku na bau na Ezipte?

◻ Inki mambote beto lenda baka na kulanda mbandu ya Biblia ya bantu yina bikisaka ntangu ti bansungi na maboko ya Yehowa?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 9]

Lukwikilu ya Noa sadisaka yandi na kubika dikambu ya ntangu na maboko ya Yehowa