Mabuku na Maandĩko Marĩa Magwetetwo Thĩinĩ wa Kabuku ka Mũcemanio wa Ũtũũro na Ũtungata
JULAĨ 1-7
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | AKOLOSAI 1-4
“Wĩyaũre Ũmũndũ Ũrĩa wa Tene, na Wĩhumbe Ũmũndũ Mwerũ
Tongoragio Nĩ Roho wa Ngai, No Ti Roho wa Thĩ
12 Hihi ũmũndũ wakwa wonanagia ndĩratongorio nĩ roho ũrĩkũ? (Thoma Akolosai 3:8-10, 13.) Roho wa gũkũ thĩ ũgathagĩrĩria mawĩra ma kĩĩmwĩrĩ. (Gal. 5:19-21) Roho ũrĩa ũtũtongoragia ndũmenyekaga wega hĩndĩ ĩrĩa maũndũ marĩ mahũthũ no nĩ rĩrĩa marĩ maritũ, ta hĩndĩ ĩrĩa mwarĩ kana mũrũ wa Ithe witũ atũrakaria kana atũhĩtĩria. Ningĩ hĩndĩ ĩrĩa tũrĩ oiki mĩciĩ gwitũ, no kũmenyekane wega biũ nĩ roho ũrĩkũ ũtũtongoragia. O mũndũ o mũndũ nĩ ekũbatara gwĩthuthuria. Ta wĩyũrie, ‘Kwa ihinda rĩa mĩeri ĩtandatũ mĩhĩtũku-rĩ, ũmũndũ wakwa nĩ kwagĩra wagĩrĩte makĩria ũgatuĩka ta wa Kristo-ĩ, kana njokereire mĩario na mĩtugo mĩũru?’
13 Roho wa Ngai no ũtũteithie ‘twĩaũre ũmũndũ ũrĩa wa tene ũthũkĩte’ na twĩhumbe ‘ũmũndũ ũrĩa mwerũ.’ Ũndũ ũcio nĩ ũgũtũteithia gũkorũo na wendo makĩria na gũtuĩka atugi. Tũrĩkoragwo na mwerekera wa kuohanĩra, o na rĩrĩa haroneka ta harĩ na gĩtũmi kĩiganu gĩa kũrakara. Rĩrĩa twekwo maũndũ matarĩ ma kĩhooto tũtingĩcooka ‘kũngʼũrĩka, na kũrakara na gũtetania na kũrumana.’ Handũ ha ũguo-rĩ, tũrĩĩrutanagĩria ‘gũtugana na kũiguanĩra tha.’—Ef. 4:31, 32.
Hihi Wee nĩ Ũgarũrũkĩte?
18 Angĩkorũo Kiugo kĩa Ngai nĩ gĩgũtũgarũra, gũgĩthoma gwiki ti kũiganu. Andũ aingĩ nĩ mathomaga Bibilia na nĩ moĩ maũndũ maingĩ marĩa yugaga. No kũhoteke wanacemania na andũ ta acio ũkĩhunjia. Amwe ona nĩ mahotaga kũgweta maũndũ Bibilia yugĩte o na matarĩ nayo. Ĩndĩ maũndũ macio matimateithagia kũgarũrĩra mwĩcirĩrie na mĩthiĩre yao. Nĩ kĩĩ kĩgiragia? Nĩguo Kiugo kĩa Ngai gĩteithie na kĩgarũre mũndũ, no mũhaka areke kĩhutie ngoro yake biũ. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ tũkũbatara kũhũthĩra mahinda gwĩcũrania maũndũ marĩa tũrathoma. Nĩ wega kwĩyũria ũũ: ‘Hihi ũyũ nĩ ũrutani wa ndini tu kana nĩ wa Bibilia? Ndĩ na ma biũ atĩ ũyũ nĩ ũhoro wa ma? Makĩria ma ũguo-rĩ, hihi nĩ kũrĩ ũndũ ingĩhũthĩra kĩrĩa ndĩreruta handũ ha kuona ta arĩ ũhoro wa kũruta andũ angĩ tu? Hihi nĩ njĩtĩkĩtie atĩ ũhoro ũyũ umĩte kũrĩ Jehova, na nĩ ũndũ ũcio nĩ ta arĩ we ũranjarĩria?’ Gwĩcũrania ciũria ta icio no gũtũteithie gũkuhĩrĩria Jehova. Wendo witũ harĩ we nĩ ũkuongerereka. Ngoro itũ yahutio nĩ ũhoro ũcio nĩ tũrĩhotaga gwĩka ũgarũrũku ũrĩa wagĩrĩire.—Thim. 4:23; Luk. 6:45.
19 Gũthoma Kiugo kĩa Ngai na gwĩcũrania ũhoro wakĩo tũtegũtĩĩrĩria nĩ kũrĩtũteithagia gũthiĩ na mbere ‘kwĩyaũra mũndũ ũrĩa wa tene, o na ciĩko ciake, na tũkehumba mũndũ ũngĩ mwerũ, ũrĩa werũhagio o nginya agĩe na ũmenyo.’ (Kol. 3:9, 10) Ma nĩ atĩ, tũrĩthiaga na mbere kũgaacĩra o ũrĩa tũrataũkĩrũo na tũkahutio nĩ hinya wa Kiugo kĩa Ngai. Moimĩrĩro nĩ ũmũndũ mwerũ ũrĩa ũrĩtũgitagĩra kuumana na mĩtego ya wara ya Shaitani.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-2 169 kĩb. 3-5
Ũthamaki wa Ngai
‘Ũthamaki wa Mũrũwe Ũrĩa Endete.’ Hĩndĩ ya Pentekoste ya mwaka wa 33 M.M., thikũ ikũmi thutha wa Jesu kwambata igũrũ, arutwo nĩ maagĩire na ũira wa atĩ Jesu “nĩ aatũũgĩririo guoko-inĩ kwa ũrĩo kwa Ngai,” rĩrĩa aamaitĩrĩirie roho mũtheru. (Atũ 1:8, 9; 2:1-4, 29-33) Nĩ ũndũ ũcio ‘kĩrĩkanĩro kĩrĩa kĩerũ’ nĩ kĩambĩrĩirie kũruta wĩra igũrũ rĩao na magĩkorũo marĩ a mbere gũthondeka “rũrĩrĩ rwamũre” rwa Aisiraeli a kĩĩroho.—Ahi 12:22-24; 1Pe 2:9, 10; Ga 6:16.
Kristo aaikarĩte guoko-inĩ kwa ũrĩo kwa Ithe arĩ we Mũtwe wa kĩũngano kĩu. (Ef 5:23; Ahi 1:3; Afi 2:9-11) Maandĩko monanagia atĩ kuuma Pentekoste ya mwaka wa 33 M.M. na gũthiĩ na mbere, ũthamaki wa kĩĩroho nĩ wambĩrĩirie gwathana igũrũ rĩa arutwo. Mũtũmwo Paulo akĩandĩkĩra Akristiano a karine ya mbere arĩa maarĩ itũũra-inĩ rĩa Kolosai, aaririe ũhoro wĩgiĩ Jesu Kristo ta aarĩkĩtie kwĩgwatĩra ũthamaki, akiuga ũũ: “[Ngai] aatũhonokirie kuuma wathani-inĩ wa nduma na agĩtũingĩria ũthamaki-inĩ wa Mũrũwe ũrĩa endete.”—Kol 1:13; ringithania na Atũ 17:6, 7.
Kuuma Pentekoste ya mwaka wa 33 M.M. na gũthiĩ na mbere, ũthamaki wa Kristo ũkoretwo ũrĩ ũthamaki wa kĩĩroho ũgĩathana igũrũ rĩa Aisiraeli a kĩĩroho, nĩo Akristiano arĩa mamũrĩtwo kũgerera roho wa Ngai nĩguo matuĩke ciana cia Ngai cia kĩĩroho. (Joh 3:3, 5, 6) Hĩndĩ ĩrĩa Akristiano acio aitĩrĩrie maguta makaamũkĩra ngerenwa yao kũrĩa igũrũ, magaatiga gũtuĩka raiya a gũkũ thĩ a ũthamaki wa kĩĩroho wa Kristo, na matuĩke athamaki hamwe na Kristo kũrĩa igũrũ.—Kũg 5:9, 10.
w08 8/15 28 kĩb. 9
Matemo Kuuma Ibuku rĩa Agalatia, Aefeso, Afilipi, na Akolosai
2:8—“Maũndũ ma mũthingi ma thĩ ĩno” marĩa Paulo aaheanire mũkaana igũrũ rĩamo nĩ marĩkũ? Nĩ maũndũ ma thĩ ĩno ya Shaitani—maũndũ ma mũthingi marĩa mamĩthondekete, mamĩtongoragia, kana mamĩtindĩkaga gwĩka maũndũ. (1 Joh. 2:16) Nĩ hamwe na morutani ma thĩ ĩno, kwenda indo cia kĩĩmwĩrĩ, na ndini cia maheeni.
w04 5/1 19-20 kĩb. 3-7
Ĩkĩranagai Hinya Mũndũ na Ũrĩa Ũngĩ
3 Reke tũcoke thutha mwaka-inĩ wa 60 M.M. Mũtũmwo Paulo aarĩ njera itũũra-inĩ rĩa Roma tondũ nĩ aaigĩrĩirũo atĩ nĩ aacogagĩra andũ maregane na thirikari. (Atũmwo 24:5; 25:11, 12) Paulo nĩ aagwetire na marĩĩtwa Akristiano atano arĩa maamũũmagĩrĩria: Tikiko kuuma gĩcigo-inĩ kĩa Asia, ũrĩa wamũteithagia gũtwara ndũmĩrĩri na ‘maatungataga nake thĩinĩ wa Mwathani’; Onesimo kuuma Kolosai, ũrĩa warĩ ‘mũrũ wa Ithe witũ mwĩhokeku eendete’; Aristariko, Mũmakedonia kuuma Thesalonike ũrĩa hĩndĩ ĩmwe ‘oohetwo hamwe nake’; Mariko, mũihwa wa Baranaba ũrĩa maathiaga na Paulo wĩra-inĩ wa ũmishonarĩ na nowe mwandĩki wa ibuku rĩa injiri rĩrĩa rĩĩtanĩtio nake; na Jusito mũrutithania wĩra hamwe na mũtũmwo ũcio “nĩ ũndũ wa Ũthamaki wa Ngai.” Paulo ooigire atĩ acio atano ‘maarĩ ũteithio wa kũmwĩkĩra hinya.’—Akolosai 4:7-11, kohoro ka magũrũ-inĩ.
4 Paulo aahũthĩrire ciugo njega mũno akĩaria ũhoro wa ũteithio ũrĩa arata acio ake ehokeku maamũheire. Aahũthĩrire kiugo gĩa Kĩngiriki (pa·re·go·riʹa) kĩrĩa gĩtaũrĩtwo ‘ũteithio wa gwĩkĩra hinya,’ na kĩonekaga tu mũhari-inĩ ũyũ thĩinĩ wa Bibilia. Kiugo gĩkĩ nĩ kĩhũthagĩrũo na njĩra itiganĩte no makĩria kĩahũthagĩrũo ũhoro-inĩ wĩgiĩ ũrigitani. No gĩtaũrũo ‘kũhooreria, kũhũthahũthia, kũũmĩrĩria, kana gũteithia.’ Paulo nĩ aabataraga gwĩkĩrũo hinya na njĩra ta ĩyo, na arũme acio atano nĩguo meekire.
Kĩrĩa Gĩatũmaga Paulo Abatare ‘Ũteithio wa Kũmwĩkĩra Hinya’
5 Andũ amwe no mamake maigua atĩ mũtũmwo Paulo nĩ aabataraga gwĩkĩrũo hinya. No ũũma nĩ atĩ nĩ aabataraga. Nĩ ma Paulo aarĩ na wĩtĩkio warĩ na hinya na nĩ eetirĩtie mĩnyamaro mĩingĩ ta, ‘kũhũũrũo maita maingĩ,’ ‘gũkuhĩrĩria gũkua maita maingĩ,’ na maũndũ mangĩ maarĩ na ruo. (2 Akorintho 11:23-27) O na kũrĩ ũguo, aarĩ mũndũ, na rĩmwe na rĩmwe andũ othe nĩ mabataraga kũũmĩrĩrio na gwĩkĩrũo hinya nĩ andũ angĩ nĩgetha makorũo na wĩtĩkio mũrũmu. Ũguo noguo kwarĩ harĩ Jesu. Ũtukũ wake wa mũico, nĩ ooimĩrĩirũo nĩ mũraika mũgũnda-inĩ wa Gethisemane na “akĩmwĩkĩra hinya.”—Luka 22:43.
6 Paulo o nake nĩ aabataraga gwĩkĩrũo hinya. Rĩrĩa aakinyire Roma arĩ muohwo, ndaanyitirũo ũgeni na njĩra njega nĩ andũ a rũrĩrĩ rwake. Ayahudi acio marĩ rũrĩrĩ nĩ maaregire ndũmĩrĩri ya Ũthamaki. Thutha wa anene a Ayahudi gũceerera Paulo kũrĩa oohetwo, Bibilia yugĩte ũũ thĩinĩ wa ibuku rĩa Atũmwo: “Amwe ao makĩambĩrĩria gwĩtĩkia maũndũ macio aameeraga; nao angĩ matietĩkirie. Na tondũ nĩ maagire kũiguana o ene, makĩambĩrĩria gũthiĩ.” (Atũmwo 28:17, 24, 25) No nginya Paulo akorũo nĩ aaiguire ũũru mũno nĩ ũndũ wao kwaga kuonania ngatho harĩ ũtugi mũnene wa Jehova. Ũrĩa aaiguire igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũcio nĩ wonekire wega marũa-inĩ marĩa aandĩkĩire kĩũngano kĩrĩa kĩarĩ Roma mĩaka mĩnini mbere ĩyo rĩrĩa ooigire ũũ: “Ndĩ na kĩeha kĩingĩ na ruo rũtarathira ngoro-inĩ yakwa. Nĩ gũkorũo ingĩendire niĩ mwene ndigithũkanio na Kristo ndĩ mũrume ithenya rĩa ariũ a baba [Ayahudi], andũ a rũrĩrĩ rwitũ kũringana na mwĩrĩ.” (Aroma 9:2, 3) No o na arĩ o kũu Roma nĩ aagĩire na arata ehokeku na a ma arĩa ũmĩrĩru na wendo wao wahooreririe ngoro yake. Maarĩ ariũ a Ithe wao a ma a kĩĩroho.
7 Nĩ na njĩra ĩrĩkũ ariũ acio a Ithe witũ atano moonanirie atĩ maarĩ ũteithio wa gwĩkĩra hinya? Matiarekire cioho cia Paulo itũme mamwĩtheme. Handũ ha ũguo, nĩ maaheire Paulo ũteithio ũrĩa aabataraga meyendeire na marĩ na wendo, na makĩmwĩkĩra maũndũ marĩa atangĩahotire kwĩĩkĩra nĩ ũndũ wa kĩoho gĩake. Kwa ngerekano, nĩ aamatũmaga na magatwara marũa make o hamwe na ndũmĩrĩri ciũngano-inĩ itiganĩte, na nĩ maarehagĩra Paulo ũhoro wa kũmwĩkĩra ngoro wĩgiĩ ũrĩa ariũ a Ithe witũ maathiaga na mbere thĩinĩ wa Roma na kũrĩa kũngĩ. No kũhoteke nĩo maamũtwaragĩra indo iria aabataraga ta nguo cia hĩndĩ ya heho, ikũnjo, na indo cia kwandĩka. (Aefeso 6:21, 22; 2 Timotheo 4:11-13) Ũteithio ũcio wothe aaheirũo nĩ wamwĩkĩrire hinya na ũkĩmũũmĩrĩria hĩndĩ ĩyo oohetwo nĩguo nake ahote gũkorũo arĩ ‘ũteithio wa gwĩkĩra hinya’ andũ arĩa angĩ, o hamwe na ciũngano ciothe.—Aroma 1:11, 12.
JULAĨ 8-14
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | 1 ATHESALONIKE 1-5
“Thiĩi na Mbere Gwĩkĩrana Ngoro na Mwakanage Mũndũ na Ũrĩa Ũngĩ”
‘Tĩagai Arĩa Mamũnogagĩra Makĩmũrutĩra Wĩra’
12 ‘Kũrora’ kĩũngano nĩ makĩria ma kũrutana tu. Ciugo ihaanaine na icio nĩ ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa 1 Timotheo 3:4. Paulo oigire atĩ mũrori aagĩrĩirũo gũkorũo “amenyete gwathaga wega mũciĩ wake mwene, na agaathĩkagĩrũo nĩ ciana ciake hatarĩ ũhoro wa itherũ.” Ciugo icio ‘gwatha wega’ itionanagia o kũruta ciana no ningĩ nĩ hamwe na gũtongoria famĩlĩ na gũkorũo na ‘ciana iraathĩka.’ Ma nĩ atĩ, athuri matongoragia kĩũngano, magateithagia andũ othe maathĩkĩre Jehova.—1 Tim. 3:5.
‘Tĩagai Arĩa Mamũnogagĩra Makĩmũrutĩra Wĩra’
19 Ũngĩka atĩa ũngĩheo kĩheo kĩhaarĩirio tu nĩ ũndũ waku? Na githĩ to wonanie ngatho ciaku na njĩra ya gũkĩhũthĩra? Kũgerera kũrĩ Jesu Kristo, Jehova nĩ akũheete ‘athuri a kĩũngano marĩ iheo.’ Njĩra ĩmwe ĩrĩa ũngĩonania ngatho ciaku nĩ ũndũ wa iheo icio nĩ gũthikĩrĩria na kinyi mĩario ĩrĩa ĩrutagwo nĩ athuri na kwĩrutanĩria kũhũthĩra motaaro marĩa magweta. Ningĩ no wonanie ngatho ciaku kũgerera macokio maku mega mĩcemanio-inĩ. Nyitaga mbaru wĩra ũrĩa athuri matongoragia, ta wĩra wa kũhunjia. Angĩkorũo nĩ ũteithĩkĩte nĩ ũtaaro waaheirũo nĩ mũthuri wa kĩũngano-rĩ, githĩ ti wega kũmwĩra? Ningĩ-rĩ, githĩ ti wega wonanagie ngatho ciaku harĩ famĩlĩ cia athuri a kĩũngano? Ririkana atĩ, nĩguo mũthuri ahote kũruta wĩra wa kĩũngano na kĩyo, famĩlĩ yake ĩkoragwo ĩimĩte mahinda marĩa angĩkorũo hamwe nayo.
“Twagĩrĩirũo Kwendana na Ciĩko na Ma”
13 Tiiragĩrĩra arĩa matarĩ hinya. Wendo witũ no woneke kana nĩ wa ma kũgerera kũrũmia watho wa Bibilia wa ‘gũtiiragĩrĩra arĩa matarĩ na hinya, na gũkoragwo na ũkirĩrĩria harĩ andũ othe.’ (1 Thes. 5:14) O na gũtuĩka andũ aingĩ arĩa matarĩ hinya thutha-inĩ nĩ magĩaga na hinya ũhoro-inĩ wa wĩtĩkio, angĩ no mabatare ũkirĩrĩria witũ na gũthiĩ na mbere gũtiirĩrĩrũo. No twĩke ũguo na njĩra ya kũmonia ũndũ wa kũmekĩra ngoro kuuma Maandĩko-inĩ, kũmanyita ũgeni tũthiĩ hamwe ũtungata-inĩ, o na kana o kũmathikĩrĩria tu. Makĩria ma ũguo, handũ ha gwĩciria tu o ũrĩa mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ “arĩ na hinya” kana “atarĩ na hinya,” twagĩrĩirũo kũmenya atĩ ithuothe nĩ tũkoragwo na hinya maũndũ-inĩ mamwe na tũkaga hinya maũndũ-inĩ mangĩ. O na mũtũmwo Paulo nĩ eetĩkĩrire atĩ nĩ aagaga hinya maũndũ-inĩ mamwe. (2 Kor. 12:9, 10) Kwoguo, ithuothe no tũgunĩke nĩ gũtiirĩrĩrũo nĩ Akristiano arĩa angĩ.
Wĩgerekanagie na Jesu Harĩ Kwĩnyihia na Kũiguanĩra Tha
16 Kũhũthĩra ciugo cia tha. Kũiguĩra arĩa angĩ tha nĩ gũtũtindĩkaga ‘kũũmĩrĩria arĩa ahũthũ ngoro.’ (1 Thes. 5:14) Nĩ ciugo irĩkũ tũngĩhũthĩra tũkĩũmĩrĩria andũ ta acio? No tũmekĩre hinya na njĩra ya kũmeera kuuma ngoro atĩ nĩ tũmeciiragia na nĩ tũmarũmbũyagia. Ningĩ no tũmagathĩrĩrie nĩguo mone atĩ marĩ na ngumo njega na ũhoti wa gwĩka maũndũ. No tũmaririkanie atĩ nĩ Jehova wametire moke harĩ Mũriũ wake, na kwoguo no mũhaka makorũo marĩ a bata mũno maitho-inĩ make. (Joh. 6:44) No tũmateithie kuona atĩ Jehova nĩ arũmbũyagia mũno ndungata ciake iria ‘thuthĩku ngoro’ kana iria ‘iherete roho.’ (Thab. 34:18) Kũhũthĩra ciugo cia tha no gwĩkĩre hinya arĩa mangĩkorũo makĩbatara kũũmĩrĩrio.—Thim. 16:24.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-1 863-864
Ngomanio itagĩrĩire
Kwĩingĩria thĩinĩ wa ngomanio itagĩrĩire nĩ mehia mangĩtũma mũndũ eherio kĩũngano-inĩ gĩa Gĩkristiano. (1Ko 5:9-13; Ahi 12:15, 16) Mũtũmwo Paulo aataarĩirie atĩ Mũkristiano ũrĩa wĩingĩragia thĩinĩ wa ngomanio itagĩrĩire nĩ mwĩrĩ wake mwene ehagĩria, akahũthĩra ciĩga ciake cia ũciari na njĩra ĩtarĩ njega. Ũndũ ũcio ũtũmaga athũkie maũndũ make ma kĩĩroho na njĩra nene, agathahia kĩũngano kĩa Ngai, na akeingĩria ũgwati-inĩ wa kũgĩa na mĩrimũ ĩrĩa ĩgwatanagio kũgerera ngomanio. (1Ko 6:18, 19) Aingagĩrĩra kĩhooto kĩa ariũ a Ithe witũ (1The 4:3-7) na njĩra ya (1) gũthahia kĩũngano, gũkĩrehera gĩconoko, na kũhaka rĩĩtwa rĩakĩo gĩko (Ahi 12:15, 16), (2) gũtũma mũndũ ũrĩa meingĩria nake ngomanio-inĩ itagĩrĩire age gũkorũo na mũrũgamo mwega, na angĩkorũo ndarĩ kĩhiko-inĩ, age kũingĩra thĩinĩ wa kĩhiko arĩ mũtheru kĩĩmĩtugo, (3) agathũkia rĩĩtwa rĩa famĩlĩ yake, o ũndũ ũmwe na (4) kũhĩtĩria aciari, mũthuri, kana mwendwa wa ũcio meingĩria nake ngomanio-inĩ itagĩrĩire. Ti andũ akoragwo akĩagĩra gĩtĩo, arĩa mawatho mao mangĩkorũo magirĩtie kana makaga kũgiria ngomanio itagĩrĩire, ĩndĩ nĩ Ngai agagĩra gĩtĩo, o we ũkaamũherithia nĩ ũndũ wa mehia make.—1The 4:8.
‘Hingo Yanyu ya Gũkũũrũo Nĩĩkuhĩrĩirie’
14 Gũgathiĩ atĩa rĩrĩa Gogu wa Magogu akaambĩrĩria gũtharĩkĩra andũ a Ngai? Mathayo na Mariko maandĩkire ũũ: “Na [Mũrũ wa mũndũ] nĩ agaatũma araika macokanĩrĩrie andũ ake arĩa athuure kuuma mĩena yothe ĩna ya thĩ, kuuma gĩturi kĩmwe gĩa thĩ nginya gĩturi kĩrĩa kĩngĩ kĩa igũrũ.” (Mar. 13:27; Mat. 24:31, NW) Wĩra ũcio wa gũcokanĩrĩria ti wa rĩrĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta maathuragwo, na ningĩ ti wa hĩndĩ ĩrĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta arĩa marĩ gũkũ thĩ magekĩrũo rũũri rwa mũico. (Mat. 13:37, 38) Akristiano acio magekĩrũo rũũri rũu mbere ya thĩna ũrĩa mũnene kwambĩrĩria. (Kũg. 7:1-4) Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, nĩ gũcokanĩrĩria kũrĩkũ kũu Jesu aaragĩrĩria? Aaragia ũhoro wa rĩrĩa Akristiano aitĩrĩrie maguta arĩa matigarĩte gũkũ thĩ magaathiĩ igũrũ. (1 Thes. 4:15-17; Kũg. 14:1) Ũndũ ũcio ũgekĩka ihinda rĩna thutha wa Gogu wa Magogu kwambĩrĩria gũtharĩkĩra andũ a Ngai. (Ezek. 38:11) Na nĩrĩo ciugo ici cia Jesu ikaahinga: ‘Hĩndĩ ĩo nĩyo arĩa athingu makaara o ta riũa kũrĩa Ithe wao aathanaga.’—Mat. 13:43.
15 Andũ aingĩ thĩinĩ wa ndini iria ciĩĩtaga cia Gĩkristiano metĩkĩtie atĩ Akristiano makaambata igũrũ na mĩĩrĩ ya nyama. Ningĩ meciragia atĩ nĩ makona Jesu na maitho agĩcoka gũkũ thĩ. O na kũrĩ ũguo, Bibilia nĩ yonanagia wega atĩ gũcoka kwa Jesu gũtikoneka na maitho. Yugaga ũũ: “kĩmenyithia kĩa Mũrũ wa mũndũ” nĩ gĩkoneka kũrĩa igũrũ na atĩ Jesu agoka arĩ “igũrũ rĩa matu ma igũrũ.” (Mat. 24:30) Ningĩ Bibilia yugaga atĩ ‘nyama na thakame itingĩhota kũgaya ũthamaki wa Ngai.’ Nĩ ũndũ ũcio, arĩa magaathiĩ igũrũ makaamba ‘kũgarũrũo ũrĩa mahaana gwa kahinda o kanini o ta karĩa riitho rĩbucagia, rĩrĩa karumbeta ka hingo ya kũrigĩrĩria gakagamba.’ (Thoma 1 Akorintho 15:50-53.) Gũkĩrĩ ũguo, Akristiano aitĩrĩrie maguta arĩa magaakorũo gũkũ thĩ magacokanĩrĩrio matwarũo igũrũ ta kũbucia kwa riitho.
JULAĨ 15-21
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | 2 ATHESALONIKE 1-3
“Muuni-Watho Kũguũrio”
it-1 972-973
Kwĩrutĩra Harĩ Ngai
Haha harĩ na kĩriga kĩngĩ, kĩrĩa gĩkoragwo gĩkĩregana biũ na “hitho theru” ya Jehova. Nĩ “kĩriga kĩa uuni-watho.” Kĩarĩ kĩriga harĩ Akristiano a ma tondũ matukũ-inĩ ma mũtũmwo Paulo “muuni-watho” ndeeyonanĩtie wega arĩ gĩkundi ũndũ angĩamenyekire nĩwe ũ. O na thutha wa “muuni-watho” ũcio kwĩyonania, nĩ angĩaikarire arĩ kĩriga harĩ andũ aingĩ tondũ ekaga maũndũ ma waganu agĩtuaga atĩ arĩ na wĩrutĩri Ngai. Angĩakorirũo arĩ ũregenyũki ũrĩa ũngĩambĩrĩirie gatagatĩ-inĩ ka arĩa maarĩ na wĩrutĩri wa ma harĩ Ngai. Paulo ooigire atĩ “kĩriga kĩa uuni-watho ũcio” nĩ kĩarutaga wĩra matukũ-inĩ make, tondũ kwarĩ na uuni watho kĩũngano-inĩ gĩa Gĩkristiano ũrĩa ũngĩatũmire kũgĩe na gĩkundi kĩa aregenyũki. Mũthia-inĩ muuni-watho ũcio nĩ angĩkaniinwo nĩ Jesu Kristo hĩndĩ ya kũmenyithanio gwa gũkorũo kuo gwake. Muuni-watho ũcio mũregenyũki ũrĩa ũtongoragio nĩ Shaitani nĩ angĩgetũũgĩria “igũrũ rĩa kĩndũ o gĩothe gĩtagwo ngai kana kĩndũ gĩa gũthathaiyo” (Kĩngiriki, seʹba·sma). Nĩ ũndũ ũcio mũkararia ũcio wa Ngai ũhũthagĩrũo nĩ Shaitani angĩgaakorũo arĩ mũheenania mũnene na atũme andũ aingĩ arĩa marũmagĩrĩra mĩtugo yake maniinwo. “Muuni-watho” ũcio angĩkagaacĩra tondũ waganu wake ũngĩgakorũo ũhithanĩtio na wĩrutĩri harĩ Ngai na njĩra ya ũhinga.—2The 2:3-12; ringithania na Mat 7:15, 21-23.
it-2 245 kĩb. 7
Maheeni
Jehova Ngai nĩ etĩkagĩria arĩa mendete maheeni “mahĩtithio nĩ hinya wa maheeni nĩguo makinyĩrĩre gwĩtĩkia maheeni macio” handũ ha gwĩtĩkia ũhoro mwega wĩgiĩ Jesu Kristo. (2The 2:9-12) Ũndũ ũcio no ũringithanio na ũrĩa gwathiĩte ũhoro-inĩ wĩgiĩ Mũthamaki Ahabu wa Isiraeli mĩaka mĩingĩ mbere ĩyo. Anabii a maheeni meerire Ahabu nĩ ekũgaacĩra mbaara-inĩ akĩrũa na Ramothu-gileadi, no mũnabii wa Jehova wetagwo Mikaia aamwĩrire nĩ ekũhootwo. Kũringana na kĩoneki kĩrĩa Mikaia oonirio, Jehova eetĩkĩririe kĩũmbe gĩa kĩĩroho gĩtuĩke “roho wa maheeni” kanua-inĩ ka anabii othe a Ahabu. Ũguo nĩ kuuga atĩ kĩũmbe kĩu gĩa kĩĩroho kĩahũthĩrire hinya wakĩo igũrũ rĩa anabii acio nĩguo maarie maũndũ marĩa o ene meendaga kuuga na marĩa Ahabu eendaga kũigua makĩmwĩra, no ti ũhoro wa ma. O na gũtuĩka Ahabu nĩ aaheetwo mũkaana mbere, aathuurire gwĩtĩkia maheeni mao na nĩ ũndũ ũcio akĩũrũo nĩ muoyo wake.—1Ath 22:1-38; 2Ma 18.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-1 834 kĩb. 5
Mwaki
Petero ooigire atĩ “igũrũ na thĩ iria irĩ kuo rĩu ciigĩirũo mwaki.” Kũringana na ũhoro ũrĩa ũthiũrũrũkĩirie rĩandĩko rĩu, o hamwe na maandĩko mangĩ, nĩ kuonekaga wega atĩ ti mwaki wa biũ ũrarĩrĩrio ĩndĩ nĩ kwanangwo gwa tene na tene. O ta ũrĩa mũiyũro wa hĩndĩ ya Nuhu ũtaaniinire igũrũ na thĩ cia biũ, no waniinire andũ arĩa matetigĩrĩte Ngai, no taguo kũguũranĩrio kwa Jesu Kristo hamwe na araika ake marĩ hinya arĩ na mwaki ũrarĩrĩmbũka gũgaatũma arĩa matetigĩrĩte Ngai manangwo tene na tene o hamwe na mũtabarĩre ũyũ mũũru wa maũndũ.—2Pe 3:5-7, 10-13; 2The 1:6-10; ringithania na Isa 66:15, 16, 22, 24.
it-1 1206 kĩb. 4
Gũtongorio nĩ Roho
“Ciugo Itongoretio nĩ Roho”—Cia ma na cia Maheeni. Kiugo gĩa Kĩngiriki pneuʹma (roho) nĩ kĩhũthagĩrũo na njĩra ya mwanya maandĩko-inĩ mamwe ma atũmwo. Kwa ngerekano, thĩinĩ wa 2 Athesalonike 2:2 mũtũmwo Paulo eekĩrire ngoro ariũ a Ithe witũ a Thesalonike matigakenio kana menyenyio kuuma harĩ gwĩciria kwao “nĩ ciugo itongoretio nĩ roho, kana ndũmĩrĩri yarĩtio, o na kana marũa maroneka ta moimĩte kũrĩ [o], makiuga atĩ mũthenya wa Jehova nĩ mũkinyu.” Haroneka wega atĩ Paulo aahũthĩrire kiugo pneuʹma (roho) akĩaria igũrũ rĩgiĩ njĩra cia gũkinyia ũhoro ta ‘ndũmĩrĩri ya kwario’ kana “marũa.” Nĩ ũndũ ũcio, ibuku rĩtagwo Commentary on the Holy Scriptures rĩa Lange (kar. 126) rĩkĩarĩrĩria rĩandĩko rĩu riugĩte ũũ: “Kũgerera ciugo icio Mũtũmwo ũcio eendaga kuonania atĩ nĩ ciugo cia kĩĩroho, ũrathi ũtarĩ wa ma, kana ciugo ciarĩtio nĩ mũnabii.” (Rĩtaũrĩtwo na rĩkandĩkwo nĩ P. Schaff, 1976) Narĩo ibuku rĩtagwo Word Studies in the New Testament rĩa Vincent riugĩte ũũ: “Kũgerera roho. Kũgerera ciugo cia ũrathi cia andũ a kanitha cia Gĩkristiano iria ciĩtuaga atĩ iguũrĩirio maũndũ macio nĩ Ngai.” (1957, Vol. IV, kar. 63) Kwoguo, o na gũtuĩka Bibilia ingĩ itaũrĩte kiugo pneuʹma haha na kũndũ kũngĩ “roho,” Bibilia ingĩ igĩtaũrĩte “ndũmĩrĩri ya roho” (AT), “ũrathi” (JB), “cia gũtongorio nĩ roho” (D’Ostervald; Segond [French]), “ciugo itongoretio nĩ roho” (NW).
JULAĨ 22-28
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | 1 TIMOTHEO 1-3
“Wĩrutanĩrie Gũkinyĩra Wĩra Mwega”
Nĩ Wonaga Bata wa Gũkũra Kĩĩroho?
3 Thoma 1 Timotheo 3:1. Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo ‘kwĩrutanĩria’ kiugĩte gũtambũrũkia guoko biũ nĩguo ũnyite kĩndũ, hihi kĩndũ kĩu kĩngĩkorũo kĩrĩ haraihu nawe. Paulo akĩhũthĩra kiugo kĩu eendaga kuonania atĩ gũkũra kĩĩroho nĩ kũbataraga kĩyo. Wĩcirie ũhoro wa mũrũ wa Ithe witũ ũreciria ũhoro wa ihinda rĩũkĩte kĩũngano-inĩ. No gũkorũo kahinda-inĩ kau ti mũteithia wa ũtungata, no nĩ aramenya atĩ nĩ arabatara gũkũria ngumo cia kĩĩroho. Akamba akerutanĩria nĩguo agĩrĩre gũkorũo arĩ mũteithia wa ũtungata. Arerĩgĩrĩra atĩ thutha wa ihinda nĩ egũkorũo agĩrĩire gũtuĩka mũthuri wa kĩũngano. Makinya macio merĩ maronania atĩ nĩ arabatara kwĩrutanĩria nĩguo agĩrĩre kũruta mawĩra mangĩ maingĩ thĩinĩ wa kĩũngano.
km 9/78 4 kĩb. 7
Arĩa “Magĩaga na Mũrũgamo Mwega”
7 Kwoguo nĩ ũndũ mũhũthũ kuona kĩrĩa gĩatũmire Paulo oige atĩ arũme acio nĩ “magĩaga na mũrũgamo mwega.” No ũguo ti kuuga atĩ nĩ kũheo gaturũa ka igũrũ kanitha-inĩ ta ũrĩa andũ amwe meciragia. Handũ ha ũguo, ndungata cia kĩũngano iria ‘itungataga na njĩra njega’ nĩ cigĩaga na irathimo cia Jehova na Jesu, na nĩ iheagwo gĩtĩo na ikanyitwo mbaru nĩ kĩũngano gĩothe. Nĩkĩo magĩaga na “wĩyathi mũnene wa kwaria ũhoro-inĩ wa wĩtĩkio ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kristo Jesu.” Maruta wĩra ũrĩa mehokeirũo, andũ arĩa angĩ nĩ makenagĩra wĩra wao; nĩ makoragwo na wĩtĩkio mũrũmu na nĩ maragia ũhoro wa wĩtĩkio wao matarĩ na guoya na mategwĩtigĩra kũnyũrũrio.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-1 914-915
Ndĩra
Gũthoma kana kwarĩrĩria maũndũ ta macio gũtingĩakorirũo kũrĩ na ũguni, na makĩria hĩndĩ ĩrĩa Paulo aandĩkagĩra Timotheo. Gũtiarĩ na bata wa kũiga rekondi cia ndĩra cia kuonania mũndũ nĩ wa rũrĩra rũrĩkũ, tondũ gũkinyĩria hĩndĩ ĩyo Ngai ndoonaga ngũrani gatagatĩ-inĩ ka Mũyahudi na mũndũ wa ndũrĩrĩ thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano. (Ga 3:28) Na rekondi cia ndĩra nĩ cioonanĩtie ũrĩa Kristo angĩokire kũgerera famĩlĩ ya Daudi. Ningĩ no ihinda inini rĩatigarĩte thutha wa Paulo kwandĩka ciugo icio nĩguo Jerusalemu yanangwo o hamwe na rekondi cia Kĩyahudi. Ngai ndaagitĩrire rekondi icio. Nĩ ũndũ ũcio, Paulo nĩ oonaga atĩ Timotheo o hamwe na andũ ciũngano-inĩ matiaagĩrĩirũo gũte mahinda magĩthuthuria kana magĩkararanĩria maũndũ megiĩ ndĩra iria mũndũ oimanĩte nacio marĩa matangĩteithia gũkũria wĩtĩkio wa Gĩkristiano. Ndĩra iria igwetetwo Bibilia-inĩ nĩ njiganu kuonania atĩ Kristo nĩwe warĩ Mesia, na nĩcio cia bata makĩria harĩ Akristiano. Ndĩra icio ingĩ igwetetwo Bibilia-inĩ ikoragwo irĩ ũira wa atĩ rekondi ĩrĩa ĩrĩ Maandĩko-inĩ nĩ ya ma, ikonania wega atĩ nĩ ya kwĩhokeka.
“Atĩrĩrĩ, Ũyũ Nĩwe Ngai Witũ”
15 Jehova ningĩ nowe tu wĩtagwo “Mũthamaki wa tene na tene.” (1 Timotheo 1:17; Kũguũrĩrio 15:3) Rĩĩtwa rĩu riugĩte atĩa? Ti ũndũ mũhũthũ meciria maitũ gũtaũkĩrũo biũ, no Jehova nĩ wa tene na tene na njĩra ya atĩ ndarĩ kĩambĩrĩria kana mũthia. Thaburi 90:2 yugaga ũũ: “Kuuma o tene na nginya tene, wee ũrĩ o Mũrungu.” Kwoguo Jehova ndarĩ kĩambĩrĩria; akoretwo kuo mahinda mothe. Rĩĩtwa “Ũrĩa-ũtũire-ho-kuuma-o-tene” nĩ rĩmwagĩrĩire tondũ aarĩ kuo o na andũ kana indo iria ingĩ ciothe itanagĩa. (Danieli 7:9, 13, 22) Gũtirĩ mũndũ ũngĩhota gwĩkĩrĩra nganja atĩ Jehova nĩwe Mwathani Mũnene.
JULAĨ 29–AGOSTI 4
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | 1 TIMOTHEO 4–6
“Kwĩrutĩra Harĩ Ngai Gũkĩringithanio na Ũtonga”
Kũmenya Hitho ya Kũiganĩra
Ũndũ ũmwe wateithagia Paulo akorũo na gĩkeno na age gũtangĩka nĩ atĩ nĩ aaiganagĩra na kĩrĩa aarĩ nakĩo. No kũiganĩra nĩ kuuga atĩa? Na njĩra nguhĩ, nĩ kuuga mũndũ kũiganĩra na indo iria ibataranagia ũtũũro-inĩ. Paulo akĩaria igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũcio eerire Timotheo ũrĩa maatungataga nake ũũ: “Nĩ ma, kwĩrutĩra harĩ Ngai o hamwe na kũiganĩra nĩ kũrĩ ũguni mũnene. Nĩ gũkorũo gũtirĩ kĩndũ twarehire thĩinĩ wa thĩ, na gũtirĩ kĩndũ tũngiuma nakĩo kuo. Nĩ ũndũ ũcio, tũngĩkorũo na irio na nguo-rĩ, nĩ tũrĩiganagĩra na indo icio.”—1 Timotheo 6:6-8.
Ta rora wone atĩ Paulo oonanirie atĩ kũiganĩra nĩ kũhutanĩtie na kwĩrutĩra harĩ Ngai. Nĩ aamenyaga atĩ gĩkeno kĩa ma kiumanaga na kwĩrutĩra harĩ Ngai, ũguo nĩ kuuga kũiga ũtungata witũ harĩ Ngai mbere, no gĩtiumanaga na indo cia kĩĩmwĩrĩ kana ũtonga. ‘Irio na nguo’ ciarĩ o cia kũmũteithia ahote gũthiĩ na mbere kwĩrutĩra harĩ Ngai. Kwoguo hitho ya Paulo ya kũiganĩra yarĩ kwĩhoka Jehova, gũtekũmakania maũndũ marĩa angĩacemanirie namo.
Gũtua Itua rĩa Gũtonga Kũngĩkorũo na Moimĩrĩro Marĩkũ?
Nĩ ma ti andũ aingĩ makuaga nĩ ũndũ wa gũthingata ũtonga. Ĩndĩ no mage kũiganĩra ũtũũro-inĩ magĩthingata ũtonga. Ũndũ ũngĩ nĩ atĩ ũtũũro wao no wage gĩkeno angĩkorũo mĩtangĩko ya wĩra kana ya mbeca nĩ ĩratũma mahahũke, morũo nĩ toro, marĩagwo nĩ mũtwe kaingĩ, kana magĩe ironda cia nda—mathĩna ma mwĩrĩ marĩa mangĩtũma mũndũ age gũtũũra ihinda iraya. Na o na angĩkorũo mũndũ nĩ egũkinyĩrĩra kuona bata wa gũcenjia muoroto ũcio wake, no akorũo arĩ mũcerere gwĩka ũguo. Ũrĩa mahikanĩtie nake no akorũo atigĩte kũmwĩhoka, ciana ciake nacio ikorũo ihutĩtio mũno nĩ ũndũ ũcio meciria-inĩ, na ũgima wake wa mwĩrĩ ũkorũo ũthũkĩte. Maũndũ mamwe hihi no magĩre mangĩthondekwo, ĩndĩ gwĩka ũguo no kũbatare kĩyo kĩnene. Andũ ta acio makoragwo ‘methecangĩte kũndũ guothe na ruo rũingĩ.’—1 Timotheo 6:10.
g 11/08 6 kĩb. 4-6
Maũndũ Matandatũ Marĩa Matũmaga Mũndũ Agaacĩre
O ta ũrĩa gĩcunjĩ kĩa mbere kĩronania andũ arĩa mathingataga ũtonga ĩrĩ ta njĩra ya kũgaacĩra makoragwo magĩtengʼerania na rũhuho. Ũndũ ũcio ũtũmaga makue ngoro na makerehera ruo rũingĩ. Kwa ngerekano, rĩrĩa andũ maratengʼerania na ũtonga matũmaga ũrata wao hamwe na famĩlĩ ciao na arata ũthũke. Angĩ nao meimaga toro nĩ ũndũ wa wĩra kana nĩ ũndũ wa gũkorũo na mĩtangĩko. Rĩandĩko rĩa Kohelethu 5:12 riugaga ũũ: “Toro wa mũndũ ũrĩa ũtungataga ũkoragwo na cama, o na angĩkorũo arĩaga irio nini kana nyingĩ, ĩndĩ indo nyingĩ iria mũndũ mũtongu akoragwo nacio itirekaga one toro.”
Mbeca to kũingĩria cingĩragia mũndũ ũkombo-inĩ ĩndĩ nginya nĩ iheenagĩrĩria mũndũ. Jesu Kristo nĩ aaririe ũhoro wĩgiĩ “hinya wa maheeni wa ũtonga.” (Mariko 4:19) Na njĩra ĩngĩ, ũtonga wĩranagĩra gĩkeno, no ndũrehaga gĩkeno kĩu. Ũtũmaga mũndũ erirĩrie o kũgĩa na ũtonga makĩria. Rĩandĩko rĩa Kohelethu 5:10 riugaga ũũ: “Ũrĩa wendete betha ndarĩ hĩndĩ akaigania betha.”
Na njĩra nguhĩ, kwenda mbeca gũtũmaga mũndũ eyanange na mũthia-inĩ agakua ngoro, akaiyũrũo nĩ mĩtangĩko, kana o na akeingĩria maũndũ-inĩ ma wĩki-naĩ. (Thimo 28:20) No mũndũ agĩaga na gĩkeno na akagaacĩra angĩkorũo nĩ mũtaana, nĩ ohanagĩra, nĩ arĩ mĩtugo mĩega, nĩ arĩ wendo, na agakorũo arĩ wa kĩĩroho.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
Thamiri Njega Maitho-inĩ ma Ngai
17 Mũtũmwo Petero aandĩkire ũũ: “Tũũriai thamiri njega.” (1 Petero 3:16) Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, rĩrĩa andũ mamenyera kwaga gwathĩkĩra motaaro ma Jehova, mũthia-inĩ thamiri yao nĩ ĩtigaga kũmakaania. Paulo ooigire atĩ thamiri ta icio “ciũmĩte ta cioretwo na ruoro.” (1 Timotheo 4:2) Hihi nĩ ũrĩ wacinwo ũkahĩa ũũru? Rĩrĩa ũndũ ũcio wekĩka, ngothi yaku yũmaga nginya ndũngĩigua ũndũ handũ hau hahĩte. Mũndũ angĩthiĩ na mbere gwĩka maũndũ moru, thamiri yake no ‘yũme,’ na thutha wa ihinda ĩtige kũruta wĩra.
it-2 714 kĩb. 1-2
Gũthoma Mbere ya Andũ
Thĩinĩ wa Kĩũngano gĩa Gĩkristiano. Karine-inĩ ya mbere, no andũ anini maarĩ na kobĩ cia ikũnjo cia Bibilia, ũndũ ũrĩa watũmaga andũ mabatare gũthomerũo maandĩko. Mũtũmwo Paulo ooigire marũa make magathomagwo mbere ya andũ mĩcemanio-inĩ ya ciũngano cia Gĩkristiano na akĩmeera macenjanagie marũa macio na marũa make kũrĩ ciũngano ingĩ nĩgetha o namo mathomwo. (Kol 4:16; 1The 5:27) Paulo aaheire Timotheo ũtaaro akĩmwĩra erutanagĩrie “gũthoma [arĩ] mbere ya andũ, gũtaarana, na kũrutana.”—1Ti 4:13.
Mũndũ ũrathoma mbere ya andũ agĩrĩirũo gũthoma na njĩra ĩrathĩrĩrĩka wega. (Hab 2:2) Tondũ gũthoma mbere ya andũ nĩ gĩcunjĩ gĩa kũrutana, mũndũ ũrathoma mbere ya andũ agĩrĩirũo gũtigĩrĩra atĩ nĩ arataũkĩrũo wega nĩ kĩrĩa arathoma o hamwe na muoroto wa mwandĩki, na agathoma wega nĩgetha athikĩrĩria matikanyite ndũmĩrĩri ĩrĩa ĩtarĩ yo. Kũringana na Kũguũrĩrio 1:3, arĩa mathomaga ũrathi ũcio manĩrĩire, o hamwe na arĩa maiguaga ciugo icio na magacirũmĩrĩra, nĩ magĩaga na gĩkeno.