Bibilia ya Bedell Ikinya Inini rĩa Gũtaũkĩrũo nĩ Bibilia Wega

RĨRĨA mũtongoria ũmwe wa ndini kuuma Ngeretha wetagwo William Bedell aathiire Ireland mwaka wa 1627, nĩ aakorire ũndũ wamũmakirie mũno. Andũ aingĩ a bũrũri wa Ireland maarĩ a ndini ya Gatoreki no maathagwo nĩ Ngeretha, bũrũri warĩ wa Aprotestanti. Aprotestanti nĩ maakoretwo mataũrĩte Bibilia na thiomi iria ciaragio nĩ andũ Rũraya guothe. O na kũrĩ ũguo, gũtirĩ mũndũ woonekaga akĩenda kũmĩtaũra na rũthiomi rwa Irish.

Bedell oonaga atĩ andũ arĩa maaragia rũthiomi rwa Irish “matiagĩrĩirũo gwetererũo nginya makeruta rũthiomi rwa Gĩthũngũ.” Nĩ aambĩrĩrie kũbanga ũrĩa Bibilia ĩgũtaũrũo na rũthiomi rwa Irish. No nĩ aacemanirie na ũkararia mũnene, makĩria kuuma kũrĩ Aprotestanti. Nĩkĩ?

ŨKARARIA HARĨ KŨHŨTHĨRA RŨTHIOMI RWA IRISH

Bedell nĩ oire ikinya rĩa kwĩruta rũthiomi rwa Irish. Nĩ eekĩraga arutwo ngoro mahũthĩre rũthiomi rwa Irish rĩrĩa aatuĩkire mũnene wa Cukuru ya Trinity ya Dublin, na thutha ũcio rĩrĩa aatuĩkire bishobu wa Kilmore. Ũhoro wa ma nĩ atĩ, rĩrĩa Queen Elizabeth wa mbere wa Ngeretha aambĩrĩirie Cukuru ya Trinity, aarĩ na muoroto wa kũmenyeria arutani arĩa mangĩathomithirie raia ake ũhoro wa Bibilia makĩhũthĩra thiomi iria andũ maaragia. Bedell nĩ aageririe kũhingia ũndũ ũcio.

Kũndũ kũingĩ thĩinĩ wa Kilmore, andũ aingĩ maaragia rũthiomi rwa Irish. Kwoguo Bedell eendaga mũno gũkorũo na arutani mangĩhota kwaria Irish. Aaragia ũhoro ũcio agĩĩciria ũhoro wa ciugo cia mũtũmwo Paulo thĩinĩ wa rĩandĩko rĩa 1 Akorintho 14:19 rĩrĩa riugaga ũũ: “Ndĩ harĩa kanitha ũũnganĩte-rĩ, ndenda kaba njarie o ciugo ithano iria ndĩĩcirĩtie, ngĩrute andũ angĩ ũhoro nacio, kũrĩ kwaria ciugo ngiri ikũmi cia gũthioma,” ũguo nĩ kuuga, na rũthiomi andũ matarataũkĩrũo nĩruo wega.

No andũ arĩa maarĩ na ũnene nĩ maageririe o ũrĩa wothe mangĩhota nĩguo mamũgirĩrĩrie. Kũringana na aandĩki a historĩ, andũ amwe mooigaga atĩ kũhũthĩra Irish warĩ “ũgwati harĩ bũrũri” o na angĩ makoiga atĩ warĩ “mũgarũ na wendi wa Thirikari.” Amwe moonaga atĩ warĩ ũndũ mwega harĩ Ngeretha, andũ arĩa maaragia rũthiomi rwa Irish mangĩaikarire mataramenya maũndũ. O na nĩ gwekĩrirũo mawatho atĩ arĩa maaragia rũthiomi rwa Irish matigane na rũthiomi na ũndũire wao na merute Gĩthũngũ na marũmĩrĩre maũndũ na ũndũire wa Ngeretha.

ŨTAŨRI WA BIBILIA YA BEDELL

Bedell ndaakuire ngoro nĩ ũndũ wa mawatho macio. Kĩambĩrĩria-inĩ kĩa mĩaka ya 1630 nĩ aambĩrĩirie gũtaũra Bibilia ĩrĩa yarĩ kuo ya Gĩthũngũ (King James Version ya 1611) na rũthiomi rwa Irish. Eendaga gũtaũra Bibilia andũ aingĩ mangĩataũkĩirũo nĩyo. Nĩ onaga atĩ andũ arĩa maarĩ athĩni matingĩahotire kuona Maandĩko marĩa mangĩamateithirie kuona njĩra ya muoyo wa tene na tene nĩ ũndũ wa kwaga gũtaũkĩrũo nĩ Bibilia.—Johana 17:3.

Bedell tiwe warĩ wa mbere kuona ũndũ ũcio. Mĩaka mĩrongo ĩtatũ mbere ĩyo, bishobu ũngĩ wetagwo William Daniel nĩ onete ũrĩa warĩ ũndũ mũritũ mũndũ kwĩruta maũndũ marĩa maarĩ thĩinĩ wa Bibilia hĩndĩ ĩrĩa yookire, ta ũrĩa oigire, “na rũthiomi andũ matarataũkĩrũo nĩruo.” Daniel nĩ aataũrĩte Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki na rũthiomi rwa Irish. Nake Bedell akĩambĩrĩria gũtaũra Maandĩko ma Kĩhibirania. Bibilia ya Bedell ĩkoragwo na ũtaũri wake na wa William Daniel. Bibilia ya Bedell, ĩrĩa yarĩ ya mbere gũtaũrũo ĩrĩ yothe na rũthiomi rwa Irish—noyo tu yarĩ kuo na rũthiomi rũu gwa kahinda ka mĩaka 300 ĩrĩa yarũmĩrĩire.

Bedell, ũrĩa wohĩgĩrĩire rũthiomi-inĩ rwa Kĩhibirania, nĩ eethire andũ erĩ a rũthiomi rwa Irish mamũteithie gũtaũra kuuma Gĩthũngũ nginya Irish. O ũrĩa maathiaga na mbere gũtaũra, Bedell marĩ na andũ angĩ ta erĩ ũguo arĩa mamũteithagia, nĩ maatigagĩrĩra nĩ marora na makahĩtũkĩra o mũhari na kinyi. Nĩguo mahote gũtaũra, nĩ maahũthĩrire Bibilia yataũrĩtwo na rũthiomi rwa Gĩitaliani nĩ mũthomi ũmwe wa maũndũ ma ndini wetagwo Giovanni Diodati kuuma Switzerland, Septuagint ya Kĩngiriki, na maandĩko mangĩ ma tene ma Kĩhibirania.

Ataũri acio maarũmĩrĩire mũtaratara wa ataũri a King James Version (Bedell nĩ oĩ aingĩ ao) na magĩkĩra rĩĩtwa rĩa Ngai kũndũ kũigana ũna thĩinĩ wa Bibilia. Kwa ngerekano, nĩ meekĩrire rĩĩtwa rĩa Ngai “Iehovah” thĩinĩ wa Thama 6:3. Maandĩko ma tene ma Bedell maigĩtwo thĩinĩ wa nyũmba ya mabuku ya Marsh, kũu Dublin, bũrũri-inĩ wa Ireland.—Rora gathandũkũ “Bedell Kũririkanwo na Kũgathĩrĩrio.”

GŨCABWO

Bedell aarĩkirie gũtaũra mwaka-inĩ wa 1640. No ndangĩahotire kũmĩcabithia hĩndĩ ĩyo. Nĩkĩ hihi? Ũndũ ũmwe nĩ tondũ no aakararagio mũno. Thũ ciake nĩ ciamenereirie mũtaũri wake mũnene irĩ na muoroto wa kũhũthia wĩra wake. O na nĩ maamũnyitithirie na makĩmuohithia njera. Makĩria ma ũguo, Bedell nĩ eekorire gatagatĩ ka mbaara ya arĩa maareganaga na wathani wa Ngeretha ĩrĩa yoimĩrire mwaka wa 1641. Andũ a Ireland nĩ maagitĩire Bedell kwa ihinda tondũ nĩ moonaga arĩ na wendi wa kũmarũmbũiya, o na gũtuĩka aarĩ Mũngeretha. O na kũrĩ ũguo, thutha-inĩ thigari iria ciareganaga nĩ ciamuohire njera yarĩ njũru mũno. Ũndũ ũcio nĩ watũmire akue na ihenya mwaka wa 1642. Ndaahotire gũcabithia wĩra ũcio wake.

1. Karatathi ka mbere ka maandĩko ma tene ma Bedell; 2. Bibilia ya Bedell, ĩrĩa yacabirũo 1685 — Karatathi ka mbere ka maandĩko ma tene ma Bedell, hakuhĩ mwaka wa 1640, na Bibilia ĩrĩa yacabirũo 1685

Wĩra wake warĩ hakuhĩ kwanangwo biũ rĩrĩa gwake mũciĩ kwabunjirũo na gũgĩthũkangio. Ũndũ mwega nĩ atĩ, mũrata ũmwe wake nĩ aahotire kũhonokia ũtaũri ũcio. Thutha wa ihinda, Narcissus Marsh, ũrĩa wacokire gũtuĩka bishobu mũnene wa Armagh na mũhunjia ũrĩa mũnene wa Kanitha wa Ireland, akĩoya ũtaũri ũcio. Akĩheo ũteithio wa mbeca nĩ mũthomi wa sayansi wetagwo Robert Boyle, na ategwĩtigĩra agĩcabithia Bibilia ya Bedell mwaka-inĩ wa 1685.

IKINYA ININI NO RĨA BATA MŨNO

Bibilia ya Bedell ndĩendirũo nĩ andũ othe. O na kũrĩ ũguo, rĩarĩ ikinya inini no rĩa bata mũno harĩ andũ gũtaũkĩrũo nĩ Bibilia, makĩria arĩa maaragia Irish, na to arĩa maaikaraga Ireland no nĩ nginya arĩa maaikaraga Scotland na kũndũ kũngĩ kũingĩ. Rĩu nĩ mangĩahotire kũhingia mabataro mao ma kĩĩroho nĩ ũndũ wa gũthoma Kiugo kĩa Ngai na rũthiomi rwao.—Mathayo 5:6.

“Twathoma Bibilia ya Bedell, nĩ twaiguaga ciugo cia Bibilia na rũthiomi rwitũ. Ũcio warĩ ũndũ wa bata mũno tondũ nĩ watũteithirie tũrĩ na famĩlĩ yakwa twĩrute ma cia magegania iria irĩ thĩinĩ wa Maandĩko”

Bibilia ya Bedell nĩ ĩthiĩte na mbere gũteithia andũ arĩa mendete ũhoro wa ma mathiĩ na mbere gwĩka ũguo nginya mahinda-inĩ maya. Mũthuri ũmwe waragia rũthiomi rwa Irish, ũrĩa werutire ũrĩa Bibilia ĩrutanaga ihinda rĩtarĩ kũraihu, oigĩte ũũ: “Twathoma Bibilia ya Bedell, nĩ twaiguaga ciugo cia Bibilia na rũthiomi rwitũ. Ũcio warĩ ũndũ wa bata mũno tondũ nĩ watũteithirie tũrĩ na famĩlĩ yakwa twĩrute ma cia magegania iria irĩ thĩinĩ wa Maandĩko.”

Bedell Kũririkanwo na Kũgathĩrĩrio

THAMA 6:3 BIBILIA YA MAYNOOTH

Hakuhĩ mĩaka 300 thutha wa gũcabwo kwa Bibilia ya Bedell mwaka wa 1685, gũtirĩ Bibilia ĩngĩ yacabĩtwo ĩrĩ yothe na rũthiomi rwa Irish. Thutha ũcio mwaka wa 1981, athomi a Gatoreki nĩ maarutire Bibilia ya Maynooth, na rũthiomi rũrĩa rwahũthagĩrũo hĩndĩ ĩyo rwa Irish. Karatathi-inĩ ka mbere ka Bibilia ya Maynooth, nĩ maagathĩrĩirie “wĩra mwega ũrĩa warutĩtwo nĩ Kanitha wa Ireland rĩrĩa maacabithirie Bibilia yao hĩndĩ ya karine ya 17.” Ĩyo yarĩ Bibilia ya Bedell, o na gũtuĩka Kanitha wa Gatoreki watũũrĩte ũgirĩtie arũmĩrĩri ayo kũmĩhũthĩra.

THAMA 6:3 BIBILIA YA BEDELL

Mwaka-inĩ wa 1971, athomi arĩa maarutire Bibilia ya Maynooth nĩ maacabithirie icunjĩ imwe iria maataũrĩte. Gĩcunjĩ kĩmwe kĩarĩ Pentatúc (Pentateuch), mabuku matano ma mbere ma Bibilia. Nĩ ũndũ wa kuona wĩra mwega ũrĩa Bedell aarutĩte, athomi acio a Gatoreki nĩ moongereire ũndũ ũyũ ngothi-inĩ, “Kũririkana William Bedell.”

Ataũri a Pentatúc maahũthĩrire kiugo “Iávé” kĩa Irish, gĩkĩrũgamĩrĩra rĩĩtwa rĩa Ngai kũndũ kũingĩ harĩa rĩĩtwa rĩu rĩgwetetwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Kĩhibirania, rĩrĩa rĩrũgamagĩrĩrũo nĩ Tetragrammaton kana YHWH. Ngerekano imwe irĩ thĩinĩ wa Thama 6:2-13. Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, rĩrĩa Bibilia ya Maynooth yacabirũo ĩrĩ yothe, ngũrani na Bedell, arĩa maacabithirie nĩ meeheririe rĩĩtwa rĩa Ngai biũ thĩinĩ wa ũtaũri wao na handũ-inĩ harĩo magĩkĩra “an Tiarna” (Mwathani).