MWISAMBO | MASSIMO TISTARELLI

Shayuka wa bya Sayansi Waamba pa Lwitabilo Lwanji

Shayuka wa bya Sayansi aye Massimo Tistarelli wa pa sukulu mukatampe wa Sassari mu Italy ye nembi wa magazini asatu amba pa bya sayansi atanwa mu byalo byavula. Uno shayuka wanembako ne mapepala a kwabo a bya sayansi. Aye wafunda pa bantu byo beyuka ne byo bakwata bintu byapusana pusana nabiji kukwata mpila. Kabiji ulenga bintu (robots) bimona ne kuba byonka byuba bantu. Banembi ba Labainga! besambile nanji pa lwitabilo ne mwingilo wanji wa bya sayansi.

Mwapwilanga pi?

Bansemi kechi bapwilanga ne, nangwa kya kuba baambanga’mba Bakatolika. Byo nakijinga mwanyike, nayukile amba Lesa kafwako. Bamfunjishe amba bintu byalengelwetu bine. Abino byo byo naitabijile. Kechi naitabijile mu Mulenga ne, bino nalangulukanga amba kwafwainwa kwikalako muntu umo witukila. Pa kuba’mba na muyuke witukila, natendekele kufunda mafunjisho a Babuddha, Bahindu, ne Batao bino kechi nataine mukumbu wa ntokeshe ku muchima ne.

Ki ka kyalengejile kuba’mba mutemwe bya sayansi?

Kufuma ku bwanyike, naumvwanga bulongo kumona minkinyi byo ibena kwingila. Kabiji tubintu twa malaichi to nakaishanga ne tusopaulanga ne kwitufika jibiji. Kabiji naipuzhanga batata balungishanga mafoni ne mawaileshi, mepuzho avula pa kuba’mba ngyuke bino bintu byo bingila.

Ñanyi bintu byo mwafunjile mu byasayansi?

Nafunjile bintu bingila na malaichi pa sukulu mukatampe wa Genoa ne byo twakonsha kuwamisha bintu bingila nobe bantu. Nayukile bingila meso a bantu ne kukonsha kusombolola byonka byo engila pa kulenga bino bintu.

Pano mambo ka o mwakebejile kuyuka bingila meso etu?

Meso ke kintu kimo kyalengwa mu jishinda ja kukumya, etulengela kuyuka byo tumona. Akilangulukai pa bimweka inge mwakwata mpila. Kimye kyo mubena kukwata mpila, kakibese (lens) ka mu jiso kalengela kumona bintu bulongo katwala kimvule ku kakibese (retina) kakwabo kaji monka mu jiso. Kano kakibese ko kalengela amba mumone mpila. Mwiimona ino mpila mambo jiso jibena kwendela pamo na mpila. Ko kuba’mba jiso jazanza pa mpila. Kano kakibese kalamatu kimvule kya mpila nangwa kya kuba ibena kwenda.

Pa kimyetu kimo, tuyuka bibena kwenda mpila ne ko ibena kuya. Kakibese kalengela amba tumone bino byonse ko ketukwasha kuyuka bibena kwenda mpila ne ko ibena kuya. Kano kakibese kengijisha tumishipeshipe kubuula bongo byo mubena kumona, apa bino bongo bwimubula amba kwatai mpila. Bino byonse ke bintu bishinkisha bulaka.

Ñanyi bintu bimulengejile kuketekela mu Mulenga?

Mu 1990, naikajiletu bañondo bacheche mu kyalo kya Dublin, Ireland, na kufunda pa sukulu mukatampe. (Trinity College) Byo nailenga ku nzubo na mukazhami aye Barbara, twalangulukilenga pa bikekala baana betu kulutwe. Twafuukwilepo kuya na kupempula nyenga yami wajinga Kamonyi wa kwa Yehoba. Wampele buku wa kuba’mba Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba. Byambo byo nataine mu uno buku byamfikile bingi pa muchima. Nayukile amba lufunjisho lwa kuba’mba bintu byaishilekotu bine lwajinga lwa bubela. Kya kumwenako, nalangulukilenga kuba’mba lufunjisho lwa kuba’mba bintu byaishilekotu abyo bine bwaimenejile pa bintu bya kala byanembwa. Byajingatu bya bubela. Byo napesele peselenga pa bya lufunjisho lwa kuba’mba bintu byaishilekotu bine, nashiinwe kuba’mba luno lufunjisho lwajinga lwa bubela.

Natendekele kulanguluka pa mwingilo wami wa kulenga bintu bimona ne kuba byonka byuba bantu. Ñanyi ye nasombololanga pa kulenga bino bintu? Kechi nakonsheshe kulenga kintu kyakonsha kukwata mpila byonka byo twakosha kukwata ne. Kintu kyakonsha kukwatatu mpila kwesakana na byonka byo bekilenga. Kyakonsha kuba bino kanatu mubena kwikyalulula. Kechi kyakonsha kuba bintu byo babula kwikilengela ne. Muntu uji na bulume bwa kuba bintu byavula kukila kino kintu. Kino nakyo kyandengejile kuyuka amba kwafwainwa kwikalapo umo Witulengele.

Ki ka kyalengejile kuba’mba mwikale Bakamonyi ba kwa Yehoba?

Kimo kyalengejile, Barbara ne amiwa, twatemenwe mashinda obengijisha pa kufunjisha bantu. Bapesapesa bingi pa kunemba mabuku abo kabiji kino kinsangajika bingi, mambo ne amiwa natemwa kupesapesa pa kuba’mba ngyuke bulongo bintu. Kya kumwenako, nakebelenga kuyuka bulongo pa bungauzhi bwavula buji mu Baibolo, nangwa byo yambila jimo bya kulutwe. Kufunda Baibolo kwandengejile kusumininwa kuba’mba kya kine Baibolo wafuma kwi Lesa. Mu 1992, Barbara ne amiwa twabatizhiwe ne kwikala ke Bakamonyi ba kwa Yehoba.

Nanchi kufunda bya sayansi kechi kwakokesha lwitabilo lwenu nenyi?

Ine, kufunda bya sayansi kwalengela lwitabilo lwami kukoselako. Kya kumwenako, akilangulukai pa byo tuyuka bantu. Mwana wa lukeke wakonsha kuba bino panyumatu ya kusemwa. Twakonsha kuyuka muntu ye twakimonapo kala nangwa kya kuba uji pa bantu bavula. Twakonsha kuyuka byo abena kulanguluka. Bino byonse bimwekatu mu kakimye kacheche.

Pano nashiinwa kuba’mba byonse bilengela kuba’mba tumonenga bulongo ke bupe bwawama bingi bwafuma kwi Yehoba Lesa. Pa bintu byo etupa paji ne Baibolo, kabiji bino byonse byo bindengela kumusanchila ne kubulako bakwetu byo aji. Pa byonse byo auba, nayuka namba ye wafwainwatu kutakaikwa na mambo a bintu byo alenga.