O Bibidya—Fixi Yambote Phala Kusanga o Kidi
Tunde ukulu, o athu a maukexilu avulu, ene mu mona o Bibidya kala fixi yambote phala kusanga o kidi. Lelu, mazunda a athu ene mu kayela o milongi yala-mu. Maji amukwá amba kwila o Bibidya yokulu, o milongi yê ki ya kidi. Ihi i u banza? O kwila u tena kusanga o kidi mu Bibidya?
MUKONDA DYAHI U TENA KUDYELELA MU BIBIDYA?
Kyebhi ki u tena kwijiya kwila u tena kudyelela mu Bibidya? Xinganeka mu kifika kiki: Se sayi dikamba wene mu kutangela o kidi ithangana yoso mu mivu yavulu, sé phata weji mu dyelela. O kwila o Bibidya yedi kala o dikamba didi, di zwela o kidi ithangana yoso? Tala ifika.
Asoneki a Kidi
O asoneki a Bibidya a zwela o kidi, ene a soneka o ituxi ni itondalu yâ ithangana yoso. Mu kifika, polofeta Jona wa soneka o kubhukumuka kwê. (Jona 1:1-3) Mu disukilu dya divulu dya soneka, mwene wa lombolola kyebhi Nzambi kya mu bazela; sumbala ka jimbulula kyebhi kya lungulula o ukexilu wê. (Jona 4:1, 4, 10, 11) O kidi kya asoneki a Bibidya, ki londekesa kwila, ene a thandanganyele kyavulu ni maka yá.
Milongi ya Kidi
O kwila o Bibidya i bhana milongi yambote mu ithangana yoso? Sé phata. Mu kifika, tala ihi i zwela o Bibidya ya lungu ni ku di bhana kyambote ni athu: “Kala kiki, ima yoso-phe i mwa mesena kwila athu a mi bhanga-yu enu, yene we mwene i mwa bhanga ene.” (Matesu 7:12) “Kuvutula kwa lenduka, kubhwisa njinda; maji o kuzwela kwa kunônga, kubhekela njinda.” (Jisabhu 15:1) O milongi ya Bibidya yala hanji ni valolo kala mu izuwa ya i soneka.
Misoso ya Kidi
Mu mivu yavulu o akwa kutokwesa, a sange ifuba ya athu avulu ni ididi, ni izulukutu ya bhiti kala ki zwela o Bibidya. Phala ku kukwatekesa, tala o musoso yú. O Bibidya i zwela kwila, mu izuwa ya Nehemiya o akwa Tilo (akwa Fenixa a tundu ku Tilo) a tungile mu Jeluzaleme “a kala mu bheka jimbiji, ni mawenji moso ma vulu matelu.”—Nehemiya 13:16.
O kwila sayi kima ki kolesa o kidi kya velusu yiyi ya Bibidya? Xé, sayi kima. O akwa kutokwesa a sange o mawenji a tundu ku Fenixa mu Izalayele, a mesenene kwijidisa o mawenji a bhange ifuxi iyadi yokulu. Ku mbandu ya mukwá, mu Jeluzaleme, a sange-mu minya ya jimbiji ya tundu ku kalunga ka mediterranio. O akwa kutokwesa a xikina kwila, o mbiji yexile mu bheka o asumbisi, exile mu tunda na-yu dikanga. Kya zubha o kumona o ima yiyi, sayi mukwa kutokwesa wambe: “O izwelu i tu sanga mu divulu dya Nehemiya 13:16 ya kwila o akwa Tilo a sumbisa mbiji mu Jeluzaleme ya kidi mwene.”
I Zwela o Bibidya ya Lungu ni Milongi ya Jingijiye, Kidi
Bibidya divulu di zwela ya lungu ni Nzambi, divulu we dya misoso. Maji o milongi yê ya lungu ni ungijiye milongi ya kidi. Tala o kifika.
3.500 a mivu ku dima, o Bibidya ya zwela kwila o ixi ya zenzamena “bhwa kambe kima.” (Jobe 26:7) O maka yá, ka difu ni ilongesu ya kwila o ixi yala ku thandu a menya mba yala ku thandu dya mbaxi yonene. Mu kubhita 1.100 ya mivu, a soneka o divulu dya Jobe, maji o athu a suluka mu ku xikina kwila, o ixi ki i tena kukala kwa kambe kima, sayi kima ki kwata o ixi. Mu kubhita hama jitatu ja mivu, ku muvu wa 1687, Isaac Newton wa soneka o milongi ya tokwesele ya kwila, o ixi i jinguluka bhu kaxi ka nguzu ki tu tena ku i mona. O milongi yiyi i kwatekesa o kidi kya zwela o Bibidya 3.000 a mivu ku dima!
Ikanenu ya Kidi
Kate bhebhi o ikanenu ya Bibidya ya kidi? Tala kifika kimoxi: Izaya wa kanene kwila o mbanza ya Babilonya eji ku i bwika.
Kikanenu: Ku hama ya kanake A.K.K., o musoneki wa divulu dya Izaya wambe kwila, Babilonya yeji kituka mbanza yala ni kutena kwa kutumina—eji i bwika, ki bhweji kala dingi muthu. (Izaya 13:17-20) Izaya wa tumbula katé mwene o dijina dya diyala dyeji tambula o mbanza—Silu. Mwene wa jimbulula we kyebhi Silu kyeji bhangesa o menya kubhambukila kwengi. Mwene wa kanena kwila, o mabhitu eji kwa xisa a jikuka.—Izaya 44:27–45:1.
Kikumbidilu: Mu kubhita 200 ja mivu kyoso Izaya kya bhange o kikanenu kyê, sobha ya Pelesa ya tolola Babilonya. Dijina dyê nanyi mwene? Silu. Kuma Babilonya yexile ni ilumbu yonene, Silu wa soto kubokona mu mbanza bhu kaxi ka Ngiji Ufalate. O masoladi mê a bhambukisa o menya a ngiji. Kiki kya bhangesa o menya kusosoloka phala o masoladi a Silu kubhita ni kubhixila mu ilumbu. Kima kya kudiwana mukonda akwa Babilonya a xisa mwene o mabhitu a lungile mu ngiji o jikuke! O masoladi a Silu a bokona mu Babilonya bhu kaxi ka mabhitu o jikule, ya a tolola o mbanza.
Maji sayi hanji kima kya jiji: O kwila Babilonya yeji kituka mwene kiphulungunzu? Kwa tungile hanji athu mu mivu yavulu. Maji lelu, Babilonya kiphulungunzu kya hatu, tu ki sanga ku Bagdá, Iraque—kiki kilondekesa kwila o kikanenu kya Bibidya kya di kumbidila mwene. Mu kidi, o Bibidya divulu dya kidi katé mwene kyoso ki di zwela ya lungu ni ima ya-nda bhita ku hádya.