Mambo a Yehoba o Omi

Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Ntendekelo—2

KUFUMA kimye kyalengelwe muntu mutanshi Adama kufika ne ku lufu lwa Yosefwa mwana Yakoba, Ntendekelo yaamba pa myaka 2,365 ya bwikalo bwa bantu. Byapitala bitanshi 10 ne mavesi 9 a kyapitala 11 kubikapo ne jishimikila ja lulengelo lwa bintu shoo ne pa kyamba kya Babela, byaambiwepo mu mutwe wamagazini yafumako.a Auno mutwe waamba pa bishinka bya mu Ntendekelo byashajileko, kufuma kimye Lesa kyoatendekele kwingila na ba Abalahama, Izaka, Yakoba ne Yosefwa.

ABALAHAMA WAIKALA KE MULUNDA NA LESA

(Ntendekelo 11:10–23:20)

Byo papichile myaka 350 panyuma ya Muyulo, muntu waishile kutalwa bulongo kwi Lesa wasemekelwe mu ndonda ya kisemi kya kwa Shema mwana Nowa. Jizhina janji Abulama, awo palutwe kacheche waishile kutelwa’mba Abalahama. Byo bamukambizhe kwi Lesa, Abulama wafumine mu Ula muzhi wa bena Kalodeya ne kutendeka kwikala mu matente mu ntanda Yehoba yoalaile kwiipana koaji ne ku baana banji. Na mambo a lwitabilo ne lukokelo lwanji, Abalahama watelelwe’mba “mulunda na Lesa.”—Yakoba 2:23.

Yehoba waonawine bangikazhi babi ba mu Sodoma ne mizhi yajinga kipikipi, bino Lota ne baana banji babakazhi bazhikijilwe. Mulaye wa Lesa wafikizhiwe kimye kyasemekelwe Izaka mwana Abalahama. Palutwe kacheche, lwitabilo lwa kwa Abalahama lwaesekelwe kimye Yehoba kyo a mukambizhe kupana mwananji kwikala ke kitapisho. Abalahama wakokejile, pano bino malaika wa mukainye. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, Abalahama wajinga muntu wa lwitabilo, kabiji walayilwe’mba mikoka yonse ikobilwa bibusa mu lukunwa wanji. Lufu lwa Sala mukazhanji yeatemenwe, lwamuletejile bulanda bukatampe.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

12:1-3—Nga lulayañano lwa Abalahama lwatendekele kwingila kimye ka, kabiji kufika kimye ka? Lulayañano lwa Yehoba ne Abulama lwa kuba’mba “bisaka byonse bya pano pa ntanda bikobilwa bibusa mwi [Abulama]” kyamweka lwatendekele kwingila kimye Abulama kyo aabukile Ufelata byo ayilenga ku Kenana. Kino kyafwainwa kyajinga pa Nisani 14, 1943 B.C.E.—saka kwakishala myaka 430 ya kupokololwa kwa bena Isalela mu Ijipita. (Kulupuka 12:2, 6, 7, 40, 41) Lulayañano lwa Abalahama “ke lulayañano lwa myaka.” Lukingila kukafikatu ne kimye bisaka byonse bya panopantanda kyo bikobilwa bibusa kabiji ne balwanyi ba Lesa bonse byo bakonaunwa.—Ntendekelo 17:7; 1 Kolinda 15:23-26.

15:13—Kimye ka kyafikizhiwe myaka 400 ya lumanamo lwa baana ba kwa Abulama? Akye kimye kya lumanamo kyatendekele mu 1913 B.C.E. kimye Izaka mwana Abalahama kyoasumukile saaji na myaka ya kusemwa itanu kabiji kolojanji Ishimela wa mu jivumo jingi wajinga na myaka ya kusemwa 19 ‘wamusekelenga bya mwenga.’ (Ntendekelo 21:8-14; Ngalatiya 4:29) Yapwile kimye bena Isalela kyo bapokolwelwe mu buzha mu Ijipita mu 1513 B.C.E.

16:2—Nanchi kyajingatu bulongo Sala kupana kalume wanji wamukazhi Hegala kwi Abulama amba ekale ke mukazhanji nyi? Bupanyi bwa kwa Sala bwajingatu monka mwayijile kisho kya mu oa moba—kya kuba’mba mwanamukazhi ñumba yewajinga na mutembo wa kumwena mwata wanji ntombo wa kusemenamo nswanyi. Kisela kya mpaji kyatendekejile mu kisemi kya kwa Kaina. Ko kyakayanga kyaikele ke kisho kabiji kyatendekele ne kubiwa ku bapopweshi bamo ba Yehoba. (Ntendekelo 4:17-19; 16:1-3; 29:21-28) Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi wasankijilepo muzhilo wanji mutanshi wa kusongola mwanamukazhi umotu ne. (Ntendekelo 2:21, 22) Mukambizho wa kuba’mba ‘semainga ne kusemununa mukumbane panopantanda’ wabwezhiwepo kwi Nowa ne baana banji, kabiji kyamweka bonse bajingatu na mwanamukazhi umo umo. (Ntendekelo 7:7; 9:1; 2 Petelo 2:5) Kabiji Yesu Kilishitu naye wamwambilepo uno muzhilo wa kwikalatu na mwanamukazhi umo kwapwa.—Mateo 19:4-8; 1 Timoti 3:2, 12.

19:8—Nanchi kyatamine Lota kupana baana banji babakazhi ku bena Sodoma nyi? Kwesekana na mizhilo ya bantu ba ku Musela, wajinga mutembo wa muntu wafikilwa na benyi kuzhikijila bobo benyi baji mu nzubo yanji, kwibalamawizha kufika ne ku kipimo kya kufwilapo umvwe kyakonsheka. Lota winengezhe kuba bino. Walupukile pangye konka kwajinga kiombe, washa washinka ne kinzhilo ne kwimba nabo bunke bwanji. Kimye kyoapaine baana banji babakazhi, kyamweka Lota wayukile amba benyi banji bajinga baluwe bafumine kwi Lesa kabiji kampe walangulukile’mba Lesa usa kuzhikijila baana banji byonka byoazhikijile ba muka mwisho yanji ba Sala mu Ijipita. (Ntendekelo 12:17-20) Ee, lukatazho byo lwabaile Lota ne baana banji babakazhi bazhikijilwe.

19:30-38—Nanchi Yehoba waswishishe Lota byoapendelwe ne kusemena baana mu baana banji babiji babakazhi nyi? Yehoba kechi waswisha kupendwa nangwa kwimona masongola na mulongo obe ne. (Bena Levi. 18:6, 7, 29; 1 Kolinda 6:9, 10) Lota wakaine ‘byubilo bya bumpupabizhila’ bya bangikazhi ba mu Sodoma. (2 Petelo 2:6-8) Kumutomesha Lota binyu ku baana banji babakazhi kumwesha’mba, baana banji bayukile’mba kechi wafwainwe kwimona nabo masongola saka ajitu kwakubula kupendwa ne. Byo bajinga benyi mu yoya ntanda, baana banji babakazhi balangulukile’mba jo jonkatu jishinda ja kulaminamo kisemi kya Shabo kuchina’mba kya kazhiya. Jino jishimikila ja Baibolo jamwesha buloongo bwa bena Moabu (kupichila mwi Moabu) ne bena Amonyi (kupichila mwi Bena-ami) na baana ba kwa Abalahama abo bena Isalela.

Lufunjisho Kotuji:

13:8, 9. Abalahama byo aikalapo wa kumwenako wawama mu kupwisha lupusano! Kechi twafwainwa konauna mutende wa bulongo bwetu na mambo a kukeba kumwenamo bunonshi, kukeba kubatu kyowakeba nangwa kwitota ne.

15:5, 6. Kimye Abalahama kyo a kotelenga ne kuba waikala na mwana ne, waambañene na Lesa pa luno lukatazho. Yehoba naye wa wamutekeneshe. Ki ka kyafuminemo? Abalahama “wamwitabijile Yehoba.” Umvwe twapungulwila biji mu michima yetu kwi Yehoba mu lulombelo, kumvwina lutekenesho lwanji luji mu Baibolo ne kumukokela, lwitabilo lwetu lukakoselako.

15:16. Yehoba kechi waonawine bena Amoli (nangwa’mba bena Kenana) ne, kufikatu ne ku kisemi kyabo kya buna. Mambo ka? Mambo ke Lesa wa butekanye. Wibatekenyejile kufikatu ne kimye kyo amwene’mba bakankalwa kupimpula byubilo byabo. Byonka biji Yehoba, twafwainwa kwikala batekanya.

18:23-33. Yehoba pa konauna bantu kechi ukupankanyatu ne. Uzhikijila baoloka.

19:16. Lota “wabanjile kwimana,” kabiji kwashajiletu tiki kuba’mba bamalaika bamutajangizhe aye ne kisemi kyanji mu muzhi wa Sodoma. Twafwainwa kwikala bajimuka kabiji babena kulaba byo tubena kupembelela mpelo ya ino ntanda ibi.

19:26. Byo kijipo bumbulwamaana kulabikwa nangwa kutonga bintu bya ino ntanda byo twasha!

YAKOBA UJI NA BAANA 12

(Ntendekelo 24:1–36:43)

Abalahama wanengezhe masongola a kwa Izaka ne Libeka, mwanamukazhi wajinga na lwitabilo mwi Yehoba. Libeka wasemene mapasa Isao ne Yakoba. Isao wasujile bubeji bwanji ne kwibupotesha kwi Yakoba awo waishile kutambula mapesho a Shanji palutwe kacheche. Yakoba wanyemejile ku Padana-alama, ko a kasongwele Liya ne Lechela kabiji walaminenga jitanga ja shabo pa myaka 20 saakyangye kufumako ne kisemi kyanji. Kupichila mwi Liya, Lechela ne bakalume babo babakazhi babiji, Yakoba wajinga na baana babalume 12 ne wamukazhi umo. Yakoba wisunshile na malaika kabiji bamupesheshe, ne jizhina janji ja pimpwilwe ke Isalela.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

28:12, 13—Kiloto kya kwa Yakoba kya “ndandalashi” kyalumbulwilenga ka? Ino “ndandalashi” yafwainwa kampe yamwekelenga uba nobe mabwe o baala kuya mwiulu, yamwesheshenga kuba’mba paji kwambañana pakachi ka ntanda ne mwiulu. Kukanjila ne kwikila kwa bamalaika pa ino ndandalashi kwamwesheshenga’mba bamalaika bengila mwingilo umo wanema bingi pakachi ka Yehoba ne bantu baitabilwa koaji.—Yoano 1:51.

30:14, 15—Mambo ka Lechela oa pimpwijile jishuko ja kulaala na mwata wanji na bimandeleki? Mu bimye bya kala, kipangwa kya ku ka kichi ka mandeleki kyaingijishiwanga mu bumuchi wa tulo nangwa wa kupwisha mabinjila. Kabiji kino kipangwa kyaketekejilwe kuba’mba kiji na bulume bwa kulengela mubiji kutwa kyuya ne kumvwa kilaka kya kwilaala kabiji ne kupana lusemo mu bantu nangwa kukwasha muntu kwimita. (Lwimbo wa Solomone 7:13) Nangwa kya kuba Baibolo kechi yaamba pa mulanguluko ye ajinga nanji Lechela wa kupimpula jishuko ja kulaala na mwata wanji na bimandeleki ne, kampe walangulukile amba bimandeleki byakonsha kumukwasha kwimita ne kupwisha bumvu bwanji bwa buñumba. Nangwa byonkabyo, papichile myaka yavula pa kuba’mba Yehoba ‘ashikule lusemo lwanji.’—Ntendekelo 30:22-24.

Lufunjisho Kotuji:

25:23. Yehoba uji na bulume bwa kuyuka kisemwa kya mwana ukyangye kusemwa, kabiji ne kusajila jimo yeafwainwa kwingijisha mu nkebelo yanji. Pano bino, kechi uyukila jimo bikebamwekela bantu mu bwikalo bwabo ne mpelo yabo byoikekala ne.—Hoseya 12:3; Loma 9:10-12.

25:32, 33; 32:24-29. Kutako muchima kwa Yakoba kwa kukeba kutambula bubeji kabiji ne kwisunsa bufuku bonse na malaika amba atambule mapesho kumwesha’mba kine wanemekele bingi bintu byazhila. Yehoba witupa bintu byazhila byavula bingi, na biji bulunda bwetu ne aye ne jibumba janji, nkuulo, Baibolo kabiji ne luketekelo lwetu lwa Bufumu. Twayai twikale nobe Yakoba mu kumwesha lusanchilo ku bino bintu.

34:1, 30. Lukatazho lwamuletejile “byakatazha” Yakoba lwatendekele na mambo a kuba Daina wisampile bulunda na bantu babujile kutemwa Yehoba. Twafwainwa kujimuka pa kusala balunda netu.

YEHOBA WAMUPESHESHE YOSEFWA MU IJIPITA

(Ntendekelo 37:1–50:26)

Kichima kyalengejile baana ba kwa Yakoba kupotesha nkasabo Yosefwa mu buzha. Mu Ijipita, Yosefwa watayilwe mu kaleya na mambo a kuba wachinchikile ne kukakachila ku mizhilo ya Lesa ya byubilo byawama. Palutwe kacheche, bamufumishe mu kaleya amba alumbulule mwatajile biloto byo alotele Felo byaambijile jimo myaka itanu na ibiji ya kajo kavula kabiji ne myaka itanu na ibiji ya kipowe. Kepo Yosefwa apewe bukulumpe bwa kutala pa kajo mu Ijipita. Bakolojanji baishile ku Ijipita na kukeba kajo na mambo a kipowe. Kisemi kya kwatankene jibiji ne kwikala mu ntanda ya Goshenyi yajinga na mushiji wafuka. Yakoba saka akyangye kufwa wapesheshe baana banji ne kwamba bungauzhi bupana luketekelo lwa kine lwa mapesho akekalako ku myaka ya kulutwe. Mubiji wa Yakoba bamutwajile ku Kenana na kumuzhika. Yosefwa byoafwile saaji na myaka ya kusemwa 110, mubiji wanji bamumishe na muchi pa kuba’mba ba kamusende ku ntanda ya mulaye.—Kulupuka 13:19.

Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:

43:32—Mambo ka kuja kajo na Bahebelu o kyaikejile kya bunya ku Bena Ijipita? Kino kampe kyajinga na mambo a misalululo ya bupopweshi nangwa kwitota kwa mikoka. Kabiji bena Ijipita bashikilwe ne bakafunga. (Ntendekelo 46:34) Mambo ka? Mambo bakafunga kampe bajinga bantu bapanshi mu kisho kya bena Ijipita. Nangwa kyajinga na mambo a kuba’mba mushiji wa kujimapo byo akepele, bena Ijipita kyokyo bashikijilwe aba bakebanga mushiji wakulaminapo matanga.

44:5—Nanchi Yosefwa waingijishe katomeno kwikala ke kipongo kya kupongelako nyi? Katomeno ka siliva ne byambo byonse byaambiwepo byajingatu nobe kakose. Yosefwa wajinga mupopweshi wakishinka wa Yehoba. Kechi waingijishe katomeno kwikala ke kipongo ne, nangwatu Benjamina naye kechi waibile katomeno ne.

49:10—“Ndondo ya bufumu” ne “kamama ka bundamakyalo” bilumbulula ka? Ndondo ya bufumu ke nkoto isenda mfumu kwikala kayukilo ka kuyukisha amba uji na lūsa lwa bufumu. Kamama ka bundamakyalo ke mukombo walepa umwesha bulume bwanji bwa kukambizha. Yakoba byo atongwele bino bintu kyamwesheshenga kuba’mba lūsa ne bulume bukatampe bikekala mu mukoka wa Yuda, kana Shilo waiya. Yesu Kilishitu ye mwana wafumine mu kisaka kya Yuda, awo Yehoba ye apa bukalama bwa mwiulu. Kilishitu uji na lūsa lwa bufumu kabiji uji na bulume bwa kukambizha.—Masalamo 2:8, 9; Isaya 55:4; Danyela 7:13, 14.

Lufunjisho Kotuji:

38:26. Byubilo bya kwa Yuda ku mulokazhi wanji Tamala wajinga wafwilwa byatamine. Nangwa byonkabyo, kimye kyo bamusolomokele ne kumupamo mambo a kupana jivumo, Yuda wikepeshe ne kuswa’mba watamishe. Netuwa twafwainwa kupelawizha kwitabizha bilubo byetu.

39:9. Nkumbwilo ya kwa Yosefwa kwi muka Potifwalo imwesha amba ndangulukilo yanji yajinga monka mwayila ndangulukilo ya Lesa pa mambo a byubilo byawama kabiji jiwi janji ja mu muchima jatangijilwenga na mafunde a Lesa. Nanchi ne atweba kechi twafwainwa kwibikako kuba kintutu kimo byo tubena kukoma mu maana a bukine ne nyi?

41:14-16, 39, 40. Yehoba wakonsha kupimpula bwikalo bwa boba bamwakamwa. Umvwe kwapona bya malwa, twafwainwa kuketekela mwi Yehoba kabiji ne kutwajijila kwikala bakishinka koaji.

Bajinga na Lwitabilo Lwa Kikupu

Ba Abalahama, Izaka, Yakoba ne Yosefwa, kine bajinga bantu ba lwitabilo baakamwanga Lesa. Mashimikila aji mu buku wa Ntendekelo aamba pa bwikalo bwabo, akosesha bingi lwitabilo lwetu kabiji etufunjisha mafunjisho avula anema.

Mwakonsha kumwenamo bingi mu ano mashimikila kimye kyo mubena kutanga Baibolo mulungu ne mulungu kwatanchikwa mu Sukulu ya Mwingilo wa Teokalasi. Kulanguluka pa bintu byaambiwapo kwakonsha kwimukwasha kumona byaambiwa mu ano mashimikila nobe bibena kubiwa lonka luno.

[Tubyambo twa mushi]

[Kipikichala pa peja 15]

Yehoba wamupesheshe Yosefwa

[Kipikichala pa peja 15]

Abalahama wajinga muntu wa lwitabilo

[Kipikichala pa peja 15]

Lota muntu waoloka ne baana banji babakazhi bazhikijilwe

[Kipikichala pa peja 17]

Yakoba wanemekele bintu byazhila. Nanchi ne anweba mwibinemeka nyi?