NGIUFULA 4

Keti Bima Yonso ya Ke Zingaka Me Katukaka na Nkaka Mosi?

Nti ya luzingu ya Charles Darwin. Yo ke monisa nde bima ya ke zingaka ya mutindu na mutindu me katukaka na nkaka mosi

Darwin vandaka kuyindula nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi. Yandi vandaka kutuba nde na luyantiku luzingu vandaka bonso nti mosi ya nene. Na nima, bantu ya nkaka kumaka kundima nde kitini ya kati-kati (tronc) ya “nti ya luzingu” yango swaswanaka ti ya banti yonso ya nkaka mpi nde baselile ya ntete (cellules simples) butukaka pana. Yandi tubaka nde nti yina vandaka kubasisa batangu ya mpa mpi nde batangu yango landaka kubasisa batangu ya nkaka: Yo kumaka matiti mpi banti (famille végétale) mpi bambisi (famille animale). Na nima, yo kumaka mandala mpi bima yonso ya ke zingaka bubu yai me katukaka na ba famille yai yonso. Keti yai mambu ya salamaka mpenza?

Mambu yina bantu mingi ya siansi ke tubaka. Bantu mingi ke tubaka nde mikwa ya ntama (fossiles) yina bo me zwaka ke monisaka nde dilongi ya ke tubaka nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi kele ya kieleka. Bo ke tubaka nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi sambu yo yonso ke sadilaka “programe” to ADN ya mutindu mosi.

Mambu yina Biblia ke tubaka. Disolo ya kele na mukanda ya Kuyantika ke tuba nde Ngangi mosi muntu salaka banti, bigangwa ya nzadi-mungwa, bambisi ya ke zingaka na ntoto mpi bandeke “na kutadila mitindu na yo.” (Kuyantika 1:12, 20-25) Mambu yai ke monisa nde Ngangi bikaka nde bima ya “mutindu” mosi kusoba mwa fioti kansi yo ke tendula ve nde yo lenda kuma bima ya “mutindu” ya nkaka. Kana beto tula dikebi na disolo ya Biblia ya ke tubilaka lugangu, beto ta bakisa nde na kati ya mikwa ya ntama (fossiles) yina bo me zwaka, bima ya ke zingaka salamaka na mbala mosi ya mvimba.

Bansosa ke monisa nki? Bansosa ke monisa nde nki kele kieleka: Mambu yina Biblia ke tubaka to yina Darwin tubaka? Bansosa yina bo salaka bamvula 150 me luta ke monisa nki?

KIFU NA ISTWARE YA NTI YA LUZINGU YINA DARWIN TUBILAKA

Na bamvula ya me katuka kuluta, bantu ya siansi fwanisaka programe to bansangu ya kele na ba gène ya bima mingi yina ke vandaka ti selile mosi (organismes unicellulaires). Bo fwanisaka mpi bansangu ya kele na ba gène ya banti mpi ya bambisi. Bo vandaka kuyindula nde mambu yina bo ke sala, ta monisa nde bima yonso ya ke zingaka katukaka na batangu ya “nti ya luzingu” yina Darwin tubilaka. Kansi yo vandaka ve mutindu yina.

Ebuna bansosa ya bo salaka monisaka nki? Na 1999 Malcolm Gordon, muntu mosi ya mayele (biologiste évolutionniste), sonikaka mambu yai: “Yo ke monana nde luzingu kele ve ti kisina mosi. Kana beto tala kitini ya kati-kati (tronc) ya nti ya luzingu, yo ke monana nde bima yonso ya ke zingaka lendaka ve kuvanda ti kisina mosi to kukatuka na nkaka mosi.” Keti bansosa ya bo me salaka ke monisa nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na kitini ya kati-kati (tronc) ya nti mosi mutindu Darwin vandaka kuyindula? Gordon ke yika nde: “Yo ke monana nde dilongi yai ya ntama ya ke tubaka nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi kele ve ata ti kuwakana mosi ti bandonga (règnes) yina bantu ya siansi ke sadilaka bubu yai sambu na kukabula bima ya ke zingaka na kutadila mitindu na yo. Yo ke monana mpi nde kuwakana kele fioti kaka to mpi ve ti phylums to mpi mbala ya nkaka kuwakana kele fioti kibeni ti bimvuka (classes) ya kele na kati ya phylums.”²⁹ a

Bansosa ya bo me katuka kusala ke monisa mpi kifu na dilongi ya Darwin yina ke tubaka nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi. Mu mbandu na 2009 zulunalu mosi (New Scientist) tubilaka mambu yai ya Éric Bapteste, muntu mosi ya mayele (biologiste évolutionniste), tubaka: “Beto kele ve ata ti kima mosi ya ke monisa nde nti yina ya luzingu kele ya kieleka.³⁰” Zulunalu yango tubilaka mpi mambu yai ya Michael Rose, muntu mosi ya mayele (biologiste évolutionniste), tubaka: “Beto yonso ke zaba nde istware ya nti ya luzingu kele na kuvila malembe-malembe. Bantu mingi ke ndima ve nde yo kele mfunu nde beto soba mutindu na beto ya kutadila siansi ya biologie.”³¹ b

MIKWA YA NTAMA YINA BO ME ZWAKA KE MONISAKA NKI?

Bantu mingi ya siansi ke sadilaka mikwa ya ntama yina bo me zwaka sambu na kumonisa nde bima yonso ya ke zingaka katukaka na nkaka mosi. Mu mbandu, bo ke tubaka nde mikwa ya ntama yina bo me zwaka ke monisaka nde bambisi ya masa ya kele ti mikwa (poissons osseux) kumaka bambisi ya kele ndonga mosi ti makototo (amphibiens) mpi nde bambisi ya ke tambulaka divumu na ntoto (reptiles) kumaka bambisi ya ke nwisaka bana na yo mabele (mammifères). Ebuna mikwa ya ntama yo mosi yina bo me zwaka ke monisaka mpenza nki?

David Raup, muntu mosi ya mayele ya ke longukaka bima yina zingaka ntama mpenza (paléontologue évolutionniste), ke tuba nde: “Na kisika ya kumonisa mpila bima ya ke zingaka ya mutindu mosi buna vandaka kusoba malembe-malembe sambu na kukuma bima ya ke zingaka ya mutindu ya nkaka, bantu ya mayele yina ke longukaka mutindu ntoto me salamaka mpi kisina na yo (géologues), ya bilumbu ya Darwin mpi ya bilumbu na beto me monaka mambu yina me swaswana kibeni mpi yina ke soba-sobaka nswalu na mbala mosi. Yo ke tendula kaka nde bima ya ke zingaka yina kele na chaîne ya evolisio, ke sobaka kaka fioti to mpi nkutu yo ke sobaka ve ntangu yonso yina yo kele na chaîne yango mpi na nima yo ke walukaka na mbala mosi.”³²

Ya kieleka, mikwa ya ntama mingi kibeni yina bo me zwaka ke monisaka ve nde bansoba ya nene salamaka na kati ya bima ya ke zingaka ya mutindu na mutindu na nsungi ya bamvula mingi. Bansosa ke monisaka mpi ve nde bima ya ke zingaka ya mutindu mosi buna sobaka mpi nde yo kumaka bima ya ke zingaka ya mutindu ya nkaka. Bimvuka ya bima ya ke zingaka ya mutindu mosi buna ke kwisaka na luzingu mpi na mbala mosi yo ke kumaka kusala mambu na mutindu na yo. Mu mbandu, kapakala-ngonzu ke sadilaka makelele mosi (sonar et système d’écholocation) yina ke sadisaka yo na kuzaba kisika yo ke kwenda mpi bisika yina bima yo fwete dia kele. Kapakala-ngonzu mpi mambu yonso yina yo ke salaka kele ve ata fioti ti kuwakana ti nkaka mosi yina bantu ya evolisio ke tubilaka.

Na kutuba ya masonga, yo ke monana nde bandonga mingi (kuluta kati-kati) ya nene ya bambisi me kwisaka na luzingu na nsungi mosi ya nkufi. Mikwa ya ntama yina bo me zwaka ke monisaka pwelele nde bima ya ke zingaka ya mutindu na mutindu kwisaka na luzingu na mbala mosi mpenza. Yo yina bantu ya mayele (paléontologue), ke bingaka nsungi yango nde “explosion cambrienne,” disongidila nsungi yina ntoto mpi bima ya ke zingaka basikaka na mbala mosi. Banda na nki ntangu nsungi yai yantikaka?

Sesepi beto sala bonso nde mambu yina bantu ya mayele ke yindula salamaka mpenza mutindu yina. Beto meka kusadila tablo mosi ya nda ya terrain ya balo sambu na kutubila istware ya ntoto (1). Yo ta lomba nde nge tambula kitini ya nda (sept huitième) ya terrain sambu na kukuma na nsungi yai ya bantu ya mayele ke bingaka nde explosion cambrienne (2). Mikwa ya ntama ya bo me zwaka ke monisa nde bandonga ya nene ya bambisi kwisaka na luzingu na mbala mosi na nsungi mosi ya nkufi ya nsungi yai. Yo salamaka na vitesi ya nki mutindu? Kaka ntangu nge ke zola kulosa dikulu mosi to pas mosi na terrain ya balo, bambisi yai yonso me basika na tablo!

Tablo ya nda ya terrain ya balo. Yo ke monisa luyantiku ya istware ya ntoto yina bo ke bingaka explosion cambrienne

Mutindu bima ya ke zingaka kwisaka na luzingu na mbala mosi mutindu yai, yo me pusaka bantu ya nkaka ya evolisio na kukuma ti badute sambu na dilongi ya Darwin. Mu mbandu na 2008, ntangu bo lombaka Stuart Newman, muntu mosi ya mayele (biologiste évolisioniste), na kutubila mfunu ya kusadila dilongi ya mpa ya evolisio yina ke tubilaka mutindu bima ya ke zingaka kwisaka na luzingu na mbala mosi, yandi tubaka nde: “Mono ke ndima nde bonso malongi mingi ya nkaka, bo ta tula dilongi ya evolisio ya Darwin na lweka, disongidila dilongi yina yandi sadilaka sambu na kumonisa nde bima ya ke zingaka ya mutindu mosi buna vandaka kusoba sambu na kukuma bima ya ke zingaka ya mutindu ya nkaka. Nkutu dilongi na yandi kele ve dilongi ya kuluta mfunu sambu na kubakisa macroévolution, disongidila bansoba ya nene yina salamaka na kati ya bima ya ke zingaka ya mutindu na mutindu.”³³

INKI KE KWENDILA VE NA “BANZIKISA” YAI?

Mutindu mikanda yina bo ke longilaka na banzo-nkanda ke monisaka mikwa ya ntama yina bo me zwaka — Sambu na nki mikanda ya nkaka ya bo ke longilaka na banzo-nkanda ke sobaka nene mpi ndonga ya mikwa ya ntama ya bo me zwaka?

Na zulu na diboko ya kimama: Mpila yo kele na mikanda ya banzo-nkanda

Na zulu na diboko ya kitata: Ndonga mpi nene ya yo lombaka kuvanda

Ebuna nki beto lenda tuba sambu na mikwa ya ntama yina bantu ke sadilaka sambu na kumonisa nde bambisi ya masa sobaka mpi kumaka bambisi ya kele ndonga mosi ti makototo (amphibiens) mpi nde bambisi ya ke tambulaka divumu na ntoto sobaka mpi kumaka bambisi ya ke nwisaka bana na yo mabele? Keti banzikisa yai ya bo ke pesaka ke monisa mpenza nde bima ya ke zingaka vandaka kusoba mutindu yai? Kana beto tadila yo mbote-mbote, beto ta bakisa kukonda mpasi nde mambu mingi ke kwendila ve na banzikisa yango.

Ntete na mikanda yina bo ke longilaka na banzo-nkanda, bo ke tulaka ve ntangu yonso na ndonga ya kiteso mosi bambisi yina kele na chaîne ya evolisio, disongidila banda na ndonga ya bambisi ya ke tambulaka divumu na ntoto tii na bambisi ya ke nwisaka bana na yo mabele. Yo yonso ke vandaka ve nene kiteso mosi. Ya nkaka ke vandaka nene kansi ya nkaka ke vandaka fioti.

Kima ya nkaka ya ke kwendila kibeni ve kele nde banzikisa me konda sambu na kumonisa kuwakana ya kele na kati ya bambisi yai. Bantu ya mayele (chercheurs) ke tuba nde mbala mingi bamilio ya bamvula ke kabulaka bambisi yina bo me tula na chaîne ya evolisio. Henry Gee, muntu mosi ya mayele (zoologiste), ke tuba mambu yai sambu na mingi ya bamvula yango: “Bamvula ya ke kabula ba fossile ya bima ya ke zingaka kele mingi kibeni yo yina beto lenda tubila mpenza ve mbote-mbote kuwakana na kati na yo mpi kisina na yo.”³⁴ c

Malcolm Gordon bakisaka nde mikwa ya ntama ya bambisi ya masa mpi ya bambisi yina kele ndonga mosi ti makototo (amphibiens) kele kaka “mbandu (échantillon) mosi ya fioti ya ke monisa mpenza nde na kati ya bimvuka ya bambisi yai, bima ya ke zingaka vandaka ya mutindu na mutindu na ntangu yina.” Yandi ke tuba diaka nde: “Beto kele ve ata ti kima mosi yina ke sadisa beto na kuzaba mutindu bima yai ya ke zingaka vandaka kusoba, beto ke zaba mpi ve kana yo vandaka kusoba mpenza to mpi kuwakana yina vandaka na kati na yo yonso.”³⁵ d

Tablo yina bantu me salaka sambu na kusosa kumonisa kuwakana na kati ya bambisi ya mutindu na mutindu

“FILME” YINA KE ZOLA KUMONISA MPENZA NKI?

Na 2004, disolo mosi (National Geographic) yina bo basisaka, fwanisaka mikwa ya ntama yina bo zwaka ti “filme ya evolisio yina bafoto na yo 999 na kati ya bafoto 1 000 zenganaka ntangu bo vandaka kusala montage na yo.”³⁶ Beto tala kana mambu yai ke zola kumonisa mpenza nki.

Filme mosi mpi mwa bafoto ya filme yango — Kana “bafoto 95” ya mikwa ya ntama ya bo me zwaka ke monisaka nde bambisi ya mutindu mosi buna vandaka ve kusoba sambu na kukuma bambisi ya mutindu ya nkaka, ebuna sambu na nki bantu ya mayele (*paléontologues*) ke sadilaka “bafoto 5” ya me bikalaka sambu na kumonisa nde yo salamaka buna?

Yindula nde nge me mona bafoto 100 yina nda na yo kele bametre mingi. Na luyantiku bafoto yai vandaka 100 000. Inki mutindu nge lenda vanda ti ngindu ya mambu yina salamaka na filme yango? Yindula nde nge me zaba yo mwa fioti kansi nge kele kaka ti bafoto 5 ya ke ndimisa ngindu na nge mpi bafoto 95 yina ya nkaka ke tubila istware ya mambu ya me swaswana kibeni. Keti yo ta vanda mbote na kutuba nde mambu salamaka mpenza mutindu nge ke yindula kaka sambu na bafoto yina 5 ya nge kele na yo? To keti yo lenda vanda kaka nde nge me yidika yo na ndonga mosi buna sambu na kundimisa ngindu na nge? Keti yo ta vanda ve mbote mingi na kubika nde bafoto 95 yina ya nkaka kusadisa nge na kusoba mutindu na nge ya kutadila mambu?

Na nki mutindu mbandu yai ke wakana ti mutindu bantu ya evolisio ke tadilaka mikwa ya ntama ya bo me zwaka? Banda bamvula mingi, bantu ya mayele ke ndimaka ve nde ba fossile mingi, yina bo me fwanisa ti bafoto 95 ya filme, ke monisaka nde bima ya ke zingaka me sobaka kaka fioti mpenza na nima ya bantangu. Ebuna sambu na nki bo me bumbaka bansangu yai ya mfunu? Richard Morris, muntu mosi ya mayele (écrivain), ke tuba nde: “Yo ke monana nde bantu ya mayele (paléontologues) me kumaka kulanda ngindu ya dibundu ya orthodoxe ya ke monisaka nde bima ya ke zingaka ya mutindu mosi buna vandaka kusoba malembe-malembe sambu na kukuma bima ya ke zingaka ya mutindu ya nkaka mpi bo me kangamaka kaka na ngindu yango ata ntangu bo me bakisaka nde banzikisa ya kieleka ke ndimisaka ve bangindu na bo. Bo me sosaka nkutu kutendula na mpila na bo mosi mikwa ya ntama yina bo me zwaka sambu na kusosa kuwakanisa yo ti bangindu ya evolisio yina me panzanaka mingi.”³⁷

Kuyidika na ndonga mosi buna mikwa ya ntama ya bo me zwaka ya bima ya ke zingaka mpi kusosa kutuba nde yo yonso me katukaka na nkaka mosi kele ve ya kieleka mpi ata nsosa mosi ve ya siansi ke ndimisaka yo. Kansi yo kele kaka ngindu mosi ya me fwanana ti istware ya bo ke telaka bana-fioti sambu na kupesa bo mpongi, sambu na kusekisa bo to mpi sambu na kulonga bo kansi yo kele ve mambu ya siansi.”—Henry Gee, In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, balutiti 116-117

Ebuna nki beto lenda tuba sambu na bantu ya evolisio bubu yai? Yo lenda vanda mpenza nde bo ke landaka kutula mikwa ya ntama ya bo me zwaka na ndonga mosi buna sambu ndonga yango ke wakanaka ti bangindu ya evolisio yina bantu ke ndimaka bubu yai kansi ve sambu na kumonisa nde bansosa yina bo me salaka na mikwa ya ntama ya bo me zwaka mpi na ba gène ke ndimisaka yo!e

Inki nge ke yindula? Bansosa ke monisa nde nki kele kieleka: Mambu yina Biblia ke tubaka to yina Darwin tubaka? Beto tubila na bunkufi mambu yonso yina beto me longuka:

Luzingu awa na ntoto yantikaka ve na “selile” mosi.
Shanse ya kutuba nde bima ya ke vandaka na selile kudibasikilaka kele kibeni fioti.
ADN, disongidila “programe” to bansangu (code) ya ke twadisaka bisalu ya ke salamaka na kati ya selile, me salamaka kibeni na mutindu mosi ya kuyituka mpi yo ke vandaka ti makuki ya kubumba bansangu mingi kibeni kuluta baapareyi yonso ya ke bumbaka bansangu yina bantu me salaka.
Bansosa yina bo salaka na ba gène (recherche génétique) ke monisa nde bima yonso ya ke zingaka me katukaka ve na nkaka mosi. Diaka mikwa ya ntama ya bo me zwaka ke monisa nde bimvuka ya nene ya bambisi me kwisaka na luzingu na mbala mosi.

Na kutadila mambu yai yonso ya beto me katuka kutubila, nge ke yindula nde yo me fwana na kundima nde bantendula yina Biblia ke pesaka sambu na kutubila luyantiku ya luzingu ke wakana ti bansosa ya kieleka yina bantu ya siansi me salaka? Kansi bantu mingi ke tubaka nde mambu ya siansi ke wakanaka ve ti mambu mingi ya Biblia ya ke tubilaka lugangu. Keti yo kele kieleka? Inki Biblia ke tubaka mpenza?

a Ngogo phylums na biologie ke tendula kimvuka mosi ya nene ya bambisi yina kele na ndonga mosi. Sambu na kukabisa bima yonso ya ke zingaka, bantu ya siansi ke sadilaka bimvuka nsambwadi ya nene. Bo ke bandaka classement yango na bima yonso ya ke zingaka ya ndonga mosi (classement générique) mpi na bima ya ke zingaka mosi-mosi ya ndonga yango (classement spécifique). Bo ke bingaka ndonga ya nene ya kimvuka mosi ya bima ya ke zingaka nde règnes. Bandonga to tu-bandonga yina ke landa bo ke bingaka yo phylum (embranchement), classe, ordre, famille, genre mpi espèce. Mu mbandu, mpunda ke vandaka na ndonga ya nene (règne) ya bambisi, na ndonga (phylum) ya ba cordé, na classe ya bambisi yina ke nwisaka bana na yo mabele (mammifères), na ka-ndonga (ordre) ya ba périssodactyle, na famille ya bambisi yina ke vandaka ti diboto mosi (équidés), na genre ya ba Equus mpi na espèce ya ba Caballus.

b Beno simba nde Éric Bapteste, Michael Rose mpi zulunalu yai, ke tuba ve nde dilongi ya evolisio kele ya luvunu. Bo ke zola kaka kutuba nde ata kima mosi ve ke monisa nde nti ya luzingu, dilongi mosi ya mfunu mingi sambu na Darwin, kele ya kieleka. Bantu yai ya siansi ke salaka kaka bansosa sambu na kuzwa bantendula ya nkaka na mambu ya evolisio.

c Henry Gee ke tuba ve nde dilongi ya evolisio kele ya luvunu. Yandi ke zola kaka kumonisa nde mikwa ya ntama ya bo me zwaka ke longa beto kaka mambu fioti mpamba.

d Malcolm Gordon ke ndimaka dilongi ya evolisio.

e Mu mbandu, tala lupangu “Na Wapi Muntu Me Katukaka?”

YINDULA MAMBU YAI

Mambu ya beto me zaba: Bantu ya mayele, yina ke kwikilaka ve na dilongi ya Biblia ya ke tubilaka lugangu, ke buyaka kundima bangindu yai zole ya nene ya dilongi ya evolisio yina ke tubaka nde: Bima yonso ya ke zingaka me katukaka na nkaka mosi mpi nde bansoba ya fioti-fioti yina salamaka malembe-malembe, salaka nde bima yonso ya ke zingaka kusalama na kulanda mitindu na yo.

Ngiufula: Mutindu bantu mingi ya siansi ke ndimaka ve bangindu ya dilongi ya evolisio ya Darwin, keti beto fwete tadila yo mpenza na masonga yonso bonso mambu ya kieleka ya siansi?
Mambu ya beto me zaba: Bima yonso ya ke zingaka ke vandaka ti ADN disongidila “programe” to bansangu (code) na yo mpi programe to code yango ke vandaka ti bupusi ya mingi na forme yina baselile ke bakaka mpi na mambu yina baselile yango ke salaka.

Ngiufula: Keti nge ke mona ve nde kana mambu ke salama mutindu mosi mpidiayi, yo kele kaka sambu Ngangi mosi salaka bima yonso kansi ve nde yo yonso katukaka na nkaka mosi?

Na Wapi Muntu Me Katukaka?

Kana nge tala na mikanda mingi yina bo ke longilaka na banzo-nkanda mpi na mikanda mingi ya nene (encyclopédie) ya ke tubilaka evolisio, ntembe kele ve nde nge ta mona bifwanisu ya kulandana: ntete nge ta mona dikaku mosi ya kufumbama mpi na bifwanisu ya kati-kati, nge ta mona bamakaku ya nkaka yina ba-ntu na yo me yantika kukuma nene mpi yina me yantika kutelama mpi kifwanisu yina ya nsuka kele muntu ya bilumbu na beto ya kutelama mbote. Bo me salaka bifwanisu ya mutindu yai sambu na kusosa kumonisa nde muntu me katukaka na bamakaku. Kansi kima mosi ve ke monisa nde mambu ya mutindu yai salamaka. Keti mambu ya mutindu yai kele mpenza ti banzikisa ya kieleka ya ke ndimisa yo? Beto tala mambu yina bantu ya mayele ya evolisio (chercheurs évolutionnistes) ke tuba.f

MIKWA YA NTAMA YINA BO ME ZWAKA KE MONISAKA KIBENI NKI?

Mambu ya beto me zaba: Na luyantiku ya bamvula 1900 (vingtième siècle), bo tulaka na zulu ya mesa mosi (table de billiard) mikwa ya ntama (fossiles) yonso yina bo sadilaka sambu na kundimisa dilongi ya evolisio yina ke tubaka nde bantu ti bamakaku me katukaka na nkaka mosi. Banda pana, ntalu ya mikwa ya ntama yina bo ke sadilaka sambu na kundimisa dilongi yai me kumaka diaka mingi. Bubu yai bo ke tubaka nde mikwa mpi bima ya nkaka ya ntama yina bo me zwaka lenda fuluka na kontenere (wagon) ya train.³⁸ Kansi mingi na kati ya bima yango kele kaka bitini ya mikwa mpi meno mosi-mosi. Mikwa ya ntu ya mvimba (crânes) mpi mikwa ya nitu ya mvimba (squelettes) ya bima yango ke monanaka kibeni ve.³⁹

Ngiufula: Keti ntalu ya mingi ya mikwa ya ntama yina kele na “ndonga ya bima yina bo ke tubaka nde yo kele ndonga mosi ti bantu (arbre généalogique)” me sadisaka bantu ya evolisio na kuzaba ntangu mpi mutindu bamakaku vandaka kusoba sambu na kukuma bantu?

Mvutu: Ve, ata fioti ve. Na yina me tala mutindu ya kusala classement ya mikwa ya ntama, Robin Derricourt, ya Iniversite ya Nouvelle-Galles du Sud (Australie), sonikaka mambu yai na 2009: “Mbala ya nkaka, kima ya mutindu mosi kaka na bangindu yonso ya bantu ke pesa bubu yai kele nde kuwakana kele ve na kati ya bangindu na bo.”⁴⁰ Na 2007, bantu yina zwaka nti mosi ya bo vandaka kuyindula nde yo vandaka nti ya chaîne ya evolisio ya bantu, tubaka mambu yai na zulunalu mosi ya siansi (Nature): Ntangu mpi mutindu bamakaku vandaka kusoba sambu na kukuma bantu me zabanaka ve.⁴¹ Gyula Gyenis, muntu mosi ya mayele (chercheur à l’unité d’anthropologie biologique) ya Iniversite ya Eötvös Loránd na insi Hongrie, sonikaka mambu yai na 2002: “Bangindu ke vandaka ntangu yonso ya kuswaswana sambu na classement ya bo ke salaka ya mikwa ya ntama ya bima yina ke bo ke tubaka nde yo kele na ndonga ya ba hominidésg mpi sambu na kisika yina mikwa yango me katukaka.” Yandi ke tuba mpi nde mikwa ya ntama yina bo me zwaka lenda sadisa ve bantu na kuzaba mbote-mbote ntangu, kisika mpi mutindu bamakaku vandaka kusoba sambu na kukuma bantu.⁴²

MUTINDU BO KE PESAKA BANSANGU KANA BO ME ZWA BA FOSSILE YA BO KE BINGAKA “CHAÎNONS MANQUANTS”

Mambu ya beto me zaba: Kana bantu ya mayele me tuba nde bo me zwa “mukwa mosi ya ntama to fossile (chaînon manquant),” bazulunalu, batelevizio mpi baradio (médias) ke mwangaka mpenza bansangu yango. Mu mbandu na 2009, zulunalu mosi tubilaka fossile mosi ya bo vandaka kubinga Ida. Zulunalu yango tubaka nde bo salaka bapiblisite mingi kibeni sambu na fossile yai.”⁴³ Piblisite mosi ya bo tulaka na zulunalu mosi (The Guardian) ya Grande-Bretagne vandaka ti titre yai: “Fossile Ida: ‘Fossile (Chaînon Manquant)’ Mosi ya Kuyituka ya Ke Ndimisa Mpenza nde Bantu Me Katukaka na Bamakaku.”⁴⁴ Kansi mwa bilumbu na nima, zulunalu mosi ya siansi (New Scientist) ya Grande-Bretagne tubaka nde: “Ida kele ve ‘fossile (chaînon manquant)’ ya ke ndimisa nde bantu me katukaka na bamakaku.”⁴⁵

Ngiufula: Sambu na nki bazulunalu, batelevizio mpi baradio ke nwaninaka kumwanga bansangu na konso mbala yina bantu ya siansi ke tubaka nde bo me zwa fossile (chaînon manquant) mosi ya mpa kansi sambu na nki bo ke mwangaka bansangu na mpasi kana bo me bakisa nde fossile yango kele ve na “ndonga ya bima yina bo ke tubaka nde yo kele ndonga mosi ti bantu (arbre généalogique)?”

Mvutu: Robin Derricourt, yina beto me katuka kutubila, ke tuba nde: “Bantu ya ke twadisaka bimvuka ya bantu ya ke salaka bansosa lenda yika mungwa ti pidipidi na ‘kima mosi yina bo me zwa’ sambu bainiversite (sources universitaires conventionnelles) kupesa bo mbongo mingi. Bantu ya ke salaka bansosa yai ke bakaka mpenza kikesa ntangu bazulunalu, batelevizio mpi baradio, yina ke sosaka bansangu ya mutindu yai, ke pesaka yo.”⁴⁶

MUTINDU MIKANDA YA BO KE LONGILAKA NA BANZO-NKANDA KE MONISAKA BIFWANISU YA BANTU BONSO BAMAKAKU

Mambu ya beto me zaba: Na mikanda mpi na banzo yina bo ke songaka bima ya ntama mpi ya mfunu (musées), bima yina bo ke tubaka nde yo kele ba-nkaka ya bantu, bo ke salaka bifwanisu na yo mbala mingi ti baluse ya mutindu mosi buna, bakulere ya mpusu ya nitu ya mutindu mosi buna mpi mika ti nsuki ya mutindu mosi buna. Mbala mingi bifwanisu yango ke monisaka “ba-nkaka” yina zingaka ntama kibeni bonso bamakaku kansi bayina me zingaka ntama mingi ve ke vandaka ti baluse, bakulere ya mpusu ya nitu mpi mika ti nsuki ya me fwanana ti ya bantu.

Ngiufula: Keti bantu ya siansi lenda sala mbote-mbote bima yina zingaka na ntangu ya ntama kaka mutindu yo vandaka kana bo me sadila ndambu ya mikwa ya ntama yina bo me zwaka?

Mvutu: Ve. Beto tala mambu yina Carl Stephan, muntu mosi ya mayele (expert en médecine légale à l’unité d’anatomie) ya Iniversite ya Adélaïde na Australie, sonikaka na 2003: “Bantu lenda kuka ve kusala baluse ya ba-nkaka ya ntete ya bantu kaka mutindu yo vandaka to mpi kubakisa mutindu yo vandaka.” Yandi ke tuba nde kumeka kusala yo na kulanda bamakaku ya bubu yai “lenda sala nde kisalu na bo kuvanda kibeni ya luvunu mpi ya kukonda mfunu.” Na bunkufi, yandi ke tuba nde: “Yo ke monana nde konso ‘kifwanisu’ ya luse ya konso kigangwa ya ntama yina bantu ya evolisio ke tubaka nde yo kele na ndonga ya ba hominidés kele ya luvunu.”⁴⁷

KETI NENE YA BUTOMFU LENDA MONISA MAYELE YA KIGANGWA MOSI?

Mambu ya beto me zaba: Bantu ya evolisio ke sadilaka nene ya butomfu ya kigangwa yina bo ke tubaka nde yo kele nkaka ya muntu sambu na kusosa kumonisa nde bantu me katukaka na yo.

Ngiufula: Keti nene ya butomfu ke sadisaka mpenza na kuzaba mayele ya kigangwa mosi?

Mvutu: Ve. Kimvuka mosi ya bantu ya mayele (chercheurs), yina vandaka kusadila nene ya butomfu ya bigangwa yina me vilaka sambu na kusosa kumonisa nde muntu me katukaka na yo, bakisaka na nima nde “mbala mingi bo vandaka ve ata ti kima mosi ya vandaka kundimisa mpenza bangindu na bo.”⁴⁸ Sambu na nki? Beto tadila mambu yai ya basikaka na zulunalu mosi (Scientific American Mind) na 2008: “Bantu ya siansi me kukaka ve kumonisa kuwakana na kati ya nene ya butomfu ti mayele ya bantu mpi ya bambisi ya nkaka. Bantu ya siansi me kukaka mpi ve kumonisa kana nene ya butomfu kele kima ya ke monisaka mayele ya kigangwa mosi to mpi nkutu kana mayele yango ke vandaka na kitini mosi buna ya butomfu katula mbala ya nkaka kitini ya butomfu yina ke sadisaka bantu na kutuba.”⁴⁹

Inki nge ke yindula? Na chaîne ya evolisio yina ke monisaka mutindu “makaku vandaka kusoba sambu na kukuma muntu,” sambu na nki bantu ya siansi ke salaka classement ya mikwa ya ntama yina bo me zwaka na kulanda nene ya butomfu na yo ata bo me zaba mbote nde nene ya butomfu lenda sadisa ve na kuzaba mbote mayele ya kigangwa mosi? Keti mambu yonso ya bo ke sala kele kaka sambu na kuwakanisa yo ti dilongi na bo? Sambu na nki bantu ya mayele ke vandaka mbala na mbala ti bangindu ya kuswaswana na yina me tala mikwa ya ntama yina bo fwete kotisa na “ndonga ya bima yina bo ke tubaka nde yo kele ndonga mosi ti bantu (arbre généalogique)?” Keti yo lenda vanda kaka nde mikwa ya ntama yina bo ke longukaka kele ya bamakaku yina me vilaka?

Ebuna nki beto lenda tuba sambu na mikwa ya ntama ya bigangwa yina bo ke bingaka ba Néandertalien yina bantu ya evolisio ke sadilaka mingi sambu na kusosa kumonisa nde bantu yina vandaka bonso bamakaku zingaka mpenza? Bantu ya mayele me yantikaka kusoba mutindu na bo ya kutadila yo. Na 2009, Milford Wolpoff sonikaka mambu yai na zulunalu mosi ya ke tubila siansi ya ke longukaka luzingu ya bantu (anthropologie): “Yo ke monana nde bigangwa yina bo ke bingaka ba Néandertaliens vandaka mpenza bantu ya masonga.”⁵⁰

Bantu ya masonga ke ndimaka mpenza nde lulendo, mbongo mpi nzala ya kusosa kubenda dikebi ya bazulunalu, batelevizio mpi baradio (médias), ke vandaka ti bupusi ya ngolo na mutindu bantu ke songaka bima yina bo ke tubaka nde yo kele “banzikisa” ya ke monisa nde bantu me katukaka na bamakaku. Keti nge ta zola kutula ntima na mambu ya mutindu yai?

f Noti: Bantu yonso ya mayele ya beto me tubila na lupangu yai ke kwikilaka ve na dilongi ya Biblia ya ke tubilaka lugangu. Bo yonso ke ndimaka dilongi ya evolisio.

g Bantu ya evolisio ke sadilaka ngogo “hominidés” sambu na kusosa kutubila bima ya mutindu na mutindu yina bo ke tubaka nde yo kele ndonga mosi ti bantu mpi bima yina vandaka bonso bantu yina zingaka na ntangu ya ntama kibeni.

INKI KE KWENDILA VE NA KIFWANISU YAI?

Bifwanisu bonso yai, bo ke salaka yo kaka na kulanda bangindu ya bantu ya mayele mpi ya bantu ya ke salaka bifwanisu kansi ve na kulanda mambu ya kieleka.⁵¹
Bifwanisu mingi ya mutindu yai, bo ke salaka yo na kulanda bitini ya mikwa ya ntu mpi meno mosi-mosi. Mikwa ya ntu ya mvimba (crânes) mpi mikwa ya nitu ya mvimba (squelettes) ya bima yango ke monanaka kibeni ve.
Bantu ya mayele yonso ve ke ndimaka mutindu bo me salaka classement ya mikwa ya ntama ya bima ya ke zingaka ya mutindu na mutindu.
Bantu ya ke salaka bifwanisu lenda sala ve mbote-mbote bifwanisu ya bima ya mutindu na mutindu yina zingaka na ntangu ya ntama kaka mutindu yo vandaka ti baluse na yo, bakulere ya bampusu ya nitu na yo mpi mika ti bansuki na yo.
Na kifwanisu yai ya ke monisa mutindu makaku vandaka kusoba sambu na kukuma muntu, bo me tula konso kigangwa na kisika na yo na kulanda nene ya butomfu na yo ata bansosa ya kieleka ke monisa nde nene ya butomfu lenda monisa ve mbote mayele ya kigangwa mosi.