1. Ũrathi wa Bibilia ũtũteithagia gũtaũkĩrũo nĩ ũndũ ũrĩkũ?

NĨ MAŨNDŨ marĩkũ megwĩkĩka ica ikuhĩ harĩ andũ a Jehova? Tũtirabatara gwĩcirĩria tondũ ũrathi wa Bibilia nĩ ũtũguũrĩirie maũndũ ma bata marĩa megwĩkĩka matũhutie ithuothe. Nĩ harĩ ũrathi ũmwe ũtũteithagia gũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa thirikari imwe iria irĩ hinya mũno thĩinĩ wa thĩ irĩka. Ũrathi ũcio ũrĩa ũkoragwo thĩinĩ wa Danieli 11, ũtaarĩirie ũhoro wĩgiĩ athamaki erĩ marokanĩrĩra, na metĩtwo mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Gĩcunjĩ kĩnene kĩa ũrathi ũcio nĩ kĩhingĩte, na kwoguo tũrĩ na ma atĩ o na gĩcunjĩ kĩu kĩngĩ nĩ gĩkũhinga.

2. O ta ũrĩa Kĩambĩrĩria 3:15 na Kũguũrĩrio 11:7 na 12:17 cionanĩtie-rĩ, nĩ maũndũ marĩkũ twagĩrĩirũo kũririkana tũgĩthuthuria ũrathi wa Danieli?

² Nĩguo tũtaũkĩrũo nĩ ũrathi ũcio wa Danieli 11, tũrabatara kũririkana atĩ warĩrĩirie o ũhoro wĩgiĩ athamaki na thirikari iria cianahutania ĩmwe kwa ĩmwe na andũ a Ngai. Andũ a Ngai makoragwo marĩ anini mũno maringithanĩtio na andũ arĩa angĩ othe thĩinĩ wa thĩ. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, nĩ kĩĩ gĩtũmaga thirikari imatharĩkĩre? Nĩ tondũ muoroto mũnene wa Shaitani na mũtabarĩre wake wothe ũkoragwo ũrĩ kũniina andũ arĩa matungatagĩra Jehova na Jesu. (Thoma Kĩambĩrĩria 3:15 na Kũguũrĩrio 11:7; 12:17.) Ningĩ nĩgetha tũtaũkĩrũo nĩ ũrathi ũcio wandĩkĩtwo nĩ Danieli, no mũhaka ũrathi ũcio ũtwarane na morathi mangĩ marĩa marĩ Kiugo-inĩ kĩa Ngai. O na ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, tũtingĩtaũkĩrũo wega nĩ ũrathi wa Danieli tũngĩaga kũũringithania na Maandĩko mangĩ.

3. Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

³ Tũrĩ na maũndũ macio meciria-inĩ, nĩ tũgũthuthuria Danieli 11:25-39. Nĩ tũkuona nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro kuuma mwaka wa 1870 nginya mwaka wa 1991, na nĩ tũkuona nĩkĩ nĩ tũrabatara kũgarũrĩra ũtaũku witũ wĩgiĩ gĩcunjĩ kĩna kĩa ũrathi ũcio. Thĩinĩ wa gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ tũkaarĩrĩria Danieli 11:40–12:1, na nĩ tũkaarĩrĩria ũtaũku mwerũ wĩgiĩ ũrĩa gĩcunjĩ kĩu kĩa ũrathi ũcio kĩonanĩtie igũrũ rĩgiĩ ihinda rĩa kuuma mwaka wa 1991 nginya hĩndĩ ya mbaara ya Hari–Magedoni. Ũgĩthuthuria gĩcunjĩ gĩkĩ na kĩrĩa kĩrũmĩrĩire, nĩ wega kũrora gathandũkũ karĩ na kĩongo, “Athamaki Marokanĩrĩra Ihinda-inĩ rĩa Mũthia.” No rekei twambe tuone athamaki acio erĩ nĩ a?

KŨMENYA MŨTHAMAKI WA MWENA WA RŨGONGO NA WA MWENA WA MŨHURO

4. Nĩ maũndũ marĩkũ matatũ twagĩrĩirũo kũrora tũkĩenda kũmenya nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro?

⁴ Kĩambĩrĩria-inĩ, ciugo “mũthamaki wa mwena wa rũgongo” na “mũthamaki wa mwena wa mũhuro” ciahũthagĩrũo kwaria ũhoro wĩgiĩ thirikari nene iria ciarĩ mwena wa rũgongo na mwena wa mũhuro wa bũrũri wa Isiraeli. Nĩ kĩĩ kĩratũma tuuge ũguo? Ta rora wone ũrĩa mũraika ũrĩa wokire kũrehera Danieli ndũmĩrĩri ooigire: “Ndoka gũgũteithia ũtaũkĩrũo nĩ maũndũ marĩa magaakora andũ anyu [andũ a Ngai] ihinda-inĩ rĩa mũthia rĩa matukũ.” (Danieli 10:14) Rũrĩrĩ rwa Isiraeli nĩruo rwarĩ andũ a Ngai nginya Pentekoste ya mwaka wa 33 Mahinda Maitũ (M.M.). No kuuma hĩndĩ ĩyo gũthiĩ na mbere, Jehova nĩ oonanirie ĩmwe kwa ĩmwe atĩ arũmĩrĩri ehokeku a Jesu nĩo andũ ake. Nĩ ũndũ ũcio, maũndũ maingĩ marĩa marĩ thĩinĩ wa Danieli 11 megiĩ arũmĩrĩri a Kristo no ti rũrĩrĩ rwa Isiraeli. (Atũm. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Ningĩ athamaki kana thirikari itiganĩte nĩ makoretwo makĩrũgamĩrĩra mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro mahinda-inĩ matiganĩte. O na kũrĩ ũguo, nĩ harĩ maũndũ mahaanaine megiĩ athamaki acio. Wa mbere, athamaki acio maathanaga gĩcigo gĩaikaragwo nĩ andũ aingĩ a Ngai, kana nĩ matharĩkĩire andũ a Ngai. Wa kerĩ, nĩ moonanirie kũgerera ũrĩa meekire andũ a Ngai atĩ nĩ maathũire Jehova Ngai ũrĩa wa ma. Na wa gatatũ, athamaki acio erĩ nĩ maagucanagĩria ũnene.

5. Hihi nĩ kwarĩ na mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro kuuma kĩndũ mwaka wa 100 nginya kĩndũ mwaka wa 1870? Taarĩria.

⁵ Ihinda rĩna thutha wa mwaka wa 100 M.M., Akristiano a maheeni nĩ maathiire na mbere kũingĩha thĩinĩ wa kĩũngano gĩa Gĩkristiano, na makĩambĩrĩria kũrutana morutani ma maheeni marĩa maahithanagia ũhoro wa ma ũrĩa ũrĩ Kiugo-inĩ kĩa Ngai. Kuuma hĩndĩ ĩyo nginya mũthia-inĩ wa karine ya 19, gũtiarĩ na gĩkundi kĩbangĩtwo wega kĩa ndungata cia Ngai gũkũ thĩ. Akristiano a maheeni nĩ maaingĩhire o ta itindiĩ na magĩtũma ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ kũmenya Akristiano a ma. (Mat. 13:36-43) Kũmenya ũndũ ũcio nĩ kwa bata nĩkĩ? Ũndũ ũcio ũronania atĩ, ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa ibuku rĩa Danieli wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na wa mũthamaki wa mwena wa mũhuro, ndũngĩhũthĩka harĩ athamaki kana thirikari iria ciarĩ na ũnene kuuma kĩndũ mwaka wa 100 nginya kĩndũ mwaka wa 1870. Ihinda-inĩ rĩu, gũtiarĩ na gĩkundi kĩbangĩtwo wega kĩa andũ a Ngai kĩrĩa kĩngĩatharĩkĩirũo.b No kuuma kĩndũ mwaka wa 1870 nĩ kũngĩakorirũo na mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Tũramenya ũguo atĩa?

6. Andũ a Ngai maambĩrĩirie rĩngĩ gũkorũo marĩ gĩkundi kĩbange wega rĩ? Taarĩria.

⁶ Kwambĩrĩria mwaka wa 1870, andũ a Ngai nĩ maambĩrĩirie gũkorũo marĩ gĩkundi kĩbangĩtwo wega. Mwaka-inĩ ũcio, nĩrĩo Charles T. Russell na arĩa maanyitanagĩra nake maambĩrĩirie kĩrathi gĩa kwĩruta Bibilia. Mũrũ wa Ithe witũ Russell na arĩa maanyitanagĩra nake nĩo maatuĩkire mũtũmwo ũrĩa warathĩtwo atĩ nĩ ‘angĩgathondeka njĩra’ mbere ya Ũthamaki wa Kĩĩmesia ũhandĩtwo. (Mal. 3:1) Kuuma hĩndĩ ĩyo, nĩ kwagĩire rĩngĩ gĩkundi kĩa andũ a Ngai kĩbangĩtwo wega. Hihi hĩndĩ ĩyo nĩ kwarĩ na thirikari ĩrĩ na hinya mũno ĩngĩahutanirie ĩmwe kwa ĩmwe na ndungata cia Ngai? Rekei tuone.

MŨTHAMAKI WA MWENA WA MŨHURO

7. Nũũ warĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro gũkinyĩria hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ?

⁷ Gũkinyĩria mwaka wa 1870, Ngeretha nĩyo yathanaga kũndũ kũrĩa kũnene thĩinĩ wa thĩ, na nĩyo yarĩ na njeshi ĩrĩa yarĩ na hinya mũno thĩinĩ wa thĩ. Thĩinĩ wa ũrathi, thirikari ĩyo nĩyo yonanĩtio ĩtariĩ ta rũhĩa rũnini, rũrĩa rwatooririe hĩa ingĩ ithatũ nĩcio Faranja, Spain, na Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Ngeretha nĩyo yarĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro o na hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ. Ihinda-inĩ o rĩu, nayo thirikari ya Amerika (US), nĩ yatuĩkĩte thirikari ĩrĩa yarĩ na ũtonga mũingĩ mũno na nĩ yambĩrĩirie kũnyitanĩra mũno na thirikari ya Ngeretha.

8. Nũũ ũkoretwo arĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro matukũ-inĩ mothe ma kũrigĩrĩria?

⁸ Hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, thirikari ya Amerika (US), na Ngeretha nĩ cianyitanĩire na ikĩgĩa na hinya mũno. Hĩndĩ ĩyo, thirikari icio cierĩ nĩ cianyitanĩire igĩtuĩka Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika. O ta ũrĩa Danieli aarathĩte, mũthamaki ũcio nĩ aacokanĩrĩirie “mbũtũ nene mũno na ĩrĩ hinya.” (Dan. 11:25) Matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria, thirikari ya Ngeretha ĩnyitanĩire na thirikari ya Amerika, nĩcio ikoretwo irĩ mũthamaki wa mwena wa mũhuro.c No nũũ watuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo?

MŨTHAMAKI WA MWENA WA RŨGONGO

9. Kwagĩire na mũthamaki ũngĩ wa mwena wa rũgongo rĩ? Na Danieli 11:25 yahingirio atĩa?

⁹ Thutha wa Russell na arĩa maanyitanagĩra nake gũthondeka gĩkundi kĩao gĩa kwĩruta Bibilia mwaka wa 1870, mwaka ũrĩa warũmĩrĩire wa 1871 nĩ kwagĩire na mũthamaki ũngĩ wa mwena wa rũgongo. Mwaka-inĩ ũcio, mũndũ wetagwo Otto von Bismarck nĩ aahingirie itemi rĩa bata harĩ gũthondeka thirikari ĩrĩ na hinya ya Njĩrĩmani. Wilhelm I ũrĩa warĩ Mũthamaki wa Prussia, nĩwe watuĩkire mũthamaki wa mbere wa thirikari ĩyo njerũ na agĩthuura Bismarck atuĩke mũnene wa thirikari.d Mĩaka-inĩ ĩrĩa yarũmĩrĩire, Njĩrĩmani nĩ yambĩrĩirie gwatha mabũrũri mamwe thĩinĩ wa Afrika na Iria-inĩ rĩa Pacific na ĩkĩhaana ta ĩkũgĩa hinya gũkĩra Ngeretha. (Thoma Danieli 11:25.) Thirikari ya Njĩrĩmani nĩ yagĩire na njeshi ĩrĩ na hinya mũno, na njeshi yayo ya maĩ-inĩ nĩyo yarĩ ya kerĩ harĩ kũneneha thĩinĩ wa thĩ. Hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, njeshi icio nĩcio Njĩrĩmani yahũthĩrire kũrũa na thũ ciayo.

10. Danieli 11:25b, 26 yahingire atĩa?

¹⁰ Danieli nĩ aacokire akĩratha ũrĩa kũngĩgathiĩ harĩ thirikari ya Njĩrĩmani, na harĩ mbũtũ yayo ya njeshi. Ũrathi ũcio wonanĩtie atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo “ndakaarũgama.” Nĩkĩ? “Tondũ nĩ makaabanga njama cia kũmũũkĩrĩra. Na arĩa marĩaga irio ciake njega nĩ magaatũma agwe.” (Dan. 11:25b, 26a) Amwe arĩa maarĩaga “irio iria njega cia mũthamaki” matukũ-inĩ macio ma Danieli nĩ anene arĩa maarutaga wĩra “ũtungata-inĩ wa mũthamaki.” (Dan. 1:5) Ũrathi ũcio waaragia ũhoro wa ũ? Waaragia ũhoro wĩgiĩ andũ maarĩ na iturũa nene thirikari-inĩ ya Njĩrĩmani, ta atongoria matiganĩte na anene a njeshi arĩa maanyitire itemi harĩ kũgwa gwa thirikari ĩyo.e Ũrathi ũcio nĩ wonanĩtie atĩ ũthamaki ũcio nĩ ũkagwa, na ũkonania nginya moimĩrĩro ma mbaara gatagatĩ ka ũthamaki ũcio na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. Ũrathi ũcio ũkĩaria ũhoro wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo uugĩte ũũ: “Nayo mbũtũ yake nĩ ĩkaahaatwo yehere, na andũ aingĩ nĩ makaagwa thĩ moragĩtwo.” (Dan. 11:26b) O ta ũrĩa kwarathĩtwo, hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, njeshi ya Njĩrĩmani nĩ ‘yahaatirũo ĩkĩehera’ na andũ aingĩ ‘makĩgwa thĩ moragĩtwo.’ Andũ aingĩ nĩ moragirũo hĩndĩ ya mbaara ĩyo gũkĩra hĩndĩ ya mbaara ĩngĩ o yothe mbere ĩyo.

11. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro meekire atĩa?

¹¹ Danieli 11:27, 28 ĩgĩtaarĩria ũrĩa kũngĩathiire mbere ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, yonanagia atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ “magaaikara thĩ metha-inĩ ĩmwe makĩĩrana ndeto cia maheeni.” Rĩandĩko rĩu ningĩ nĩ rĩonanĩtie atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ angĩkaagĩa na “indo nyingĩ mũno.” Ũguo nĩguo gwathiire. Bũrũri wa Njĩrĩmani na wa Ngeretha nĩ meeranaga atĩ nĩ marenda gũkorũo na thayũ, no rĩrĩa maambĩrĩirie kũrũa mwaka wa 1914 nĩ kuonekire wega atĩ macio maarĩ maheeni. Ningĩ gũkinyĩria mwaka wa 1914, Njĩrĩmani nĩ yagĩte na ũtonga mũingĩ, ĩgatuĩka ya kerĩ harĩ ũtonga thĩinĩ wa thĩ yothe. Ningĩ o ta ũrĩa Danieli 11:29 na gĩcunjĩ kĩa mbere kĩa mũhari wa 30 cionanĩtie, thirikari ya Njĩrĩmani nĩ yarũire na mũthamaki wa mwena wa mũhuro no nĩ yatooririo.

ATHAMAKI ACIO KŨHINYĨRĨRIA ANDŨ A NGAI

12. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro meekire atĩa hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ?

¹² Kuuma mwaka wa 1914 gũthiĩ na mbere, athamaki acio erĩ nĩ maathiire na mbere gũũkanĩrĩra o na makĩria na gũũkĩrĩra nginya andũ a Ngai. Kwa ngerekano, hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, thirikari ya Njĩrĩmani na ya Ngeretha nĩ cianyaririre ndungata cia Ngai iria ciaregire gũthiĩ mbaara-inĩ. Ningĩ thirikari ya Amerika nĩ yaikirie njera andũ arĩa maatongoragia wĩra wa kũhunjia. Kũnyarirũo kũu nĩ kwahingirie ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kũguũrĩrio 11:7-10.

13. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo eekire atĩa mĩaka-inĩ ya 1930, na hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ?

¹³ Mĩaka-inĩ ya 1930, na makĩria hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ aatharĩkĩire andũ a Ngai atarĩ na tha. Rĩrĩa kĩama kĩa Nazi kĩambĩrĩirie gwathana Njĩrĩmani, Hitler na arũmĩrĩri ake nĩ maahũũrire marubuku wĩra wa andũ a Ngai. Akararia acio nĩ mooragire ndungata nyingĩ mũno cia Jehova nĩ magĩtwara iria ingĩ kambĩ-inĩ cia kũnyarirĩrũo. Maũndũ macio nĩ maarathĩtwo nĩ Danieli. Mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo nĩ aathahirie “handũ harĩa hatheru” na akĩeheria “igongona rĩa hingo ciothe,” na njĩra ya kũgirĩrĩria ndungata cia Ngai ithathaiye Jehova irĩ na wĩyathi. (Dan. 11:30b, 31a) O na Hitler ũrĩa warĩ mũtongoria wao, eehĩtĩte akoiga atĩ nĩ ekũniina andũ a Ngai thĩinĩ wa Njĩrĩmani.

MŨTHAMAKI ŨNGĨ WA MWENA WA RŨGONGO

14. Nũũ watuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ? Taarĩria.

¹⁴ Thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, thirikari ya Gĩkomunisti ya Soviet Union nĩ yambĩrĩirie gwathana icigo nyingĩ iria yooire kuuma kũrĩ Njĩrĩmani, na kwoguo ĩgĩtuĩka mũthamaki wa mwena wa rũgongo. O ta thirikari ya Nazi ĩrĩa yathanaga na gĩthũri, thirikari ya Soviet Union o nayo nĩ yanyaririre na gĩkĩro kĩnene andũ arĩa othe maaigaga ũthathaiya wao harĩ Ngai mbere ya wathĩki wao harĩ bũrũri.

15. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo eekire atĩa thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ gũthira?

¹⁵ Ihinda inini thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ gũthira, mũthamaki ũcio mwerũ wa mwena wa rũgongo nĩwe Soviet Union na mabũrũri marĩa maamũnyitaga mbaru nĩ maatharĩkĩire andũ a Ngai. Kũguũrĩrio 12:15-17 ĩringithanagia kũnyarirũo kũu kwa andũ a Ngai na “rũũĩ.” O ta ũrĩa ũrathi ũcio wonanĩtie, mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo nĩ aahũũrire marubuku wĩra wa kũhunjia na agĩtwara ndungata nyingĩ cia Jehova ithamĩrio Siberia. Kwoguo kuuma rĩrĩa matukũ ma kũrigĩrĩria maambĩrĩirie, mũthamaki wa mwena wa rũgongo akoretwo agĩthiĩ na mbere kũnyarira andũ a Ngai no ndarĩ ahota kũrũgamia wĩra wao.f

16. Thirikari ya Soviet Union yahingirie ũrathi wa Danieli 11:37-39 na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁶ Thoma Danieli 11:37-39. Hihi kũringana na ũrathi ũcio-rĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo aagire ‘kũrũmbũiya Ngai wa maithe make o na hanini’ na njĩra ĩrĩkũ? Thirikari ya Soviet Union nĩ yeendaga kũniina ndini, na njĩra ya kũniina hinya wacio. Nĩgetha thirikari ĩyo ĩhote kũhingia muoroto ũcio wayo, mbere ĩyo mwaka-inĩ wa 1918 nĩ yarutĩte watho ũrĩa watũmire macukuru mambĩrĩrie kũrutana atĩ gũtirĩ Ngai. Hihi mũthamaki ũcio wa mwena wa rũgongo ‘aagoocithirie ngai ya kũndũ kũrĩa kũirigĩre’ na njĩra ĩrĩkũ? Thirikari ya Soviet Union nĩ yahũthĩrire mbeca nyingĩ mũno kũnenehia mbũtũ yayo, na gũthondeka matharaita maingĩ mũno ma niukilia nĩguo ĩkĩre hinya wathani wayo. Mũthia-inĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro magĩkorũo macokanĩrĩirie matharaita marĩ na hinya ma kũũraga andũ aingĩ mũno.

ATHAMAKI ACIO ERĨ KŨRUTITHANIA WĨRA

17. “Kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu kĩrehaga mwanangĩko” nĩ kĩĩ?

¹⁷ Mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ anyitĩte mbaru mũthamaki wa mwena wa mũhuro harĩ gwĩka ũndũ ũmwe mũnene wa kũrũgamia “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu kĩrehaga mwanangĩko.” (Dan. 11:31) ‘Kĩndũ kĩu kĩrĩ thahu’ nĩ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri.

18. Kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri gĩtĩtwo “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu” nĩkĩ?

¹⁸ Kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri gĩtĩtwo “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu” tondũ kiugaga atĩ no kĩhote kũrehe thayũ thĩinĩ wa thĩ, ũndũ ũrĩa no Ũthamaki wa Ngai tu ũngĩhota gwĩka. Ningĩ ũrathi ũcio uugĩte atĩ kĩndũ kĩu kĩrĩ thahu nĩ “kĩrehaga mwanangĩko” tondũ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri nĩ gĩkaahingia itemi rĩa bata harĩ kũniina ndini cia maheeni.—Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo, “Athamaki Erĩ Mataraiguithania Ihinda-inĩ rĩa Mũthia.”

TŨRABATARA KŨMENYA MAŨNDŨ MACIO NĨKĨ?

19-20. (a) Tũrabatara kũmenya maũndũ marĩa meekĩkire thĩinĩ wa historĩ nĩkĩ? (b) Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩarĩrĩirie kĩũria kĩrĩkũ?

¹⁹ Tũrabatara kũmenya maũndũ macio meekĩkire thĩinĩ wa historĩ tondũ nĩ maronania atĩ kuuma mwaka wa 1870 nginya wa 1991, ũrathi wa Danieli wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ wahingire. Kwoguo no tũkorũo na ma atĩ maũndũ macio mangĩ megiĩ ũrathi ũcio o namo nĩ mekũhinga.

²⁰ Mwaka-inĩ wa 1991, thirikari ya Soviet Union nĩ yagũire. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, mũthamaki wa mwena wa rũgongo ũmũthĩ nũũ? Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire nĩ gĩcoketie kĩũria kĩu.

1-2. Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

GŨKĨRA hĩndĩ ĩngĩ o yothe, rĩu tũrĩ na ũira mũingĩ ũronania atĩ tũratũũra matukũ-inĩ ma mũthia ma matukũ maya ma kũrigĩrĩria ma mũtabarĩre ũyũ. Ica ikuhĩ, Jehova na Jesu Kristo nĩ mekũniina thirikari ciothe iria ikararagia Ũthamaki wa Ngai. Mbere ya ũndũ ũcio wĩkĩke, mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro no megũthiĩ na mbere gũũkanĩrĩra na gũũkĩrĩra andũ a Ngai.

² Thĩinĩ wa gĩcunjĩ gĩkĩ, tũkwarĩrĩria ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Danieli 11:40–12:1. Nĩ tũkũmenya nũũ mũthamaki wa mwena wa rũgongo mahinda-inĩ maya, na tuone kĩrĩa kĩngĩtũma tũkorũo na ũmĩrĩru tũkĩhiũrania na moritũ marĩa marĩ mbere itũ.

MŨTHAMAKI ŨNGĨ WA MWENA WA RŨGONGO

3-4. Nũũ mũthamaki wa mwena wa rũgongo mahinda-inĩ maya? Taarĩria.

³ Thutha wa Soviet Union kũgwa mwaka wa 1991, andũ a Ngai arĩa maarĩ rungu rwa wathani ũcio nĩ maakeneire wĩyathi kwa ihinda rĩna. Danieli etĩte wĩyathi ũcio “ũteithio mũnini.” (Dan. 11:34) Ũndũ ũcio nĩ wamahotithirie kũhunjia marĩ na wĩyathi na thutha wa ihinda inini, mũigana wa ahunjia gĩcigo-inĩ kĩrĩa kĩarĩ rungu rwa wathani ũcio ũkĩongerereka mũno. Thutha ũcio, kahora kahora, Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru magĩtuĩka mũthamaki wa mwena wa rũgongo. O ta ũrĩa tuoonire gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩhĩtũku, nĩguo thirikari yagĩrĩre gũkorũo ĩrĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo kana mũthamaki wa mwena wa mũhuro, no mũhaka ĩke maũndũ maya matatũ: (1) ĩkorũo ĩgĩathana gĩcigo kĩraikarũo nĩ andũ aingĩ a Ngai kana ĩmahinyĩrĩrie, (2) yonanie kũgerera ciĩko atĩ nĩ thũ ya Jehova na andũ ake, na (3) ĩkorũo ĩkĩgucania na mũthamaki wa mwena ũcio ũngĩ.

⁴ Rora kĩrĩa kĩngĩtũma tuuge atĩ Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru nĩo mũthamaki wa mwena wa rũgongo mahinda-inĩ maya. (1) Nĩ makoretwo makĩnyarira andũ a Ngai, makahũũra wĩra wa kũhunjia marubuku na makanyarira aarĩ na ariũ a Ithe witũ makiri maingĩ arĩa maikaraga icigo-inĩ iria ciathagwo nĩ mabũrũri macio. (2) Ciĩko cia mũthemba ũcio cionanagia atĩ nĩ mathũire Jehova na andũ ake. (3) Makoretwo makĩgucania na mũthamaki wa mwena wa mũhuro, nĩwe Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika. Rekei rĩu tuone ũrĩa Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru mekĩte, ũndũ ũrĩa ũratũma magĩrĩre gũkorũo marĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo.

MŨTHAMAKI WA RŨGONGO NA WA MŨHURO GŨTHIĨ NA MBERE GŨTINDĨKANA

5. Danieli 11:40-43 yarĩtie ũhoro wa ihinda rĩrĩkũ? Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩgeekĩka ihinda-inĩ rĩu?

⁵ Thoma Danieli 11:40-43. Ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa mĩhari ĩyo warĩtie ũhoro wĩgiĩ ihinda rĩa matukũ ma kũrigĩrĩria. Mĩhari ĩyo nĩ ĩtaarĩirie ngucanio gatagatĩ ka mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro. O ta ũrĩa Danieli aarathĩte, matukũ-inĩ ma mũthia mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ ‘angĩgaatindĩkana’ na mũthamaki wa mwena wa rũgongo.—Dan. 11:40.

6. Nĩ ũira ũrĩkũ ũronania atĩ athamaki acio erĩ nĩ makoretwo magĩtindĩkana?

⁶ Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro no mathiaga na mbere kũgucania, o ũmwe wao akĩenda gũkorũo arĩ mũnene gũkĩra ũrĩa ũngĩ. Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũrĩa gwathiire thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, rĩrĩa Soviet Union yaambĩrĩirie gũkorũo na ũgucania mũnene igũrũ rĩa gĩcunjĩ kĩnene kĩa Rũraya. Ũndũ ũcio nĩguo watũmire mũthamaki wa mwena wa mũhuro na mabũrũri marĩa maamũnyitaga mbaru maturanĩre njeshi ciao magĩthondeka ngwatanĩro ĩrĩa ĩtagwo NATO. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro no mathiaga na mbere gũthondeka matharaita ma goro o ũmwe wao akĩgeria gũkorũo na njeshi ĩrĩ na hinya gũkĩra ya ũrĩa ũngĩ. Ningĩ nĩ makoretwo makĩgucania na njĩra ya o ũmwe wao kũnyita mbaru thũ cia ũcio ũngĩ mbaara-inĩ thĩinĩ wa Afrika, Asia, na Latin America. Mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ, Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru nĩ makoretwo na ũgucania mũnene kũndũ kũingĩ thĩinĩ wa thĩ. Ningĩ nĩ makoretwo magĩũkanĩrĩra na mũthamaki wa mwena wa mũhuro makĩhũthĩra kompiuta. O ũmwe wa athamaki acio nĩ akoretwo akĩmenereria ũcio ũngĩ nĩ ũndũ wa kũhũthĩra programu cia kompiuta kũingĩrĩra maũndũ make ma gĩũteti na ma kĩĩmbeca. Na o ta ũrĩa Danieli aarathĩte, mũthamaki wa mwena wa rũgongo no arathiĩ na mbere gũtharĩkĩra andũ a Ngai.—Dan. 11:41.

MŨTHAMAKI WA MWENA WA RŨGONGO KŨINGĨRA “BŨRŨRI-INĨ ŨRĨA MŨTHAKA”

7. ‘Bũrũri Ũrĩa Mũthaka’ nĩ ũrĩkũ?

⁷ Danieli 11:41 yugaga atĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ akaaingĩra “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka.” Bũrũri ũcio nĩ ũrĩkũ? Mahinda-inĩ ma tene, bũrũri wa Isiraeli watuĩkaga nĩguo warĩ “bũrũri ũrĩa mũthaka mũno harĩ mabũrũri marĩa mangĩ mothe.” (Ezek. 20:6) Ĩndĩ ũndũ ũrĩa watũmaga bũrũri ũcio ũkorũo ũrĩ wa mwanya nĩ tondũ nĩkuo gwakoragwo na ũthathaiya wa ma. Kuuma Pentekoste mwaka wa 33 M.M., Bũrũri Ũrĩa Mũthaka ndũkoretwo ũrĩ bũrũri mũna thĩinĩ wa thĩ tondũ andũ a Jehova makoragwo kũndũ guothe thĩinĩ wa thĩ. Handũ ha ũguo, ‘Bũrũri Ũrĩa Mũthaka’ mahinda-inĩ maya nĩ paradiso ya kĩĩroho ya andũ a Jehova, ũguo nĩ kuuga maũndũ ta ũthathaiya wao harĩ Jehova kũgerera mĩcemanio na wĩra wa kũhunjia.

8. Mũthamaki wa mwena wa rũgongo aingĩrĩte atĩa “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka”?

⁸ Matukũ-inĩ ma kũrigĩrĩria, mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ akoretwo akĩingĩra maita maingĩ “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka.” Kwa ngerekano, rĩrĩa thirikari ya Nazi ya Njĩrĩmani yatuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo makĩria hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, nĩ yaingĩrire “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka” na njĩra ya kũnyarira na kũũraga andũ a Ngai. Thutha wa Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, rĩrĩa Soviet Union yatuĩkire mũthamaki wa mwena wa rũgongo, mũthamaki ũcio nĩ aaingĩrire “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka” na njĩra ya kũnyarira andũ a Ngai na kũmatwara ithamĩrio.

9. Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru maingĩrĩte atĩa “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka” mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ?

⁹ Mĩaka-inĩ ya ica ikuhĩ, Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru o nao nĩ maingĩrĩte “Bũrũri-inĩ Ũrĩa Mũthaka.” Na njĩra ĩrĩkũ? Mwaka wa 2017, mũthamaki ũcio wa mahinda maya wa mwena wa rũgongo nĩ aahũũrire marubuku wĩra wa andũ a Jehova na agĩikia aarĩ na ariũ a Ithe witũ amwe njera. Ningĩ nĩ aahũũrire marubuku mabuku maitũ, o hamwe na Bibilia ya New World Translation. Makĩria ma ũguo, nĩ aatunyire Aira a Jehova a Russia wabici yao ya rũhonge, o hamwe na Nyũmba cia Ũthamaki, na Nyũmba cia Igomano. Thutha wa maũndũ macio gwĩkĩka, Kĩama Kĩrĩa Gĩtongoragia mwaka-inĩ wa 2018 nĩ kĩamenyithanirie atĩ Russia na mabũrũri marĩa mamĩnyitaga mbaru nĩo mũthamaki wa mwena wa rũgongo mahinda-inĩ maya. O na rĩrĩa Aira a Jehova maranyarirũo na njĩra nene, nĩ maregaga kũrũa na thirikari o yothe ya andũ kana kũgeria kũmĩgarũra. Handũ ha ũguo, marũmagĩrĩra ũtaaro wa Bibilia wĩgiĩ kũhoera “arĩa othe marĩ itĩ-inĩ cia ũnene,” makĩria rĩrĩa andũ ta acio maratua matua mangĩhutia wĩyathi witũ wa gũthathaiya Jehova.—⁠1 Tim. 2:1, 2. 

HIHI MŨTHAMAKI WA RŨGONGO NĨ AGAATOORIA MŨTHAMAKI WA MŨHURO?

10. Hihi mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ agaatooria mũthamaki wa mwena wa mũhuro? Taarĩria.

¹⁰ Ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Danieli 11:40-45 warĩrĩirie makĩria ũhoro wĩgiĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo. Hihi ũguo nĩ kuuga atĩ mũthamaki ũcio nĩ agaatooria mũthamaki wa mwena wa mũhuro? Aca. Mũthamaki wa mwena wa mũhuro agaakorũo o kuo rĩrĩa Jehova na Jesu makaaniina thirikari ciothe cia andũ hĩndĩ ya mbaara ya Hari–Magedoni. (Kũg. 19:20) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tũkorũo na ma na ũhoro ũcio? Reke tuone ũrĩa morathi ma Danieli na Kũguũrĩrio monanĩtie.

11. Ũrathi wa Danieli 2:43-45 ũronania atĩa? (Rora mbica ngothi-inĩ.)

¹¹ Thoma Danieli 2:43-45. Mũnabii Danieli ataarĩirie thirikari irũmanĩrĩire cia andũ iria cianahutania na andũ a Ngai. Thirikari icio irũgamĩrĩirũo nĩ cuma cia mĩthemba ĩtiganĩte iria ithondekete mũhianano ũcio mũnene. Thirikari ya mũico ya andũ yonanĩtio ĩrĩ makinya ma mũhianano ũcio marĩa mathondeketwo na mũtukanio wa kĩgera na rĩũmba. Makinya macio marũgamĩrĩire Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika. Ũrathi ũcio ũronania atĩ, Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika no ĩgaakorũo ĩgĩathana rĩrĩa Ũthamaki wa Ngai ũkaananga thirikari ciothe cia andũ.

12. Mũtwe wa mũgwanja wa nyamũ ya gĩthaka ũrũgamĩrĩire kĩĩ, na nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata kũmenya ũndũ ũcio?

¹² Mũtũmwo Johana ningĩ nĩ ataarĩirie ũhoro wĩgiĩ thirikari irũmanĩrĩire cia thĩ iria ciaathaga andũ a Jehova. Johana onanĩtie thirikari icio itariĩ ta nyamũ ya gĩthaka ĩrĩ na hĩa mũgwanja. Mũtwe wa mũgwanja wa nyamũ ĩyo ũrũgamĩrĩire Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika. Ũcio nĩ ũndũ wa bata, tondũ nyamũ ĩyo ndĩagĩire mũtwe ũngĩ thutha wa mũtwe ũcio wa mũgwanja. Ũndũ ũcio ũronania atĩ mũtwe ũcio wa mũgwanja no ũgaakorũo ũgĩathana rĩrĩa Kristo na mbũtũ yake ya igũrũ magooka kũniina mũtwe ũcio o hamwe na nyamũ ĩyo ĩrĩ yothe.b—Kũg. 13:1, 2; 17:13, 14.

MŨTHAMAKI WA RŨGONGO EGWĨKA ATĨA ICA IKUHĨ?

13-14. “Gogu wa bũrũri wa Magogu” nũũ? Na hihi nĩ kĩĩ gĩgaatũma atharĩkĩre andũ a Ngai?

¹³ Ezekieli nĩ aandĩkire ũrathi ũngĩtũteithia kũmenya ũrĩa hihi gũgaathiĩ mbere ya mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro kũniinwo. No kũhoteke morathi marĩa marĩ thĩinĩ wa Ezekieli 38:10-23; Danieli 2:43-45; 11:44–12:1 na Kũguũrĩrio 16:13-16, 21, mothe marataarĩria ũhoro wĩgiĩ maũndũ mageekĩka ihinda-inĩ rĩmwe. Angĩkorũo ũguo nĩguo, no twĩrĩgĩrĩre atĩ maũndũ maya marũmĩrĩire nĩ makaahaanĩka.

¹⁴ Ihinda rĩna thutha wa thĩna ũrĩa mũnene kwambĩrĩria, “athamaki a thĩ yothe ĩrĩa ĩikaragwo,” nĩ magaathondeka ngwatanĩro ya mabũrũri. (Kũg. 16:13, 14; 19:19) Ngwatanĩro ĩyo ya mabũrũri nĩyo Bibilia ĩĩtaga “Gogu wa bũrũri wa Magogu.” (Ezek. 38:2) Ngwatanĩro ĩyo ya mabũrũri nĩ ĩgaatharĩkĩra andũ othe a Ngai ĩkĩgeria kũmaniina biũ. Nĩ kĩĩ gĩgaatũma matharĩkĩre andũ a Ngai? Mũtũmwo Johana akĩaria ũhoro wĩgiĩ ihinda rĩu ooigire atĩ thũ cia Ngai nĩ ingĩgaakorũo nĩ ihũũra rĩa mbembe nene mũno cia mbura. No kũhoteke mbura ĩyo nene ya mbembe ĩrũgamĩrĩire ndũmĩrĩri nditũ ya ituĩro ĩrĩa ĩkaahunjio nĩ andũ a Jehova. No gũkorũo hihi ndũmĩrĩri ĩyo nĩ ĩkaarakaria Gogu wa Magogu na ecirie gũtharĩkĩra andũ a Ngai arĩ na muoroto wa kũmaniina biũ thĩinĩ wa thĩ.—⁠Kũg. 16:⁠21.

15-16. (a) No kũhoteke Danieli 11:44, 45 ĩtaarĩirie ũhoro wĩgiĩ maũndũ marĩkũ? (b) Gũgaathiĩ atĩa harĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo na thirikari icio ingĩ cia Gogu wa Magogu?

¹⁵ No kũhoteke ndũmĩrĩri ĩyo nditũ ya ituĩro na tharĩkĩro ĩyo ya mũico ya thũ cia Ngai kwerekera andũ a Ngai nĩmo maũndũ marĩa mataarĩirio thĩinĩ wa Danieli 11:44, 45. (Thoma.) Thĩinĩ wa mĩhari ĩyo, Danieli oigĩte atĩ “mohoro kuuma mwena wa irathĩro na mwena wa rũgongo” nĩ magaatũma mũthamaki wa mwena wa rũgongo atangĩke, na oimagare arĩ na “marakara manene.” (Dan. 11:44, 45) Muoroto wa mũthamaki wa mwena wa rũgongo ũgaakorũo ũrĩ ‘kwananga andũ aingĩ.’ Mũhari ũcio ũkĩgweta “andũ aingĩ,” no kũhoteke ũraria ũhoro wĩgiĩ andũ a Jehova.c No kũhoteke Danieli aataaragĩria ũhoro wĩgiĩ tharĩkĩro ĩyo ya mũthia ya kũgeria kũniina andũ a Ngai biũ.

¹⁶ Rĩrĩa mũthamaki wa mwena wa rũgongo manyitanĩire na thirikari icio ingĩ cia thĩ magaatharĩkĩra andũ a Ngai, ũndũ ũcio nĩ ũkaarakaria Ngai Mwene-Hinya-Wothe na hĩndĩ ĩyo nĩrĩo mbaara ya Hari–Magedoni ĩkaambĩrĩria. (Kũg. 16:14, 16) Hĩndĩ ĩyo, mũthamaki wa mwena wa rũgongo nĩ akaaniinanĩrio hamwe na thirikari icio ingĩ igaakorũo ithondekete Gogu wa Magogu, na “ndagaakorũo na wa kũmũteithia.”—Dan. 11:45.

17. Mikaeli, “o we mũnene” ũrĩa ũgwetetwo thĩinĩ wa Danieli 12:1 nũũ, na ageeka atĩa?

¹⁷ Mũhari ũrĩa ũrũmĩrĩire thĩinĩ wa ũrathi ũcio wa Danieli ũheanĩte ũhoro makĩria wĩgiĩ ũrĩa mũthamaki wa mwena wa rũgongo na thirikari icio ingĩ makaaniinwo, na ũrĩa tũkaahonokio. (Thoma Danieli 12:1.) Mũhari ũcio ũrenda kuuga atĩa? Mikaeli nĩ rĩĩtwa rĩngĩ rĩa Mũthamaki witũ ũrĩa ũrathana, Kristo Jesu. Akoretwo ‘arũgamĩte nĩ ũndũ’ wa andũ a Ngai kuuma mwaka wa 1914 rĩrĩa Ũthamaki wake wahandirũo kũrĩa igũrũ. Ihinda rĩũkĩte nĩ ‘akaarũgama,’ kana oe ikinya rĩa bata hĩndĩ ya mbaara ya Hari–Magedoni. Mbaara ĩyo nĩyo ĩgaakorũo ĩrĩ ya mũthia, na Danieli amĩtĩte “ihinda rĩa mĩtangĩko” rĩtarĩ rĩoneka hĩndĩ ĩngĩ. Ũrathi wa Johana ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa ibuku rĩa Kũguũrĩrio wĩtĩte ihinda rĩu mbere ya mbaara ĩyo ‘thĩna ũrĩa mũnene.’—Kũg. 6:2; 7:14.

HIHI RĨĨTWA RĨAKU NĨ RĨGAAKORŨO ‘RĨANDĨKĨTWO IBUKU-INĨ’?

18. Nĩkĩ no tũhote gweterera mahinda marĩa maroka tũrĩ na ũmĩrĩru?

¹⁸ No tweterere mahinda marĩa maroka tũrĩ na ũmĩrĩru tondũ Danieli na Johana nĩ monanĩtie atĩ arĩa matungatagĩra Jehova na Jesu nĩ makaahonoka thĩna ũrĩa mũnene. Danieli onanĩtie atĩ andũ arĩa makaahonoka, nĩ arĩa marĩĩtwa mao magaakorũo ‘mandĩkĩtwo ibuku-inĩ.’ (Dan. 12:⁠1) Tũngĩka atĩa nĩgetha marĩĩtwa maitũ mandĩkwo ibuku-inĩ rĩu? No mũhaka tuonanie wega biũ atĩ nĩ twĩtĩkĩtie Jesu, o we Gatũrũme ka Ngai. (Joh. 1:29) No mũhaka twĩyamũrĩre Ngai na tũbatithio. (1 Pet. 3:21) Ningĩ no mũhaka tuonanie atĩ nĩ tũnyitaga mbaru Ũthamaki wa Ngai, na njĩra ya gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota gũteithia arĩa angĩ mamenye ũhoro wĩgiĩ Jehova.

19. Twagĩrĩirũo gwĩka atĩa ihinda-inĩ rĩrĩ, na nĩkĩ?

¹⁹ Rĩrĩ nĩrĩo ihinda rĩa kwĩruta kwĩhoka Jehova makĩria na ithondeka rĩake rĩa ndungata njĩhokeku. Rĩrĩ nĩrĩo ihinda rĩa kũnyita mbaru Ũthamaki wa Ngai. Tũngĩka ũguo, nĩ tũkaahonokio rĩrĩa mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro makaaniinwo nĩ Ũthamaki wa Ngai.

Morathi mamwe thĩinĩ wa gathandũkũ gaka mangĩgeekĩka ihinda-inĩ rĩmwe. Morathi macio mothe maronania atĩ tũratũũra “ihinda rĩa mũthia.”​—Dan. 12:4.

• 

  

  Maandĩko Kũg. 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Ũrathi “Nyamũ ya gĩthaka” nĩ ĩngĩgaathana thĩ kwa ihinda iraihu. Ihinda-inĩ rĩa mũthia, kĩongo kĩayo kĩa mũgwanja nĩ kĩngĩkaagurario. Thutha ũcio, kĩongo kĩu nĩ kĩngĩahonire na “thĩ yothe” ĩrũmĩrĩre nyamũ ĩyo. Shaitani ahũthagĩra nyamũ ĩyo ‘kũrũa mbaara na arĩa matigarĩte.’

  Kũhinga Thutha wa Mũiyũro, thirikari cia andũ iria ikararagia Jehova nĩ ciambĩrĩirie gwathana. Mĩaka makĩria ma 3,000 thutha ũcio hĩndĩ ya Mbaara ya Mbere ya Thĩ, thirikari ya Ngeretha ĩgĩthirũo nĩ hinya mũno. Yacokire ĩkĩgĩa na hinya rĩngĩ yanyitwo mbaru nĩ Amerika (US). Ihinda-inĩ rĩrĩ rĩa mũthia, Shaitani nĩ arahũthĩra thirikari cia thĩ kũnyarira andũ a Ngai.

• 

  Rĩandĩko Dan. 11:25-45

  Ũrathi Mũthamaki wa mwena wa rũgongo na mũthamaki wa mwena wa mũhuro nĩ mangĩgokanĩrĩra ihinda-inĩ rĩa mũthia.

  Kũhinga Njĩrĩmani nĩ yarũire na Thirikari ya Ngeretha na Amerika. Mwaka-inĩ wa 1945, Soviet Union na arĩa maamĩnyitaga mbaru magĩtuĩka mũthamaki wa mwena wa rũgongo. Mwaka-inĩ wa 1991, Soviet Union ĩkĩgwa na thutha-inĩ Russia na arĩa mamĩnyitaga mbaru magĩtuĩka mũthamaki wa mwena wa rũgongo.

• 

  Maandĩko Isa. 61:1; Mal. 3:1; Luk. 4:18

  Ũrathi Jehova nĩ angĩgatũma “mũtũmwo” wake nĩguo athondeke njĩra mbere ya Ũthamaki wa Kĩĩmesia ũhandĩtwo. Mũtũmwo ũcio nĩ angĩkahunjia “ũhoro mwega kũrĩ arĩa ahooreri.”

  Kũhinga Kuuma mwaka wa 1870, C. T. Russell na arĩa maanyitanagĩra nake nĩ maambĩrĩirie gũtaarĩria ũhoro wa ma ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Bibilia marĩ na kĩyo. Mĩaka-inĩ ya 1880 makĩambĩrĩria gũtĩtĩrithia atĩ ndungata cia Ngai nĩ ciagĩrĩirũo kũhunjia. Nĩ maacabire icunjĩ ciarĩ na ciongo ta “Nĩ Kũrabatarania Ahunjia 1,000” na “Twamũrĩtwo Nĩguo Tũhunjie.”

• 

  Rĩandĩko Mat. 13:24-30, 36-43

  Ũrathi Thũ nĩ ĩngĩkahanda itindiĩ mũgũnda-inĩ wa ngano na irekwo ikũranĩre, na itindiĩ rĩthiĩke ngano nginya hĩndĩ ya magetha rĩrĩa itindiĩ rĩngĩkamũranio na ngano.

  Kũhinga Kwambĩrĩria mwaka wa 1870, ngũrani gatagatĩ ga Akristiano a ma na Akristiano a maheeni nĩ yambĩrĩirie kuoneka wega. Ihinda-inĩ rĩa mũthia, Akristiano a ma nĩ mamũranĩtio na Akristiano a maheeni na magacokanĩrĩrio thĩinĩ wa kĩũngano.

• 

  Rĩandĩko Dan. 2:31-33, 41-43

  Ũrathi Mũhianano ũthondeketwo na cuma cia mĩthemba ĩtiganĩte ũrĩ na makinya ma kĩgera na rĩũmba.

  Kũhinga Rĩũmba rĩrũgamĩrĩire andũ arĩa mathagwo nĩ Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika arĩa maikaraga magĩtetagia thirikari ĩyo. Nĩ ũndũ wa andũ acio, thirikari ĩyo ndĩngĩhota gwĩka maũndũ na hinya ta wa kĩgera.

• 

  

  Maandĩko Mat. 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Ũrathi Ngano nĩ ĩngĩgacokanĩrĩrio thĩinĩ wa ikũmbĩ, na “ngombo ĩrĩa njĩhokeku na njũgĩ” nĩ ĩngĩkamũrũo nĩguo ĩrũgamĩrĩre “andũ a nyũmba” ya mwathi wake. Wĩra wa kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki nĩ ũngĩkaambĩrĩria gũtherema thĩinĩ wa “thĩ yothe ĩrĩa ĩikaragwo.”

  Kũhinga Mwaka wa 1919, ngombo ĩrĩa njĩhokeku nĩ yamũrirũo nĩguo ĩrũgamĩrĩre andũ a Ngai. Kuuma hĩndĩ ĩyo, Arutwo a Bibilia nĩ moongereire kĩyo kĩao gĩa kũhunjia. Mahinda-inĩ maya, Aira a Jehova marahunjia thĩinĩ wa mabũrũri makĩria ma 200, na makaruta indo irĩ na ũhoro wa Bibilia na thiomi makĩria ma 1,000.

• 

  Maandĩko Dan. 12:11; Kũg. 13:11, 14, 15

  Ũrathi Nyamũ ya gĩthaka ya hĩa igĩrĩ nĩ ĩngĩgaatongoria harĩ gũthondeka “mũhianano wa nyamũ ya gĩthaka” na nĩ ĩngĩkaahee “mũhianano ũcio . . . mĩhũmũ.”

  Kũhinga Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika nĩ yatongoririe harĩ gũthondeka Ngwatanĩro ya Mabũrũri. Ngwatanĩro ĩyo nĩ yanyitirũo mbaru nĩ mabũrũri mangĩ. Mũthia-inĩ mũthamaki wa mwena wa rũgongo o nake nĩ aaingĩrire thĩinĩ wa Ngwatanĩro ĩyo kuuma mwaka wa 1926 nginya 1933. Andũ meetĩkĩtie atĩ Ngwatanĩro ĩyo ya mabũrũri nĩ ĩngĩahotire kũrehe thayũ thĩinĩ wa thĩ, ũndũ ũrĩa no Ũthamaki wa Ngai tu ũngĩhota gwĩka. Ũguo noguo andũ makoragwo metĩkĩtie ũhoro-inĩ wĩgiĩ kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri.

• 

  

  Rĩandĩko Dan. 8:23, 24

  Ũrathi Mũthamaki ũrĩ na gĩthiithi gĩa kũmakania nĩ ‘angĩkaananga na njĩra nene.’

  Kũhinga Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika nĩ ĩrehete mwanangĩko mũnene. Kwa ngerekano, hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ, bũrũri wa Amerika (US) nĩ wagũithirie mbomu igĩrĩ nene bũrũri-inĩ ũmwe warĩ thũ ya Ngeretha na Amerika. Mbomu icio nĩ ciarehire mwanangĩko mũnene gũkĩra matharaita mangĩ o mothe mbere ĩyo.

• 

  Maandĩko Dan. 11:31; Kũg. 17:3, 7-11

  Ũrathi “Nyamũ ya gĩthaka ya rangi mũtune” ĩrĩ na hĩa ikũmi, o yo mũthamaki wa kanana nĩ ĩngĩkaambata kuuma irima-inĩ rĩtarĩ gĩturi. Ibuku rĩa Danieli rĩĩtaga mũthamaki ũcio “kĩndũ kĩrĩa kĩrĩ thahu kĩrehaga mwanangĩko.”

  Kũhinga Ngwatanĩro ya Mabũrũri nĩ yatigire kũruta wĩra hĩndĩ ya Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ. Thutha wa mbaara ĩyo, kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri ‘gĩkĩrũgamio.’ Kĩama kĩu, o ta Ngwatanĩro ya Mabũrũri ĩrĩa yarĩ ho mbere yakĩo, nĩ kĩheagwo rũgooco rũrĩa rwagĩrĩirũo kũheo Ũthamaki wa Ngai. Kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri nĩ gĩgaatharĩkĩra ndini.

• 

  

  Maandĩko 1 Thes. 5:3; Kũg. 17:16

  Ũrathi Mabũrũri nĩ mangĩkaanĩrĩra “thayũ na ũgitĩri,” na “hĩa icio ikũmi” na “nyamũ ya gĩthaka” nĩ ingĩgaatharĩkĩra “mũmaraya” na imũniine. Thutha ũcio, mabũrũri nĩ mangĩkaanangwo.

  Kũhinga Mabũrũri nĩ makoiga atĩ nĩ mahotete kũrehe thayũ na ũgitĩri. Thutha ũcio, mabũrũri marĩa manyitaga mbaru kĩama kĩa Ũrũmwe wa Mabũrũri nĩ makaananga ndini cia maheeni. Ũndũ ũcio nĩguo ũgaakorũo ũrĩ kĩambĩrĩria gĩa thĩna ũrĩa mũnene. Thĩna ũcio ũkaarĩkĩrĩra hĩndĩ ĩrĩa Jesu akaananga gĩcunjĩ kĩrĩa gĩgaakorũo gĩtigarĩte gĩa thĩ ĩno njũru ya Shaitani hĩndĩ ya Hari–Magedoni.

• 

  Maandĩko Ezek. 38:11, 14-17; Mat. 24:31

  Ũrathi Gogu nĩ angĩgaatharĩkĩra bũrũri wa andũ a Ngai. Thutha ũcio araika nĩ mangĩgacokanĩrĩria “arĩa athuure.”

  Kũhinga Mũthamaki wa mwena wa rũgongo akĩnyitanĩra na thirikari iria ingĩ ciothe cia thĩ, nĩ agaatharĩkĩra andũ a Ngai. Ihinda rĩna thutha wa tharĩkĩro ĩyo kwambĩrĩria, Akristiano aitĩrĩrie maguta arĩa magaakorũo matigarĩte gũkũ thĩ nĩ magaacokanĩrĩrio matwarũo kũrĩa igũrũ.

• 

  Maandĩko Ezek. 38:18-23; Dan. 2:34, 35, 44, 45; Kũg. 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Ũrathi Ũrĩa ‘waikarĩire mbarathi ya rangi mwerũ’ nĩ angĩkaarĩkia ‘ũhootani wake’ na njĩra ya kũniina Gogu na mbũtũ ciake. ‘Nyamũ ya gĩthaka’ nĩ ĩngĩgaikio thĩinĩ wa “iria rĩa mwaki,” na mũhianano ũrĩa mũnene ũmemendwo.

  Kũhinga Jesu arĩ we Mũthamaki wa Ũthamaki wa Ngai nĩ akaahonokia andũ a Ngai. Arĩ hamwe na arĩa 144,000 magaathana hamwe nake na araika ake nĩ akaananga ngwatanĩro ya mabũrũri. Ũcio nĩguo ũgaakorũo ũrĩ mũthia wa thĩ ĩno njũru ya Shaitani.