Oshikunino shaEden oko ngoo sha li shili?

MBELA ou shii ehokololo li na sha naAdam naEva nosho yo oshikunino shaEden? Ehokololo olo oli shiivike nawa kovanhu mounyuni aushe. Omolwashike ito lesha vali ehokololo olo tali hangwa muGenesis 1:26–3:24? Ehokololo olo lOmbibeli ola ngongwa pauxupi taku ti:

Jehova Kalungaa okwa ma omunhu okudja mondwi yedu ndele te mu luku Adam, nokwe mu tula moshikunino shi li moshitukulwa hashi ifanwa Eden. Kalunga oye mwene a twika oshikunino osho. Oshikunino osho osha li sha hapa nawa nomwa li mu na omiti dihapu diwa hadi imi oiimati. Pokati koshikunino osho opa li ‘omuti wokushiiva ouwa nowii.’ Kalunga okwa li a dilika ovanhu vaha lye komuti oo, nokwe va lombwela kutya ngeenge inava dulika otashi ka tya efyo kuvo. Konima yefimbo, Jehova okwa shitila Adam omukwafi okudja molupati laye. Edina lomukainhu oo waAdam, oEva. Kalunga okwa li e va pa oshinakuwanifwa shokufila oshisho oshikunino nokwe va lombwela va hapupale nokuyadifa edu.

Efiku limwe fimbo Eva a li oye aeke, eyoka ola li le uya kuye ndele tali mu heke a lye oshiimati osho va dilikwa kuKalunga la ti kutya Kalunga okwe mu lombwela oipupulu noine mu halela oshinima shonhumba shiwa, osho vati sha li tashi ke va ningifa va kale va fa Kalunga. Eva okwa li a pukifwa nokwa lya oshiimati shomuti oo va dilikwa. Lwanima, Adam naye ka li a dulika kuKalunga. Onghee hano, Jehova okwa li a tokola Adam, Eva nosho yo eyoka. Konima eshi Jehova a ta mo Adam naEva moshikunino osho sha li oparadisa, poshivelo okwa li a tula po ovaengeli ve va kelele mo.

Ovahongwanhu vamwe, ovanaendunge vomounyuni nosho yo ovanandjokonona ova li va koleka oushili oo kutya oiningwanima oyo ya tumbulwa mOmbibeli membo laGenesis oyoshili notai tu kumwe nondjokonona. Ndele nande ongaho, ope na natango ovanhu vahapu kunena ovo tava kembaula ehokololo olo. Ndele mbela oshike sha ningifa ovanhu vamwe va kale va limbililwa ehokololo li na sha naAdam naEva nosho yo oshikunino shaEden olo tali hangwa muGenesis? Natu ka konakoneni oinima ine oyo ya ningifa ovanhu va kale va limbililwa ehokololo olo.

1. Mbela oshikunino shaEden osha li ngoo onhele yolelalela?

Omolwashike ovanhu vamwe va limbililwa shi na sha nehokololo olo? Ovafilosofi otashi dulika va dana onghandangala mokutula ovanhu momalimbililo. Oule womafelemido, ovateologi ova kala tava fekele kutya oshikunino shaKalunga oko shi li natango shi li konhele yonhumba. Kakele kaasho, eengeleka oda li da nwefwa mo kovafilosofi Ovagreka ngaashi Plato nosho yo Aristotle, ovo va li va itavela kutya kombada yedu itaku dulu okukala oshinima sha wanenena. Onghee hano, ovateologi ova kala tava tomhafana kutya Oparadisa yonale oi na okukala i li popepi elela neulu, molwaashi meulu omo ashike tamu dulu okukala oinima ya wanenena.b Vamwe ohava ti kutya oshikunino osho oshi li koxulo yomhunda yonhumba ileile neenghono opo shiha kwatafane nopulaneta ei ya nyonauka; vamwe ohava ti kutya oshi li koxulo yedu kolundume ile kolukadi; navamwe ova itavela kutya oshi li komwedi ile popepi nao. Onghee hano, itashi kumwifa eshi ehokololo li na sha noshikunino shaEden la talwa ko onga omahepu. Ovahongwanhu vamwe vokunena ove wete sha nyika oulai okwiitavela kutya onhele opo pa li oshikunino shaEden oko ya li.

Ndele Ombibeli hasho tai hongo ngaho shi na sha noshikunino shaEden. MuGenesis 2:8-14 ohatu lihongo mo oinima yokondadalunde i na sha nonhele oyo. Omwa popiwa kutya oshikunino osho osha li koushilo woshitukulwa hashi ifanwa Eden. Osha li hashi tekelwa komulonga umwe oo wa ka tukuka ndele tau ningi omilonga nhee. Omilonga adishe odo nhee oda tumbulwa komadina nokwa hokololwa pauxupi kutya oda li hadi twala omeva peni. Ouyelele oo owa kala wa limbililika ovahongwanhu vahapu oule wefimbo lile, navahapu vomuvo ova kala tava konakona ehokololo olo lOmbibeli opo ngeno va tengeneke kutya Eden shonale osha li naanaa peni okuyelekanifa neenhele dokunena. Ndele nande ongaho, vahapu vomuvo inava ka fika pexulifodiladilo la faafana. Mbela osho osha hala kutya ehokololo li na sha noshitukulwa hashi ifanwa Eden, oshikunino nosho yo omilonga dasho kali fi loshili ile kutya omahepu ashike ongaho?

Diladila kwaashi: Paife opa pita omido 6 000 lwaapo okudja eshi oiningwanima oyo ya li ya ningwa moshikunino shaEden. Oumbangi otau ulike kutya ehokololo olo ola shangwa kuMoses, oo tashi dulika a li e li hokololelwa pakanya ile tashi dulika la li momishangwatonywa donale. Kakele kaasho, Moses okwa li a shanga oiningwanima oyo konima yomido 2 500 lwaapo okudja eshi ya li ya ningwa. Pefimbo opo, Eden osha hangwa shihe po vali. Ndele mbela otashi shiiva ngoo oinima ngaashi omilonga di lunduluke po peenhele dado konima yomafelemido mahapu? Omutungilo wedu ohau ende tau lunduluka efimbo keshe. Pashihopaenenwa, moshitukulwa osho taku tengenekwa kutya omo mwa li oshikunino shaEden, paife ohamu ningwa omakakamo edu mahapu. Kunena, moshitukulwa osho omwa ningwa omakakamo edu manenenene mounyuni e fike peepersenda 17 lwaapo. Moitukulwa ya tya ngaho, omutungilo wedu ohau ende tau lunduluka paushitwe. Shimwe vali, Eyelu lopefimbo laNoa nalo otashi dulika la lundulula omutungilo wonhele oyo monghedi omo itatu dulu oku i shiiva kunena.c

Ndele ope na omaumbangi onhumba oo taa ulike kutya ehokololo laGenesis li na sha nonhele opo pa li oshikunino shaEden oloshili. Omilonga mbali domomilonga nhee odo da popiwa mehokololo olo, omulonga waEufrat nosho yo waTigris ile Hiddekel oko di li fiyo okunena, needjo dado dimwe domeva odi lyaafane popepi elela. Ehokololo olo ola tumbula omadina oilongo omo hamu tondoka omeva omilonga odo nola tumbula kondadalunde eedjo dopaushitwe odo da shiivikila moshitukulwa osho. Ouyelele oo owa li tau ti sha lela koshiwana shaIsrael shonale, osho osho unene sha li sha shangelwa omahokololo oo.

Mbela eengano nosho yo omahepu osho ngoo haa kala ngaho? Ile ohaa hokololwa itaa tumbula oinima kondadalunde oyo tai dulu okukolekwa noupu ile okwaanywa? Luhapu omahepu ohaa hovelwa taku ti: “Nalenale moshilongo shonhumba ile shongadi.” Ndele ondjokonona yashili ohai kala ya kwatela mo omauyelele okondadalunde, ngaashi naanaa ehokololo li na sha naEden.

2. Oshoshili ngoo kutya Kalunga okwa mele Adam okudja mondwi yedu nonokutya Eva okwa shitwa okudja molupati laAdam?

Ovanongononi vokunena ova koleka oushili oo kutya olutu lomunhu ola fikama po moihovelitungifi i lili noku lili, mwa kwatelwa omhepo yohydrogen, yohapi nosho yo oyo hatu fuda mo, noihovelitungifi aishe oyo otai hangika mondwi yedu. Ndele mbela ongahelipi oinima oyo ya dula okutunga po olutu loshinima shi na omwenyo?

Ovanongononi vahapu ohava ti kutya omwenyo owa holoka po ashike ngahenya. Ohava ti kutya tete omwenyo owa li ashike okanima kanininini oko ka enda taka lunduluka kanini nakanini, nowa ka ninga oshinima sha kitakana neenghono konima yomido omamiliyona. Ndele ediladilo la tya otali dulu okupukifa ovanhu, molwaashi oinima aishe i na omwenyo, nokuli naayo inininini oyo ihai dulu okumonika nomesho nayo oya kitakana neenghono. Kape na nande oumbangi oo tau ulike kutya ope na oshinima shi na omwenyo she uya po ashike ngahenya ile tashi dulu okuuya po ashike ngahenya. Ponhele yaasho, oinima aishe i na omwenyo otai yandje oumbangi wa kola kutya oya shitwa kOmunaendunge a shiya ko.d — Ovaroma 1:20

Diladila nee ngeno to pwilikine komusika iwaiwa ile wa hokwa efano lonhumba liwa ile wa kuminwa exumokomesho moshinima shonhumba shopauteknologi, mbela oto ka fika pexulifodiladilo kutya oinima ya tya ngaho oye uya po ashike ngahenya? Hasho nandenande! Ndele nonande oinima ya tya ngaho oihokwifa, itai dulu nandenande okufaafanifwa nokukitakana ile ewapalo lolutu lomunhu ile nounongo oo wa li wa longifwa oku li tunga po. Mbela oshi li ngoo pandunge okwiitavela kutya olutu lomunhu inali shitwa? Natango, ehokololo laGenesis ola yelifa kutya moinima aishe oyo i na omwenyo oyo i li kombada yedu, ovanhu ovo ashike va shitwa oshifeka shaKalunga. (Genesis 1:26) Onghee hano, osha yeleka molwaashi ovanhu ovo aveke hava dulu okuhopaenena Kalunga mokukala hava nduluka po oinima yonhumba, ngaashi omusika, omafano nosho yo oinima yopauteknologi. Ndele mbela otashi tu kumwifa eshi Kalunga a shita oinima iwa neenghono i dule oyo hai ndulukwa po kovanhu?

Ngeenge tashi uya pokushitwa kwomukainhu okudja molupati lomulumenhu, mbela oshinima sha tya ngaho otashi nyenge ngoo Kalunga?e Kalunga okwa li ta dulu okulongifa onghedi imwe i lili, ndele osho okwe shi ninga nelalakano lonhumba. Okwa li a hala omulumenhu nomukainhu va hombolafane nova kale ve na ekwatafano lopofingo, ndele tava ningi “onhumba imwe aike.” (Genesis 2:24) Mbela onghedi omo omulumenhu nomukainhu have liwapalele ndele tava kala ve na ekwatafano liwa nola kola, itai yandje oumbangi wa kola oo tau ulike kutya Omushiti wetu omunaendunge nomunahole?

Kakele kaasho, ovakonakoni vokunena vomaufyuululwakwatya ova dimina kutya ovanhu aveshe oshi na oupu va dja momulumenhu nomomukainhu umwe. Ngeenge osho ngaho, mbela osho sha hokololwa muGenesis kashi fi shoshili?

3. Omuti wokushiiva nosho yo omuti womwenyo oda fa dihe fi doshili.

Ehokololo laGenesis itali hongo kutya omiti odo kada li dopaushitwe ile kutya oda li di na eenghono donhumba de likalekelwa. Ponhele yaasho, omiti odo oda li omiti dolelalela odo Jehova a shita noda li tadi faneke kusha.

Mbela ovanhu omafimbo amwe navo ihava ningi oshinima sha faafana? Pashihopaenenwa, ngeenge ovanhu tava lombwelwa va kale hava fimaneke epandela loshilongo shavo, ohava kala ve udite ko kutya ove na okufimaneka epandela li li oshilimbo shepangelo ndele itava fimaneke ashike oshilapi shongaho. Eehamba di lili noku lili nado ohadi longifa odibo nosho yo oshishani shi li edidiliko leenghonopangelo dado.

Mbela omiti odo mbali oda li tadi faneke shike? Ope na omitotolombo dihapu di na sha naasho. Nonande enyamukulo lashili kepulo olo oli li paunafangwa, ola fimanenena. Omuti wokushiiva ouwa nowii otau ulike koufemba oo u niwe kuKalunga oye aeke, sha hala okutya, oufemba wokutokola osho shiwa naasho shii. (Jeremia 10:23) Onghee hano, itashi tu kumwifa eshi okulya komuti oo sha li ekaulonyanga. Omuti womwenyo wo owa li tau faneke oshali yomwenyo waalushe oyo hatu dulu ashike oku i pewa kuKalunga. — Ovaroma 6:23.

4. Ehokololo li na sha neyoka hali popi ola fa ehepu.

Doshili, otashi dulika ehokololo laGenesis li tu kumwife, unene tuu ngeenge katu na eshiivo kombinga yoitukulwa ikwao yOmbibeli. Ndele Omishangwa oda enda tadi yelifa kanini nakanini ehokololo olo lidjuu okuuda ko.

Olyelye ile oshike sha li sha ningifa eyoka li kale tali monika la fa tali popi? Ovanhu vomuIsrael shonale ova li ve shii oinima imwe oyo ye va kwafela va ude ko onghandangala oyo ya danwa keyoka. Pashihopaenenwa, okwa li ve shii kutya nonande oinamwenyo ihai dulu okupopya, oshishitwa shopamhepo otashi dulu okuningifa oshinamwenyo shi kale sha fa tashi popi. Moses okwa li yo a shanga ehokololo li na sha nanghee Kalunga a li a tuma omweengeli waye umwe opo a ka ningife ondongi yaBileam i popye ya fa omunhu. — Numeri 22:26-31; 2 Petrus 2:15, 16.

Mbela oishitwa ikwao yopamhepo, mwa kwatelwa oyo i li ovatondi vaKalunga, nayo ohai dulu okulonga oikumwifilonga? Heeno! Pashihopaenenwa, Moses okwa li a mona nghee eemhule domuEgipti da li da hopaenena oikumwifilonga yaKalunga, ngaashi okushitukifa eenhaili davo omayoka. Eenghono dokulonga oikumwifilonga ngaashi osho, odi na ashike okukala da dja kovatondi vaKalunga ovo ve li monhele omo hamu kala oishitwa yopamhepo. — Exodus 7:8-12.

Osha yela kutya Moses oye a li yo a nwefwa mo a shange embo laJob. Embo olo otali tu hongo shihapu kombinga yomutondi munene waKalunga, Satana, oo a li a longifa oipupulu opo a tule momalimbililo oudiinini wovapiya vaJehova aveshe. (Job 1:6-11; 2:4, 5) Mbela Ovaisrael vopefimbo lonale ova li va tomhwa kutya Satana oye a li a longifa eyoka muEden, e li ningifa li kale la fa olo tali popi nokwa pukifa Eva aha kanyatele oudiinini waye kuKalunga? Heeno, otashi dulika va li va tomhwa va itavele ngaho.

Mbela Satana oye ngoo shili a li a ningifa eyoka li popye oipupulu? Heeno, molwaashi lwanima Jesus okwa ka popya kutya Satana “omunaipupulu naxe yayo.” (Johannes 8:44) Mbela outumbulilo ‘xe yoipupulu’ itau ulike kutya Satana oye a popya oipupulu yotetetete? Oipupulu yotetetete otai hangwa meendjovo odo eyoka la li la lombwela Eva. Satana okwa li a longifa eyoka opo a pataneke elondwelo laKalunga olo kutya ngeenge Adam naEva ova li oshiimati osho va dilikwa otava ka fya, eshi la ti: “Nye itamu ka fya shili.” (Genesis 3:4) Onghee hano, osha yela kutya Jesus okwa li e shii kutya Satana oye a li a popya oipupulu okupitila meyoka. Ehololo olo Jesus a li a pa omuyapostoli Johannes ola yelifa nawa oshinima osho, eshi a ti kutya Satana oye “eyoka likulu.” — Ehololo 1:1; 12:9.

Mbela oshidjuu ngoo okwiitavela kutya oshishitwa oshinaenghono shopamhepo otashi dulu okuningifa eyoka li kale la fa tali popi? Nokuli novanhu ovo ve na eenghono dinini okuyelekanifa naadi doishitwa yopamhepo, ohava dulu okuningifa oinima oyo ihai popi i kale ya fa tai popi.

Oumbangi oo itau dulu okupatanekwa

Mbela ito dimine kutya omakembaulo e na sha nehokololo laGenesis kae na ekanghameno lasha? Kakele kaasho, ope na yo oumbangi uhe fi okupatanekwa oo tau ulike kutya ehokololo olo oloshili.

Pashihopaenenwa, Jesus Kristus okwa popiwa e li “Omuhepaululi omudiinini nOmunashili.” (Ehololo 3:14) Molwaashi okwa li omunhu a wanenena, ina popya nandenande oipupulu, noina pengifa nande oshili monghedi yonhumba ile yongadi. Shimwe vali, okwa li yo a honga kutya okwa kala ko nale ofimbo ine uya kombada yedu, sha hala okutya, okwa kala pamwe naXe, Jehova, “ounyuni fimbo inau shitwa.” (Johannes 17:5) Onghee hano, Jesus opo a li eshi oinima i na omwenyo yokombada yedu tai shitwa. Osho itashi yandje mbela oumbangi kutya Jesus oku li Ondombwedi i shii okulineekelwa ya shiya ko?

Jesus okwa popya kutya Adam naEva ova li ovanhu volelalela. Eshi a li ta yelifa omifikamhango daJehova di na sha nokukala nakaume umwe kopahombo, okwa li a yandja oshihopaenenwa shohombo yavo. (Mateus 19:3-6) Ngeenge Adam naEva kava li ko shili nonokutya oshikunino omo va li kasha li ko shili, osha yela kutya Jesus okwa li a pukifwa ile omunaipupulu. Ndelenee itashi ka kala nandenande pandunge okufika pexulifodiladilo la tya ngaho. Jesus okwa li e li meulu ta tale eshi oiningwanima inyikifa oluhodi ya li tai ningwa moshikunino osho. Mbela ope na ngoo vali oumbangi umwe u shii okulineekelwa u dule oo?

Doshili, ngeenge omunhu ina itavela ehokololo laGenesis osha yela kutya ina itavela yo muJesus. Okuhakala neitavelo kwa tya ngaho otaku dulu yo okuningifa omunhu aha ude ko oikundafanwa imwe ya fimanenena yOmbibeli nosho yo omaudaneko ayo e shii okulineekelwa. Natu ka taleni nghee osho tashi dulu okuningwa.

[Omashangelo opedu]