Jimukai na Bisho Bibula Kusekesha Lesa

KU MPUNZHA imo mu Africa batujile mbokoshi pa kalubanza bibye mu mute wazonga. Bantu byo bapichilenga mu munongo nakujila, shetu mukote watulumene. Mipolo saibena kulukumuka, wanyeñamine kwipi na kilungi kya mufu ne kutendeka kwamba’mba: “Mambo ka o wabujile kumbula’mba ubena kuya? Mambo ka o wanshilatu byonkabye? Pano byo wabwela, usakutwajijila na kunkwansha nyi?”

Ku mpunzha ikwabo mu Africa mwana wasemenwe, kabiji kafwako muntu nangwa umo waswishiwe kumumona ne. Posotu byo papichile kimye kimo, mino bamuleta mwana ku bantu, kepo monka mwayila mbusa yabo bamutumbile ne jizhina.

Ku bantu bakwabo, kumona muntu ubena kwamba ku mufu nangwa kufya lukeke wasemwa, kikala kyenyi. Pano bino, mu bisho bimo ne mapunzha mwaikala bantu, byubilo ne jishinda bantu mo bamwena lufu ne kusemwa, byayila mu lwitabilo lwabo lwakosatu ngangala amba bafu bomi kabiji balanguluka.

Alwe lwitabilo lwakosa bingi kya kuba ke kintu kyanema bingi mu bisho ne mbusa yalamata ku bintu byonse bya bwikalo. Kya kumwenako, bantu bavula baitabila kuba’mba bintu byanema mu bwikalo nabiji kusemwa, kubelula, kutwela mu masongola, kusema baana, ne lufu ke bintu bimo bya kupitamotu pa kuya ku ntanda ya bashakulu bapashi. Kyaitabilwa kuba’mba akwa ku ntanda ya bapashi, muntu wafwa utwajijila kuba bintu ku boba bo asha bomi. Kabiji wakonsha kutwajijila na bumi kupichila mu kusemwa jibiji.

Pa kuba’mba bendenga bulongo kupita mu ao mashinda a bumi, bisela bya kisho byavula byubiwa. Abye bisela byubiwa na mambo a lwitabilo lwa kuba’mba mukachi ketu muji kintu kibula kufwa umvwe twafwa. Bena Kilishitu ba kine bakana bisela biji byonse byalamata ku lulwe lwitabilo. Mambo ka?

Bafu Baji Byepi?

Baibolo kechi wapita mu mbaji pa kwamba pa bafu ne. Waambatu patoka’mba: ‘Bomi bayuka’mba tukafwa, bino bafu kafwako kyo bayuka ne. . . . Butemwa bwabo ne lupato lwabo ne kichima kyabo byaonaika kala, . . . mu Kalunga ka bafu [bilende mo bazhika bantu], mo mukaya, kafwamo mwingilo nangwa kulanguluka nangwa maana nangwa milangwe ne.’ (Musapwishi 9:5, 6, 10) Bapopweshi ba kine ba kwa Yehoba banemeka kikye kishinka kyanema kya mu Baibolo. Bayuka kuba’mba mweo ufwa kabiji wakonsha konaunwa. (Ezikyo 18:4) Kabiji bayuka’mba mipashi ya bafu kechi ikalako ne. (Masalamo 146:4) Myaka ya kala, Yehoba wakambizhe bantu banji kufumijilakotu ku bisho ne mbusa iji yonse yalamachile ku lwitabilo lwa kuba’mba bafu balanguluka kabiji amba bakonsha ne kubapo bimo ku bantu bakiji bomi.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 14:1; 18:9-13; Isaya 8:19, 20.

Ne bena Kilishitu ba mu myaka kitota kitanshi nabo bakaine bisela bya kisho biji byonse byalamachile ku mafunjisho a bupopweshi bwa bubela. (2 Kolinda 6:15-17) Bakamonyi ba kwa Yehoba nabo lelo jino, kechi na mambo a mushobo wabo, mukoka wabo, nangwa nkomeno yabo ne, bakanyishatu bishakulu ne bisela byalamata ku lufunjisho lwa bubela lwa kuba’mba kintu kimo mu muntu kechi kifwa ne.

Ki ka kyakonsha kwitukwasha atweba bena Kilishitu kuyuka mwakubila kana twakonsha kubako kisela kya kisho kimo nangwa ne? Twafwainwa kuteshako muchima kulanguluka akyo kisela inge kyakwatankanako mu jishinda jimo ku lufunjisho luji lonse lwabula lwa mu binembelo, nabiji lwitabilo lwa kuba’mba mipashi ya bafu yubapo bintu bimo ku bomi. Kunungapo, twafwainwa kumona inge kwivwanga mu kyokyo kisela kwakonsha kutuntwisha bantu bayuka Bakamonyi ba kwa Yehoba byo baitabila ne byo bafunjisha. Na bino bishinka mu milanguluko, twayai tutale tale bulongo bintu bimo bitulamata, kusemwa ne lufu.

Bisela bya Kusemwa kwa Mwana ne Kumutumba Jizhina

Bisela byavula byuba bantu inge mwana wasemwa bijitu bulongo. Pano bino, ku mapunzha ko bamona kusemwa kwa mwana amba lupimpu lwa kufuma ku ntanda ya bapashi bashakulu kwiya mu bwikalo bwa bantu, bena Kilishitu ba kine bafwainwa kujimuka. Kya kumwenako, mu mapunzha amo muno mu Africa, lukeke wasemwatu kechi bamumwesha ku bantu ne, kabiji bamutumba jizhina kanatu papita kimye. Nangwa kya kuba’mba kimye kya kupembelela kyakonsha kwikala kyapusana pusana kwesakana na mpunzha, pa kupwa kwa kimye kya kupembelela, kwikala kisela kya kwitobwela mino apa batumba mwana jizhina. Pano po po basolola mwana ne kumuleta pa mvula bantu ku balongo ne batemwe. Pa kyo kino kimye po po babijika jizhina ja mwana ku bonse bashonkena.

Kubalaulabalaula buneme bwa kikye kisela, buku wa Ghana—Understanding the People and Their Culture waamba’mba: “Mu moba anji atanshi atanu na abiji, mwana lukeke bakimumona’mba ‘mwenyi’ ubena kukipimpuka kufuma ku ntanda ya bapashi kwiya ku bwikalo bwa panopantanda. . . . Javula mwana kechi bamulupula pangye ne, kabiji bantu babula ba mu kisemi kechi bebaswisha kumumona ne.”

Mambo ka kyo kwikela kimye kya kupembelela mwana saka kukyangye kwikala kwitobwela kwa kutumba mwana jizhina? Buku wa Ghana in Retrospect walumbulula’mba: “Juba ja butanu na busatu saka jikyangye kufika, mwana kechi umonwa amba muntu ne. Ukiji wa ku ntanda ya bapashi ko afuma.” Buku watwajijila’mba: “Jizhina ja mwana bejimona’mba kyo kintu kimulengela kwikala muntu, onkao mambo, posotu bamona amba mumi usakwikala, mino bamutumba jizhina mambo bachina’mba wakafwa. . . . Onkao mambo, akye kisela kya kupimpuka kimo kimye kitelwa’mba kumweka kwa mwana ku mvula bantu, kilangulukwa’mba ke kintu kimo kikatampe bingi ku mwana ne bansemi. Ke kisela kya kwitobwela kileta mwana mu ntanda ya bantu.”

Mukulumpe mu kisemi javula ye ushinkula kisela kya kwitobwela pa kutumba mwana. Bimweka pa kino kimye bipusana pusanatu kwesakana na monka mwayila mapunzha, bino pa kwitobwela javula pekala kupungula binyu, milombelo ya kulomba ku mipashi ya bashakulu ya kwibasanchila pa kwenda kwa mwana mutende, ne bisela bikwabotu.

Kubijika kwa jizhina ja mwana kyo kintu kikatampe pa kuno kwitobwela kwabo. Nangwa kya kuba bansemi bo bene baji na lūsa lwa kutumba mwanabo jizhina, bakilongo bakwabo nabo bekala bingi na mukoyo wa kwambapo pa jizhina jasalwa kumutumba. Mazhina amo akonsha kwikala na o bimenako nabiji amba “waile kabiji wabwela,” “Bamama basemwa jibiji,” nangwa “Batata babwela jibiji.” Mazhina akwabo ekala na byo alumbulula bya kukanya bashakulu kuchina kusenda mwana jibiji kumubwezha ku ntanda ya bafu.

Bino kafwako kyatama kusekelela kusemwa kwa mwana ne. Kutumba mwana jizhina ja muntu mukwabo ne jatala mu byo kyamwekele pa kusemwa kwanji ke kintu kyaitabilwa, kabiji kufuukula kimye kya kutumba mwana jizhina ke kintu kyafwainwa kwifuukwila. Nangwa byonkabyo, bena Kilishitu bakeba kutokesha Lesa ku muchima bachina bisho ne kwitobwela kuji konse kulumbulula kuba’mba nabo baitaba mulanguluko wa kuba’mba mwana wasemwa “mwenyi” ubena kupita kufuma ku ntanda ya bapashi bashakulu kwiya panopantanda paji bantu bomi.

Kunungapo, nangwa kya kuba bavula mu bimasamasa bamona kino kisela amba lwendo lwanema bingi, bena Kilishitu bafwainwa kujimuka ne kubula kukokesha mawi a michima ya bakwabo, ne kulanguluka pa bantu babula kwitabila byo bamonwa. Kya kumwenako, bantu bakonsha kulanguluka byepi inge mwina Kilishitu wafya mwana wasemwa kufikilatu kana kimye kya kwitobwela kwa kumutumba jizhina kyafika? Kyakonsha kumweka byepi inge kya kuba mwana watumbiwa jizhina japusana na byo batelwa’mba bo bafunjisha bukine bwa mu Baibolo?

Onkao mambo, kimye kyo babena kulanguluka jishinda jo basakutumbilamo mwanabo ne kimye kya kumutumba, bena Kilishitu bebikako ‘kubila byonse lukumo lwa Lesa,’ kuchina bakekala ba kutuntwisha bakwabo. (1 Kolinda 10:31-33) Kechi ‘bakana mukambizho wa Lesa, amba, balameko mizhilo’ ya bantu ya kunemeka bafu ne. Bino abo bapa lukumo ne munema Lesa mumi Yehoba.—Mako 7:9, 13.

Kufuma ku Bafu kwiya ku Bomi

Bavula bamona lufu byonka byo bamona kusemwa amba lupimpu; amba muntu inge wafwa, wenda kufuma panopantanda ne kuya ku ntanda ibula kumweka ya bapashi bafwa. Bavula baitabila kuba’mba bashakulu bapashi baitabilwa kuba’mba baji na ngovu ya kumanyika nangwa kupesha bomi, bakonsha kuzhingila inge pa lufu lwa muntu pabula kubiwapo bisela bimo ne bisho. Alwe lwitabilo lo lulengela bantu bavula kujijila mu mashinda apusana pusana.

Javula kujijila mu jishinda ja kuba’mba bakanye kuzhingijisha bafu, pekala bya kuba uba byavula bingi—pekala mukovyokovyo wa kujila ne kubijika sabatula kitumbi kepo ne kwitobwela na kusangalala panyuma ya kuzhika. Pa kuno kwitobwela kubiwa pa bijilo, javula pekala kuja kwa maama nafwa, kupendwa, ñoma ne mazha akatazha. Onkao mambo, banemeka bingi bijilo kya kuba nangwa bantu bayanji bene bene bebikako na kukeba mali avula a kunengezhezha “kuzhikwa kwa muntu kwafwainwa,” nangwa kya kuba kino kibaletela makatazho ne makongole.

Pa myakatu yonse, Bakamonyi ba kwa Yehoba bayukanyikishatu patoka kukana kwabo bisela bya majila byabula bya mu binembelo.a Bisela bya uno mutundu bikala nabiji kukonkama ne bwine nkele, kupungula binyu, kwamba ne kulomba bintu mufu, ñoma ya mitanda, ne biselatu bikwabo byaimena pa lwitabilo lwa kuba’mba mu muntu muji kintu kimo kibula kufwa. Bisela bibula kupa munema Lesa bya uno mutundu “bintu bya muzhilo,” “bujimbijimbi bwatu” byaimena pa ‘mafunjisho a bantutu,’ kechi pa Byambo bya Lesa bya bukine ne.—Isaya 52:11; Kolose 2:8.

Kukanjikizhiwa Kulondela

Kukana bisho bya kishakulu kwashupa bingi ku bamo, kikatakata mu byalo mo banemeka bingi bafu. Na mambo a kubula kulondela bino bisho, Bakamonyi ba kwa Yehoba bebamona amba balwanyi, nangwa kwibamona amba kechi bakasuluka na bantu ne kunemeka bafu ne. Kulengululwa ne kukanjikizhiwa kwalengela bena Kilishitu bamo kumvwa moyo kwimana bakosa nangwa kya kuba bayuka bulongo bukine bwa mu Baibolo. (1 Petelo 3:14) Bakwabo bamona’mba abye bisho ke bintu bya mu mbusa yabo kabiji kechi bafwainwa kufumakotu kikupu ne. Kabiji bakwabo nabo balanguluka’mba, kukana kulondela kisho kwakonsha kuleta misalululo ya kushikwa bantu ba Lesa.

Kechi tukeba kuzhingijisha bakwetu patutu ne. Nangwa byonkabyo, Baibolo itujimuna’mba, kukana kintu kyakana bukine kulengela kwitushikwa ku bantu ba ino ntanda bepatula kwi Lesa. (Yoano 15:18, 19; 2 Timoti 3:12) Atweba bene twitemenwa kwibikana, mambo twayuka namba twafwainwa kupusana na boba baji mu mfishi ya ku mupashi. (Malakai 3:18; Ngalatiya 6:12) Byonkatu Yesu byo akaine lweseko lwa kwa Satana lwa kuba kintu kyakonsha kubula kusekesha Lesa ku muchima, ne atweba tukana kukanjikizhiwa kuji konse kwa kukeba kuba kintu kibula kusekesha Lesa ku muchima. (Mateo 4:3-7) Mu kifulo kya kuba kyokyo kintu na mambotu a kuchina muntu, bena Kilishitu ba kine batatu muchima pa kusekesha Yehoba ne kumunemeka amba ye Lesa wa bukine. Boba kino kupichila mu kubula kulengulula mizhilo ya mu Baibolo ya mpopwelo ya kine na mambotu a kuchina bakwabo.—Byambo bya Mana 29:25; Byubilo 5:29.

Kunemeka Yehoba mu byo Tumona Bafu

Kumvwa muchima kukola ne bulanda bukatampe ke kintu kyubiwa inge muntu ye twatemwa wafwa. (Yoano 11:33, 35) Kuvuluka mutemwe wetu wafwa ne kunengezha nzhikilo ya mushingi bulongo ke bintu byawama bingi bya kumwesheshamo butemwe bwetu. Pano bino, Bakamonyi ba kwa Yehoba bachinchika bulanda bukatampe bwa lufu kwa kubula kongolwapo mu kisho kya kishakulu kiji kyonse kibula kusekesha Lesa ku muchima ne. Akye kechi kyapela ku boba bakomena mu bisho mo baji na moyo mukatampe wa bafu ne. Kyakonsha kwikala kintu kyakatazha bingi kuba’mba tuchinchike inge twaumvwa ku muchima kukola na mambo a lufu lwa muntu ye twatemwa. Nangwa kikale byonkabyo, Yehoba “Lesa wa bukwasho bonse,” wibakosesha bena Kilishitu ba kishinka, kabiji bebakosesha ne ku bakwabo ba mu lwitabilo. (2 Kolinda 1:3, 4) Lwitabilo lwabo lwakosa lwa kuba’mba bafu babula kulanguluka baji mu kivuluko kya Lesa juba jimo bakekala ke bomi, lwibapa bena Kilishitu bishinka bya kwifumya kya kine kine ku bisho bya majila byabula bya bwina Kilishitu bikana kuba’mba lusanguko kafwako.

Nanchi kechi twatemwapo kuba’mba Yehoba witwita kufuma mu ‘mfishi, kwiya mu kyeya kyanji kya kukumya’ nenyi? (1 Petelo 2:9) Kimye kyo tusangalala inge mwana wasemwa nangwa kyo twikala na bulanda umvwe muntu wafwa, twayai atweba bonse kusaka kwetu kwa kukeba kuba kyawama ne butemwe bwetu bukatampe bo twatemwa Yehoba, jonse bitutundaikenga ‘kwenda mwafwainwa baana ba kyeya.’ Twayai tubule kwitakakanya mu bisho byabula bya bwina Kilishitu bibula kusekesha Lesa.—Efisesa 5:8.

[Tubyambo twa mushi]