KETI NGE ZABAKA YO?

Inki mutindu basadi-maswa ya ntangu ya ntama vandaka kutunga bamaswa na bo sambu masa kukota ve?

Lionel Casson, muntu ya mayele yina vandaka kulonguka bamaswa ya ntama, ke tendula mambu yina basadi-maswa na ntangu ya Roma vandaka kusala na nima ya kupakula gudro na matobo ya mabaya ya bamaswa na bo. Bantu yina vandaka kusala bamaswa “vandaka kupakula gudro na bisika yina mabaya vandaka kukutana to nkutu bo vandaka kupakula [gudro] yango na maswa ya mvimba na kati mpi na nganda.” Bamvula mingi na ntwala nde bantu ya Roma kusadila gudro, bantu ya Akadi mpi bantu ya Babilone vandaka dezia kusadila yo sambu masa kukota ve na bamaswa na bo.

Masonuku ya Kiebreo ke tubila mpi metode ya kusadila gudro na Kuyantika 6:14. Yo ke pwelele nde ngogo ya Kiebreo ya bo me balula na “gudro” ke tadila gudro yina ke katukaka mbala mosi na petrole.

Gudro ya mbote kele mitindu zole: gudro ya masa-masa mpi ya ngolo. Basadi-maswa na ntangu ya ntama vandaka kusadila gudro ya masa-masa; bo vandaka kupakula yo na bamaswa na bo. Na nima ya kupakula gudro, yo vandaka kuyuma mpi kukangama ngolo sambu masa kukota ve.

Gudro vandaka mingi na bansi yina Biblia ke tubilaka. Muwanda ya Sidimi na Nzadi-Mungwa ya Kufwa “vandaka ya kufuluka ti mabulu ya gudro.”—Kuyantika 14:10, NW.

Nki bametode bantu ya ntangu ya ntama vandaka kusadila sambu na kubumba bambisi ya masa?

Banda ntama, bambisi ke vandaka madia ya mfunu. Na ntwala nde bantumwa ya nkaka kuyantika kutambula ti Yezu, bo vandaka balobi-mbisi na Nzadi-Mungwa ya Galilea. (Matayo 4:18-22) Bo vandaka kuyidika bambisi ya nkaka ya bo vandaka kukanga kuna na kisika yina beto lenda binga izine, yina vandaka pene-pene na bo.

Ntembe kele ve nde tii bubu na bisika ya nkaka, bo ke sadilaka metode ya kubumba bambisi yina bo vandaka kusadila na Galilea ya ntama. Bo vandaka kukatula ntete bima yonso ya kati ya bambisi mpi kuyobisa yo. Mukanda mosi (Studies in Ancient Technology) ke tendula mambu yina bo vandaka kusala na nima: “Bo vandaka kupakula mungwa na malaka, na munoko mpi na bibala na yo. Bo vandaka kutula yo na mbeto yina bo salaka ti mandala mpi kufika yo. Na nima ya kuyambula yo bilumbu 3 to 5 bo vandaka kupindula yo mpi yo vandaka kusala diaka bilumbu 3 to 5. Na bunda ya bilumbu yai, masa vandaka kubasika mpi mungwa vandaka kukota na bambisi. Kana yo me yuma, yo vandaka kukuma ngolo.”

Beto me zaba ve bilumbu ikwa bo vandaka kubumba bambisi mutindu yai. Kansi, mutindu bantu ya Ezipte ya ntama vandaka kutekila bantu ya Siria makayabu ke monisa nde metode yai vandaka mbote.